Sejm Czteroletni i Uchwały

STOSUNKI MIĘDZYNARODOWE W DOBIE SEJMU

Schyłek lat osiemdziesiątych przyniósł nowy układ sił politycznych i gospodarczych w Europie.
W 1787r. wybuchła wojna między Rosją i Austrią z jednej a Turcją z drugiej strony, a ponadto wojna Rosji ze Szwecją.
Ta ostatnia popierana była przez Anglię, Prusy i Holandię.
Imperium Katarzyny II napotkało poważne trudności nie tylko w dalszej ekspansji, ale i w utrzymaniu swej dotychczasowej pozycji.
Ten stan rzeczy przyczynił się do wzrostu antagonizmu między Rosją i Prusami.
Rozdźwięki między zaborcami spowodowały zmianę sytuacji politycznej Rzeczypospolitej.
Polska stała się teraz nie tylko obiektem przetargu, z jednej strony terenem rywalizacji, z drugiej, słabym, ale pożądanym sprzymierzeńcem.
Na zjeździe kanikowskim Katarzyna, niechętna wzmocnieniu władzy w Polsce, zezwoliła jednak na zwołanie sejmu pod węzłem konfederacji celem nieznacznego powiększenia armii.


POCZĄTKI DZIAŁALNOŚCI SEJMU


Na jesieni 1788 r. nowy sejm zawiązał się w konfederację pod laską Stanisława Małachowskiego i Kazimierza Nestora Sapiehy.
Porządek obrad od razu przekroczył zamierzenia królewskie; obok spraw wojskowych zaczęto omawiać reformy ustrojowe i społeczne, a także w ramach działalności sejmowej – zagadnienia polityki zagranicznej.





Inspirowane przez dyplomację pruską (poseł Heinrich Buchholtz, następnie Girolamo Lucchesini) siły opozycyjne – tak reformatorskie, jak i zachowawcze – rozpoczęły rozmowy z Berlinem.
Sejm zażądał wycofania wojsk rosyjskich z Polski, a następnie, na fali ostrej reakcji przeciw wszelkim formom władzy utożsamianej z protektorem rosyjskim, rozpoczął likwidację Rady Nieustającej- jako organu związanego z caratem likwidację zakończono już w styczniu 1789 roku. W pierwszym okresie działalności sejmu skrystalizowały się trzy stronnictwa polityczne, główną rolę zaczęli odgrywać działacze stronnictwa, zwanego patriotycznym, którzy głosili konieczność przeprowadzenia reform państwowych.
Część z nich skupiała się wokół Adama Czartoryskiego i programu nawiązującego do tradycji,,familii”, część reprezentowana przez marszałka Stanisława Małachowskiego, nie miała skrystalizowanych poglądów na kierunku reform.
Grupa Ignacego Potockiego szła dalej, nawiązując niekiedy współpracę z królem. Najmniej liczna początkowo, ale najbardziej radykalna grupa skupiona wokół Hugo Kołłątaja stała na stanowisku wyrażonym w jego pismach politycznych.
Jako całość stronnictwo patriotyczne domagało się radykalnej zmiany istniejącej sytuacji politycznej, unowocześnienia państwa i uniezależnienia go od Rosji. Drugą tendencję polityczną wyrażało stronnictwo, zwane królewskim, które dążyło zgodnie z programem Stanisława Augusta do wzmocnienia władzy wykonawczej przy zachowaniu dotychczasowego związku z Rosją.
Do jego działaczy, obok króla, należeli;
-brat królewski, prymas Michał Poniatowski,
-liczni senatorzy i przede wszystkim kanclerz Jacek Małachowski.
Trzecią, najbardziej zachowawczą grupę stanowiło stronnictwo magnackie walczące o utrzymanie dotychczasowego systemu władzy.
Magnatom chodziło zwłaszcza o zniesienie Rady Nieustającej, która reprezentowała względnie silną władzę wykonawczą i o zwiększenie samodzielności poszczególnych prowincji kraju.
Program taki formułowali:
-Szczęsny Potocki,
-hetmani Seweryn Rzewuski i Ksawery Branicki,
-marszałek Kazimierz Nestor Sapieha.


