Unia Europejska

(UE), związek państw-członków Wspólnot Europejskich, zawarta na podstawie Traktatu o Unii Europejskiej, podpisanego 7 II 1992 w Maastricht w Holandii (tzw. traktat z Maastricht), który po procesie ratyfikacji wszedł w życie 1 XI 1993; utw. przez Belgię, Danię, Francję, Grecję, Hiszpanię, Holandię, Irlandię, Luksemburg, Niemcy, Portugalię, W. Brytanię i Włochy; 1 I 1995 czł. UE zostały też: Austria, Finlandia i Szwecja. Utworzenie UE jest początkiem nowego etapu procesu integracji eur. (realizowanej dotąd w ramach Wspólnot Eur.), którego celem jest ustanowienie unii gosp. i walutowej państw członkowskich oraz wzmocnienie i rozszerzenie ich współpracy polit.; instytucjonalne formy oraz wielkie dziedziny współpracy Unii zostały określone jako jej 3 filary. I filar UE stanowią dotychczasowe Wspólnoty Eur., które funkcjonują nadal równolegle z Unią na podstawie swych traktatów, zmodyfikowanych i uzupełnionych przez traktat z Maastricht; filar ten obejmuje zwł. współpracę ekon., uzupełnioną o prowadzenie (pomocniczo do polityki państw) współpracy w zakresie kultury, oświaty, nauki, zdrowia, ochrony środowiska i in.; ustanowiono także wspólne obywatelstwo UE (które nie zastępuje obywatelstwa własnego państwa); unia gosp. i walutowa ma objąć — oprócz wolnego rynku — prowadzenie wspólnej zewn. polityki ekon., koordynację nar. polityk gosp. oraz wprowadzenie wspólnej waluty (euro); jej emisję oraz politykę pieniężną Unii mają prowadzić instytucje ponadnar. z Eur. Bankiem Centr. na czele. Wspólna polityka zagr. i bezpieczeństwa (II filar UE) ma polegać na stałych wzajemnych konsultacjach, ustalaniu wspólnego stanowiska i koordynacji działań na arenie międzynar., a docelowo także na formułowaniu wspólnej polityki obronnej; w system współpracy UE w tym zakresie włączono Unię Zachodnioeuropejską. Współpraca w dziedzinach wymiaru sprawiedliwości i spraw wewn. (III filar UE) obejmuje wspólne regulacje dotyczące zasad przekraczania zewn. granic Unii oraz polityki azylowej i imigracyjnej, współpracę sądową i celną, a także współpracę policji w zakresie walki z przestępczością międzynar., terroryzmem, handlem narkotykami. Naczelną instytucją polit. Wspólnot i Unii jest Rada Eur., którą tworzą szefowie państw lub rządów państw członkowskich oraz przewodn. Komisji Eur.; określa ona ogólne kierunki rozwoju Unii i podejmuje najważniejsze decyzje polityczne. Ponadto gł. organami Wspólnot, które stały się też organami UE, są: Rada UE, Komisja Eur., Parlament Eur., Trybunał Sprawiedliwości i Trybunał Obrachunkowy; Radę UE, będącą gł. organem decyzyjnym, tworzą ministrowie określonego resortu z wszystkich państw; w skład Komisji Eur., która jest gł. organem wykonawczym, wchodzą funkcjonariusze międzynar., zw. komisarzami (ob. 20: po 2 z Francji, Hiszpanii, Niemiec, W. Brytanii i Włoch oraz po 1 z pozostałych państw), w tym przewodn., powoływani na 5 lat; Parlament Eur. ma kompetencje zwł. kontrolne i opiniodawcze, pochodzi z wyborów powsz. i bezpośrednich przeprowadzanych w państwach członkowskich (na kadencję 5-letnią), ob. liczy 626 posłów (państwom przypada różna ich liczba — od 6 z Luksemburga do 99 z Niemiec), którzy tworzą w nim frakcje nie wg klucza nar., lecz polit. (ob. najsilniejsze to: Partia Socjalistów Eur. i Grupa Eur. Partii Lud.); Trybunał Sprawiedliwości (15 sędziów i 9 rzeczników generalnych o 6-letniej kadencji) rozstrzyga spory dotyczące interpretacji i stosowania prawa wspólnotowego oraz wydaje opinie prawne; Trybunał Obrachunkowy kontroluje finanse Wspólnot i Unii; 1993 utworzono urząd Rzecznika Praw Obywatelskich, wybieranego przez Parlament Eur. na 5 lat. W 1997 państwa UE podpisały w Amsterdamie traktat (wejdzie w życie po ratyfikacji), który tylko w niewielkim stopniu reformuje Unię, ale otwiera drogę do jej rozszerzenia o kolejne państwa; 1998 rozpoczęto oficjalne negocjacje z Cyprem, Czechami, Estonią, Polską, Słowenią i Węgrami na temat ich przystąpienia do UE. Także 1998 podjęto decyzję o wprowadzeniu 1999 w 11 państwach Unii (z wyjątkiem Danii, Grecji, Szwecji i W. Brytanii) waluty euro, która po okresie przejściowym ma 2002 zastąpić waluty tych państw. Siedzibą Wspólnot i UE jest Bruksela; ponadto część gł. instytucji ma siedziby w Luksemburgu i Strasburgu; godło (flaga) oraz hymn Wspólnot (i potem Unii) zostały przejęte od Rady Europy; godłem jest 12 złotych gwiazd ułożonych koliście na niebieskim tle, hymnem — fragment IX Symfonii L. van Beethovena ze słowami Ody do radości F. Schillera.


