Antyk i Biblia jako źródła kultury europejskiej

"Umysłowość europejska , nawracając wielokrotnie do starożytności, zawsze szukała i znajdowała w kulturze klasycznej to, co odpowiadało istocie jej własnej epoki"
Johann Huisinga

Starożytnym zawdzięczamy niemało, zarówno na polu życia społecznego (wymieńmy chociaż demokrację i podstawy prawodawstwa), jak i w bardziej prozaicznych dziedzinach życia (olimpiada, lub nowoczesne odpowiedniki akweduktów, którymi woda dostaje się do naszych mieszkań). Według Johanna Huisingi nasza kultura, jak i kultury poprzednich epok zawdzięczały jej również bardzo wiele.

W epoce Renesansu zainteresowanie antykiem było niezwykle duże, poszukiwano zabytków, tłumaczono teksty starożytnych i chętnie przyjmowano ich filozofię. W sztuce renesansu obserwujemy harmonię, ład i powrót do zainteresowania ludzkim ciałem, a także odrodzenie całej antycznej estetyki. Odrzucono średniowieczny teocentryzm na rzecz humanistycznego antropocentryzmu. Poeta renesansowy to twórca uczony (poeta doctus), znający dokonania poprzedników (m.in. "Poetykę" Arystotelesa) i tworzący w zgodzie z wyznacznikami antycznych gatunków. Artyści jednak nie poprzestawali na powielaniu wzorów starożytnych. W sferze twórczości poetyckiej pojawiła się fantastyka (niezwykłe przygody) oraz obecne były gatunki nie spotykane u starożytnych, a stosowane w średniowieczu (np. moralitet, misterium). W dziedzinie sztuki powrócono do dokładnego naśladowania natury, w czym pomagało dobre opanowanie zjawiska perspektywy linearnej. Literatura Odrodzenia pełna jest odniesień do antyku. U Kochanowskiego, jednego z czołowych twórców polskich owej epoki, zaobserwować można np. odwołania do filozofii epikurejskiej- w "Żywocie człowieka poczciwego"- oraz stoickiej - w Pieśni IX (odwołanie się do Fatum, wspomnienie fortuny). Artyści zaczęli również podpisywać swoje dzieła. Ludzie żyjący w czasach oddzielających Starożytność od Odrodzenia zdecydowanie mniej sobie cenili literackie i filozoficzne osiągnięcia antyku grecko-rzymskiego. Myśliciele renesansowi nazwali więc owe wieki wiekami średnimi – nazwą sugerującą pewien stan przejściowy. W Średniowieczu główną rolę w kształtowaniu charakteru epoki odegrał Kościół, nie tylko poprzez kształtowanie etyczne wiernych, ale również przez nauczanie i wspieranie sztuki sakralnej, która w owym okresie była zdecydowanie dominującą. Wieki średnie czerpały więc z kolejnego starożytnego źródła – z Biblii. W oparciu o nią rozwijał się katolicyzm, który to miał w owym czasie znaczny wpływ zarówno na rozwój języków narodowych, jak i piśmiennictwa – najstarszy polski wiersz ("Bogurodzica") wykorzystuje motywy oraz postacie Biblijne. Epoka średniowieczna nie wypracowała zupełnie nowych wartości jedynie w oparciu o Biblię. Cały czas towarzyszyła jej antyczna spuścizna. Dowodem na to może być choćby filozofia, na polu której szczególnie odznaczył się Św. Augustyn. Dokonał on pogodzenia teorii Arystotelesa z ideologią chrześcijańską, a jego przemyślenia stały się podstawą światopoglądu całej epoki.

Po średniowieczu i renesansie nastał Barok – epoka w której głównym zadaniem poezji było olśnienie czytelnika. W sztuce Barok przejawiał się więc bogactwem form ozdobnych i przywiązywaniem wagi do wymyślności stylu. Historycznie jest to epoka częstych wojen i niepokojów religijnych. Natomiast w sferze tematycznej barok jest bardzo ciekawą epoką – motywy religijne łączono chętnie z motywami mitologicznymi, popularne były wątki przygodowe, awanturnicze, fantastyczne i rycerskie oraz historyczne, np. poemat epicki. Barok jednakże dość szybko stracił swą świeżość i przestał być atrakcyjny, nastąpił powrót nurtu antycznego w postaci klasycyzmu. W Oświeceniu korzystano głównie z poetyki klasycznej, do najpopularniejszych należały bajki, przypowieści, komedie oraz hymny (np. "Hymn do miłości ojczyzny" I. Krasickiego). Występują również utwory wykorzystujące motyw wędrówki – znany z "Odyseji" – jako organizujący utwór ("Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki" I. Krasickiego oraz "Podróże Guliwera do wielu odległych narodów świata" J. Swifta). Interesującym jest fakt, że następujący po Oświeceniu Romantyzm, który był w opozycji do oświeceniowego klasycyzmu również bogato czerpał z antyku i to zarówno z mitologii, - najpopularniejszy w romantyzmie mit prometejski występuje u trzech największych polskich twórców owej epoki, w "Dziadach cz. III" A. Mickiewicza, "Kordianie" J. Słowackiego oraz w "Promethidionie" C.K. Norwida , jak i z Biblii (np. idea mesjanizmu polskiego). Epoka "uwznioślonych wieszczów" poprzedzała Pozytywizm, który mocno stał na ziemi. Jednak i w tak mało poetyckiej epoce znaleźć można odwołania do antyku, jak np. powieści opowiadające o początkach chrześcijaństwa ("Rzym za Nerona" I. Kraszewskiego, "Quo Vadis" H. Sienkiewicza). W późniejszych epokach nawiązania zarówno do postaci i motywów, jak również do literatury i filozofii starożytnej są już bardzo liczne (np. "Faun", "Prometeusz" K. Przerwy-Tetmajera, tom "Ginącemu światu" J. Kasprowicza, jak i już bardziej współczesna poezja Staffa – tom "Dziewięć muz" oraz Różewicza "Apollo i Marsjasz", "Do Marka Aurelego" i in.).

Rola dorobku Starożytności grecko-rzymskiej oraz Biblii w kształtowaniu kultury europejskiej jest ogromna. Twórcy kolejnych epok literackich nawiązywali do Antyku, choć może odwoływali się raczej nie (jak zwykliśmy mówić) do konkretnej epoki, ale do wartości ponadczasowych omawianych już w Starożytności, a bliskich każdemu człowiekowi, niezależnie od daty urodzenia . Ten właśnie fakt – uniwersalności dorobku Starożytności pozwolił Romanowi Brandstaetterowi po wielu wiekach od powstania Biblii napisać :

"Wszystko jest w Tobie,
Cokolwiek przeżyłem,
Wszystko jest w Tobie,
Cokolwiek kochałem ..."