Hetmańscy stronnicy korzystali z poparcia ambasadora Stackelberga, stawiając konsekwentnie na gwarancje rosyjskie w sprawie utrzymania dotychczasowego porządku rzeczy.
Ten układ sił w sejmie ulegał zmianom w związku z dalszym rozwojem sytuacji. Do przyczyn przegrupowania politycznego i krystalizowania się programów należały; wzrost aktywności politycznej mieszczaństwa, szczególnie warszawskiego, które na fali rosnącej polemiki politycznej prowadzonej za pomocą pism – zajmować zaczęło coraz aktywniejszą postawę. Nowe ruchy chłopskie wybuchłe na Ukrainie w związku z uciskiem gospodarczym i religijnym, doprowadziły do zdecydowanego zróżnicowania stanowisk w sejmie.
Pierwszy sukces stronnictwa patriotycznego w walce z królem stanowiło; zniesienie Rady Nieustającej jako organu podporządkowanego Rosji.
Decyzja ta była po myśli dla stronnictwa magnackiego.
Dalsze poczynania sejmu, zmierzały do przeprowadzenia niezbędnych reform i uzyskania środków do ich realizacji.
W marcu 1789 r. duchowieństwo zostało opodatkowane w wysokości 20% swojego dochodu.
W lipcu 1789 r. zostały przyjęte na rzecz skarbu państwa wielkie latyfundia biskupa krakowskiego.
Następnie uchwalono opodatkowanie- 10% dochodu szlacheckiego.
Utworzono komisje porządkowe cywilno-wojskowe, co usprawniło władzę administracyjną w terenie.
Jednocześnie rozpoczęto debaty nad reformą wojska.
Początkowo uchwalono podniesienie stanu armii do 100 tys.
Jednakże na niepokoje i ruchy chłopskie na Ukrainie- ulegając argumentom partii hetmańskiej, zmniejszono siłę zbrojną do 60 tys.
W marcu 1790 r. zawarto przymierze zaczepno-odporne z Prusami, które oznaczało jednocześnie zerwanie z Rosją.
W razie zbrojnego konfliktu Prusy i Polska miały wystawić wspólną armię. Prusy wysuwając propozycję tego przymierza, dążyły do zapewnienia sobie dalszych korzyści terytorialnych, przede wszystkim do zabrania Gdańska i Elbląga.
W lipcu 1790 r. Prusy w związku z rozwojem sytuacji w Europie zmuszone były zawrzeć porozumienie z Austrią.




Sejm we wrześniu 1790 r. uchwalił zasadę niepodzielności ziem Rzeczypospolitej.
W kwietniu 1791 r. zapadło postanowienie odrzucenia wszelkich pertraktacji terytorialnych z Prusami.
Przymierze z Polską straciło rację bytu dla Prus, Rzeczpospolita kończyła dzieło reform w warunkach zupełnego osamotnienia politycznego.


ROZWÓJ NURTU RADYKALNEGO – REFORMY SEJMU


Pierwsze dwa lata Sejmu Wielkiego przyniosły przesunięcia w układzie sił politycznych.
Wśród posłów sejmowych coraz silniejszą pozycję uzyskiwał Hugo Kołłątaj, postulujący;
-wzmocnienie rządu,
-ograniczenie roli magnaterii,
-położenie nacisku na sprawy gospodarcze.
Jego program polityczny zakładał reformy społeczne i gospodarcze, zmierzające do przekształcenia państwa w burżuazyjno-szlachecki.
Poglądy te przyniosły stronnictwu reform coraz większe poparcie mieszczaństwa – tak bogatych bankierów, jak i radykalnej ulicy warszawskiej – i tej grupy szlachty, która była zainteresowana w rosnących obrotach kapitałów.
Na argumentację Kołłątaja i jego postawę wpływały przynajmniej dwa czynniki;
-przykłady rewolucji francuskiej,
-nacisk radykalnych działaczy wywodzących się ze środowiska mieszczańskiego.
Czasy Sejmu Wielkiego były okresem wzmożonej walki publicystycznej, toczonej o pozyskiwanie głosów poselskich, ale także i o poruszenie ulicy warszawskiej, która z kolei mogła wywierać presję na posłów.
Obok Kołłątaja i Staszica – skupiła się grupa zwolenników jego idei, którzy rozpoczęli akcję propagandową i publicystyczną.
Grupa ta, zwana Kuźnicą Kołłątajowską, była główną sprężyną naciskającą sejm w kierunku uchwalenia reform.