TRAKTAT O UNII EUROPEJSKIEJ (tzw. traktat z Maastricht), układ międzynar., zawarty 1992 przez 12 państw — czł. Wspólnot Europejskich; wszedł w życie 1 XI 1993, zawiera postanowienia o utw. Unii Europejskiej, modyfikuje traktaty założycielskie 3 Wspólnot Eur. (traktat paryski z 1951 i traktaty rzymskie z 1957) oraz ustala nowe obszary współpracy.

WSPÓLNOTY EUROPEJSKIE, łączna nazwa określająca 3 międzynar., eur. organizacje integracyjne: Eur. Wspólnotę Węgla i Stali (EWWiS, utw. na mocy traktatu paryskiego z 1951), Eur. Wspólnotę Gosp. (EWG, utw. na mocy traktatu rzym. z 1957, od 1993 p.n. Wspólnota Eur.) i Eur. Wspólnotę Energii Atom. (Euratom, utw. na mocy traktatu rzym. z 1957); do wszystkich W.E. należą te same państwa eur. — obecnie (1998) są to: Austria, Belgia, Dania, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Luksemburg, Niemcy, Portugalia, Szwecja, W. Brytania i Włochy; od 1967 W.E. mają wspólne wszystkie gł. organy kierownicze; 1993 państwa członkowskie W.E. utworzyły Unię Europejską (UE), a W.E. stanowią tzw. I filar UE. W.E. stały się instytucjonalnym trzonem procesu integracji eur., zapoczątkowanego po II wojnie świat. przez państwa Europy Zach.; po 1945 jako pierwszy wystąpił na rzecz integracji W. Churchill, wypowiadając się 1946 w Zurychu za utworzeniem „Stanów Zjedn. Europy”; nawiązywał w ten sposób do idei wyrażanych już w latach 20. i 30. XX w., zwł. przez R. Coudenhove-Kalergiego (koncepcja Paneuropy) i A. Brianda; 1946–49 idee te spotkały się ze znacznym odzewem: reaktywowano przedwoj. organizacje paneur., powstawały nowe stowarzyszenia i ruchy na rzecz integracji; wyłoniły się 2 jej koncepcje: federacyjna, zakładająca utworzenie eur. państwa związkowego, i konfederacyjna, postulująca utworzenie związku eur. państw narodowych. W integracji widziano przede wszystkim nadzieję na zbudowanie ładu, który uchroniłby Europę przed powtórzeniem tragedii I i II wojny świat.; na rzecz bliskiej współpracy przemawiały też: konieczność odbudowy gospodarki eur., szansa na odzyskanie przez Europę podmiotowej roli w świecie zdominowanym przez Stany Zjedn. i ZSRR, a wkrótce także obawa przed rozszerzaniem się wpływów sow. na cały kontynent; zwolennicy integracji odwoływali się do wspólnego dziedzictwa cywilizacyjnego, a zjedn. Europa miała być budowana przez państwa demokr. i na demokr. zasadach; toteż o ile pocz. idee paneur. odnoszono do całej Europy (na zach. od ZSRR), o tyle odrzucenie 1947 planu Marshalla przez ZSRR i podporządkowane mu państwa oznaczało ograniczenie idei integracyjnych do świata zach.; w pocz. etapie integracji wspierały ją Stany Zjedn., widząc we współpracy konieczny warunek odbudowy gosp., która umożliwiłaby spłatę długów woj. i zmniejszyła podatność społeczeństw eur. na ekspansję komunizmu. Na tym tle 1948–49 doszło do pierwszych traktatowych porozumień zachodnioeur. i euroamer.; 1948 Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg i W. Brytania zawarły pakt brukselski o współpracy gosp., społ. i kult. oraz zbiorowej obronie; w celu koordynacji zagospodarowania pomocy amer. powołano Organizację Europejskiej Współpracy Gospodarczej; 10 państw zachodnioeur. 