W Kuźnicy byli skupieni;
-księżą Franciszek Salezy Jezierski,
-Franciszek Ksawery Dmochowski,
-Józef Mejer,
przedstawiciele drobnej szlachty i mieszczaństwa;
-Jan Dembowski,
-Tomasz Maruszewski
-Kazimierz Konopka.
Niezależnie od Kuźnicy i od sejmu działała grupa mieszczan m.in. Barss, Mędrzecki, która domagała się zrównania stanów.
Już w listopadzie 1789 r. z inicjatywy Kołłątaja i prezydenta Starej Warszawy Jana Dekerta odbył się zjazd przedstawicieli 141 królewskich miast polskich. Na zjeździe tym postanowiono,,zjednoczyć miasta'' aż do chwili uzyskania żądanych praw politycznych, a przede wszystkim udziału we władzach państwowych.
W dniu 2 grudnia czarno ubrani delegaci udali się na Zamek, by memoriał na ten temat wręczyć królowi i sejmowi (tzw.:,,czarna procesja”).
Sejm zmuszony był wyłonić komisję do rozpatrzenia sprawy miejskiej.
Już w sierpniu 1790 r. sejmowi przedstawione zostały projekty zmierzające do udzielenia mieszczanom części żądanych przywilejów i wzmacniające władzę królewską, m.in. przez ustalenie dziedziczności tronu. Mimo opozycji w początkach 1791 r. uchwalone zostały dwa akty prawne przygotowujące grunt pod ustawę zasadniczą.
W marcu uchwalono pozbawienie praw politycznych,,gołoty”- szlachty nie posiadającej ziemi.
W kwietniu, prawo o miastach przyznano dla bogatego mieszczaństwa:
-nietykalność osobistą bez wyroku sądowego,
-zniesiono podział na zajęcia miejskie i szlacheckie,
-rady miejskie poddano pod nadzór władz centralnych.
Miastom królewskim przyznano prawo wyboru 24,,plenipotentów” na sejmy; mieli oni prawo przemawiać w sprawach;
-miast,
-handlu,
-przemysłu,
lecz nie mogli głosować.




Ważną zdobyczą mieszczaństwa była uchwała, że uznane za,, wolne” miasta królewskie stanowić miały jednolity obszar bez odrębnych jurdyk i przedmieść. Kontrowersyjne punkty programu reform miały jednak w sejmie wielu przeciwników.
Toteż król i przywódcy stronnictwa patriotycznego, szczególnie Ignacy Potocki i Hugo Kołłątaj wykorzystali fakt rozjechania się posłów na ferie wielkanocne i 3 maja 1791 r. przy obecności zaledwie 1/3 członków obu izb, zgłosili konstytucję, która przy manifestacyjnym poparciu ludności Warszawy, zmobilizowanej przez Kuźnicę, wbrew paru opozycjonistom, została przyjęta przez aklamację.