1949 powołało Radę Europy; natomiast Stany Zjedn., Kanada i 9 państw zachodnioeur. podpisały traktat waszyngtoński, który stał się podstawą Organizacji Paktu Północnoatlantyckiego (NATO). Obok świadomości rosnącego zagrożenia sow. i komunist., stałym czynnikiem działającym na rzecz integracji był czynnik niem.: po pocz. dążeniach do tworzenia zabezpieczeń antyniem., przeważyła koncepcja włączenia Niemiec Zach. w procesy integracyjne w celu uniknięcia izolacji tego kraju, wpływania na jego demokratyzację oraz stworzenia międzynar. mechanizmów kontroli rozwoju gospodarki zachodnioniem.; przywódcy niem. (K. Adenauer) dostrzegali w idei integracji szansę na wyprowadzenie narodu niem. z pozostałości hitleryzmu, pojednanie z Francją i równouprawnienie Niemców z narodami państw zwycięskich w II wojnie świat.; we Francji i Włoszech na rzecz integracji działali zwł. politycy chrześc.-demokr. (R. Schuman, A. De Gasperi); Belgia, Holandia i Luksemburg o ścisłej współpracy postanowiły już podczas II wojny świat., 1948 weszła w życie ich unia celna, a 1960 gospodarcza. Na pocz. lat 50. najważniejsze inicjatywy integracyjne pochodziły z Francji; na podstawie przedstawionej 1950 deklaracji Schumana 18 IV 1951 Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg, RFN i Włochy podpisały w Paryżu traktat o powołaniu EWWiS, który wszedł w życie 23 VII 1952; celem EWWiS było stworzenie wspólnego rynku na surowce i produkty przemysłu węglowego i stal.; powołano gł. organy EWWiS — Wysoką Władzę (ponadnar. organ wykonawczy), Specjalną Radę Ministrów, Zgromadzenie (delegaci parlamentów nar.) i Trybunał Sprawiedliwości. W 1952 doszło do zawarcia przez te same państwa układu o Eur. Wspólnocie Obronnej (EWO), przewidującego utworzenie armii eur. (ściśle związanej z NATO), oraz podjęto prace nad Eur. Wspólnotą Polit.; odrzucenie 1954 przez fr. Zgromadzenie Nar. układu o EWO przerwało początki szybkiej i wszechstronnej integracji Europy Zach.; inicjatywę przejęli zwolennicy budowania wspólnoty interesów, opartej na tworzeniu powiązań i zależności gosp.; na podstawie raportu komisji pod przewodnictwem P.H. Spaaka 25 III 1957 6 państw EWWiS podpisało w Rzymie 2 traktaty: o utworzeniu EWG i Euratomu, które weszły w życie 1 I 1958; przewidywały one zbliżanie polityki gosp. państw członkowskich poprzez stopniowe eliminowanie ceł i in. ograniczeń w stosunkach wewnątrz W.E., koordynowanie polityk gosp., prowadzenie wspólnej polityki handl. wobec państw trzecich, a w zakresie polityki atom. — koordynację inwestycji i badań, wspólną działalność na rzecz rozwoju przemysłu atom. i pokojowego wykorzystania energii atom.; powołano odrębne dla EWG i Euratomu Rady Ministrów i Komisje; natomiast Zgromadzenie (od 1962 Parlament Eur.) i Trybunał Sprawiedliwości EWWiS stały się organami 3. W.E. Do Wspólnot nie przystąpiła W. Brytania, która dbając o zachowanie bliskich powiązań ze Wspólnotą Narodów oraz szczególnej współpracy ze Stanami Zjedn., pozostała w latach 50. poza gł. nurtem współpracy zachodnioeur.; 1960 została ona, wraz z państwami skand., Austrią, Portugalią i Szwecją, współzał. Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu (EFTA) o luźniejszej niż W.E. formule współpracy gosp.; EFTA nie stała się konkurencją dla W.E., a W. Brytania już 1961 zgłosiła chęćakcesu do W.E., który 1963 i 1967 został zablokowany przez prez. Francji Ch. de Gaulle’a. Stopniowo dokonywał się proces zacieśniania współpracy gosp., która przybierała coraz bardziej zaawansowane formy; państwa W.E. wprowadziły strefę wolnego handlu, znosząc systematycznie cła wewn. i przygotowywały się do ustanowienia unii celnej z jednolitą zewn. taryfą celną, co nastąpiło ostatecznie w VII 1968; 1962–68 ustanowiono wspólną politykę rolną (współpraca w tej dziedzinie wywoływała wówczas i później znaczne napięcia w łonie Wspólnot), a 1970 wspólną politykę handl.; przystąpiono do tworzenia rynku wewn., obejmującego swobodę przepływu towarów, kapitału, usług i osób, którego realizację — a tym samym proces integracji gosp. Wspólnot — spowolniły w latach 70. trudności spowodowane przez świat. kryzysy: finansowy i naftowe; 1973–75 oprac. programy koordynacji polityki społ. i polityki regionalnej. 