KONSTYTYCJA 3 MAJA


Konstytucja 3 maja, zwana oficjalnie „ustawą rządową”, miała na celu zachowanie całości i suwerenności państwa, zagwarantowanie przywilejów szlachty, duchowieństwa i mieszczan, wreszcie prowadzenie nowej formy ustroju państwa.
Zlikwidowany został dualizm Rzeczypospolitej, zniesiona odrębność organów władzy w Polsce i na Litwie.
Konstytucja zwiększyła znaczenie sejmu szlacheckiego.
Wybierany na dwa lata miał być,, zawsze gotowy”, tj. w każdej chwili mógł być zwołany na sesję nadzwyczajną.
Władzę ustawodawczą przyznano głównie izbie poselskiej.
Rolę senatu znacznie ograniczono, gdyż odebrano mu inicjatywę ustawodawczą.
Zniesiono liberum veto, uchwały miały zapadać większością głosów, zakazane zostały konfederacje. Nowożytny charakter konstytucji podkreślały artykuły potwierdzające obowiązującą już zasadę niewiązania posłów instrukcjami sejmików terenowych, sformułowania dotyczące wojska jako siły zbrojnej narodu, który w świetle ustawy obejmował poza szlachtą także bogate mieszczaństwo.






Władza wykonawca spoczywać miała w ręku króla i tzw. Straży Praw, do której wchodził prymas i mianowani przez monarchę, a zatwierdzani przez sejm ministrowie – policji, pieczęci, interesów zagranicznych, wojny i skarbu. Została wprowadzona, zasada zwolnienia króla od odpowiedzialności osobistej za sprawowane rządy.
Wprowadzono zasadę, że ministrowie powołani przez króla mają odpowiadać przed sejmem.
Każdy akt wychodzący ze Straży Praw w imieniu króla miał być kontrasygnowany przez ministra, który mógł być przez sejm usunięty.
Straż Praw, urzędująca pod prezydencją króla, pozbawionego jednak prawa samodzielnych decyzji, sprawowała władzę przez komisje, na których czele stali ministrowie – podobnie jak i ministrowie Straży Praw odpowiedzialni przed sejmem, który mógł większością 2/3 głosów obu izb połączonych zażądać dymisji ministra.
Wielkie komisje podlegały Straży Praw i obejmowały cztery resorty:
-policji,
-wojska,
-skarbu
-edukacji Narodowej.
Komisje były jednocześnie sądami w sprawach podległych im kompetencyjnie.
Zniesiona została także wolna elekcja i wprowadzona dziedziczności tronu
przeznaczonego po śmierci Stanisława Augusta dla dynastii saskiej.
Konstytucja poruszała też sprawę chłopską, stwierdzając ogólnikowo, że ustalony między dziedzicem i poddanym stan prawny chroniony będzie przez organa państwowe.
Zachowane zostało uprzywilejowane stanowisko kościoła katolickiego.
Podkreślono specjalne uprawnienia szlachty.
Konstytucja reformowała władzę sądowniczą, przeprowadzając reorganizację sądów i usprawniając ich działanie.
Konstytucja 3 maja wywołała ostrą reakcję, przede wszystkim ze strony Rosji. Katarzyna II zdecydowana była nie dopuścić do utrwalenia się w Polsce nowego ustroju. Prusy zerwały sojusz z Polską.






Rosja i Prusy – obawiały się wpływu rewolucji francuskiej i reakcji swego
społeczeństwa na przemiany, w ramach,,uporządkowania” rewolucyjnej Europy postanowiły rozprawić się z Polską, przy walnym poparciu stronnictwa magnackiego posiadającego nadal duże wpływy na obszarze kraju. Jeszcze w maju 1791 r. rozpoczęły się pertraktacje między Petersburgiem a przedstawicielami zachowawczej opozycji.
Rosja godziła na postulaty stronnictwa magnackiego, także domagając się obalenia dzieła 3 maja.
W imię obrony,,kardynalnych praw szlacheckich” w kwietniu 1792 r. została zawiązana konfederacja w Petersburgu, ogłoszona następnie w maju w Targowicy, pod laską Szczęsnego Potockiego, z udziałem hetmanów Ksawerego Branickiego i Seweryna Rzewulskiego. Konfederacja oficjalnie zwróciła się o pomoc do Katarzyny II.
Sejm Wielki obradował do maja 1792 r.
W maju 1792 r. stutysięczna armia rosyjska dowodzona na Ukrainie przez generała Michała Kochanowskiego i na Litwie przez generała Piotra Kreczetnikowa przekroczyła granice Rzeczypospolitej.
Rozpoczęła się wojna Polsko – Rosyjska.