1 VII 1967 wszedł w życie układ o połączeniu dotąd odrębnych organów Wspólnot: powstała Rada Ministrów W.E. (gł. organ decyzyjny) i Komisja W.E. (organ władzy wykonawczej) — obie z siedzibą w Brukseli; Parlament Eur., będący organem doradczym i kontrolnym W.E., miał siedzibę w Strasburgu; Trybunał Sprawiedliwości — w Luksemburgu. Ustąpienie de Gaulle’a 1969 umożliwiło rozpoczęcie procesu rozszerzania W.E.; w wyniku negocjacji z Danią, Irlandią, Norwegią i W. Brytanią zawarto 1972 układy o ich przystąpieniu do W.E.; po sprzeciwie Norwegów (referendum) pozostałe 3 państwa 1 I 1973 zostały czł. W.E. Powoli powracano do idei bliższej współpracy polit.; 1970 zainicjowano okresowe konsultacje dotyczące wspólnej polityki zagr., określone jako Eur. Współpraca Polit.; 1974 ustanowiono Radę Eur., złożoną z szefów państw lub rządów W.E., która odtąd zbierała się co najmniej 2 razy w roku i faktycznie koordynowała politykę Wspólnot; 1979 przeprowadzono pierwsze bezpośrednie wybory powsz. do Parlamentu Eur.; również 1979 utworzono Eur. System Walutowy i wprowadzono ECU jako jednostkę rozrachunkową; 1 I 1981 czł. W.E. została Grecja, a 1 I 1986 — Hiszpania i Portugalia. Spadek znaczenia W.E. w gospodarce świat., zwł. w relacji do Stanów Zjedn. i Dalekiego Wschodu, spowodował zainicjowanie w latach 80. działań zmierzających do reformy Wspólnot; 1 VII 1987 wszedł w życie Jednolity akt europejski, który m.in. postanawiał o utworzeniu do końca 1992 wspólnego rynku (rynku wewn.) W.E.; 1988–89 wprowadzano tzw. pakiet J. Delors’a, obejmujący reformę systemu finansowania W.E., polityki strukturalnej i rolnej; 1989 przyjęto Europejską kartę socjalną. W 1990 Rada Eur. powołała konferencje międzyrządowe ds. przygotowania unii gosp. i walutowej oraz usunięcia przeszkód na drodze do unii polit.; efektem ich prac były postanowienia szczytu w Maastricht (XII 1991) i podpisanie 7 II 1992 Traktatu o Unii Europejskiej, który wszedł w życie 1 XI 1993. Jednocześnie trwał proces geogr. rozszerzania współpracy; 1992 kraje W.E. iEFTA zawarły układ o utworzeniu Europejskiego Obszaru Gospodarczego (wszedł w życie 1994, bez Szwajcarii); prowadzone od pocz. 1993 negocjacje z Austrią, Finlandią, Norwegią i Szwecją zostały zakończone układami 1994 i — po kolejnym sprzeciwie Norwegów — przystąpieniem 1 I 1995 pozostałych 3 państw do Wspólnot i UE; w wyniku zachodzących od 1989 zmian polit. w Europie Środk. i Wsch., została zapoczątkowana współpraca państw tego regionu ze W.E.; 1994 weszły w życie układy o ich stowarzyszeniu (m.in. Polski) ze Wspólnotami; wnioski o przystąpienie do UE zgłosiło 10 państw regionu (Polska 1994), a wcześniej także Cypr, Malta i Turcja.

EUROPEJSKA WSPÓLNOTA GOSPODARCZA (EWG, ang. European Economic Community, EEC), organizacja międzynar., działająca od 1958, od 1993 p.n. Wspólnota Eur.; najważniejsza z 3 integracyjnych Wspólnot Europejskich; utw. na mocy traktatu rzymskiego z 1957; cele: rozwój ekon. i zacieśnianie współpracy państw członkowskich, ustanowienie swobody przepływu towarów, osób, usług i kapitału, a od 1993 także m.in. współpraca kult.; doprowadziła do utworzenia jednolitego rynku wewn. na swym obszarze; 1993 jej państwa członkowskie utw. Unię Europejską.