Zlodowacenie Bałtyckie

Przeglądając mapy topograficzne Polski rzuca się w oczy znaczne urozmaicenie rzeźby terenu. Stan ten jest efektem długiej historii geologicznej i działalnością wielu procesów endo- i egzogenicznych. Najbardziej jednak spektakularne, widoczne w mniejszym lub większym stopniu na terenie całej Polski piętno odcisnęły transgresje plejstoceńskich lądolodów.

W ciągu ostatniego miliona lat lądolód wielokrotnie pokrywał większą część obszaru Polski, wywierając ogromne piętno na jego rzeźbie. Zasięgi lądolodów w poszczególnych zlodowaceniach były zróżnicowane. Tam gdzie zalegały najdłużej dobrze zachowały się formy i utwory glacjalne, natomiast utwory starszych zlodowaceń pozostały w postaci szczątkowej (Mizerski 2000).

W zależności od stopnia przekształcenia rzeźby polodowcowej obszar Polski można podzielić na formy staroglacjalne obejmujące zlodowacenia południowopolskie i środkowopolskie oraz młodoglacjalne najbardziej nas interesujące powstałe podczas zlodowacenia północnopolskiego. Młody krajobraz polodowcowy ma bardzo urozmaiconą i charakterystyczną morfologie.

Transgresję na ziemiach polskich lądolodu ostatniego zlodowacenia poprzedził długi okres ochłodzenia klimatu, przypadający na końcową część interglacjału eemskiego (Walczak 1976).

ZLODOWACENIE PÓŁNOCNOPOLSKIE W tys. lat
główny późny plejstocen subfaza gardzieńsko-wolińska faza pomorska interfaza mazurska subfaza kujawska faza poznańska faza maksymalna leszczyńska 10,1-12.5 12,5-13}}13-18}} 18-27
interstadiał koniński 27-60
stadiał wstępny szczeciński 60-115
Tab 1. Zlodowacenie północnopolskie (za Walczak 1976 nieco zmienione)

W czasie stadiału wstępnego lądolód skandynawski wypełnił nieckę Bałtyku, po czym wskutek ocieplenia nieckę tą wypełniło morze nazwane elbląskim (Walczak 1976).

Główny stadiał zlodowacenia północnopolskiego rozpoczął się przed około 27000 lat i trwał około 15000 lat. Pozostawił on najwyrazistsze formy rzeźby glacjalnej na północy Polski.

Fazy zalegania lądolodu przedstawiają mapki A,B,C w załączniku 1.

Podczas maksymalnego zasięgu w fazie leszczyńskiej lądolód dotarł najdalej na południe po Gubin, Zielona Górę, Wschowę, Leszno i Jarocin ( mapa A ). W czasie postoju lądolodu w tej strefie rzeki dorzecza Wisły i Odry, mając zablokowane odpływy ku Bałtykowi, łączyły się na przedpolu lądolodu i zasilane jego wodami płynęły ku zachodowi do Łaby szeroką pradoliną (Walczak 1976). Po kilku tysiącach lat lądolód cofnął się i jego krawędź ustaliła się w strefie wytyczonej przez formy fazy poznańskiej ( mapa B ).

Fazę poznańską cechowało bardzo intensywne topnienie lądolodu powodujące powstanie mas piasków tworzących rozległe równiny sandrowe (Dembowska 1959). Na południe od nich wody lodowe łączyły się z rzekami dorzecza Wisły i Odry odpływając wspólnie na zachód wielką pradoliną warszawsko- berlińską. Następnie lądolód wycofał się na obszar Bałtyku. Ponowne ochłodzenie spowodowało nową transgresję lądolodu, który nasunął się na obszary dzisiejszych pojezierzy (Walczak 1976). Strefa moren końcowych i innych form marginalnych fazy pomorskiej ( mapa C ) tworzy na obszarze pojezierzy – mazurskiego i pomorskiego najwyższe wzniesienia w północnej Polsce nazwane potocznie garbem pojeziernym. Rzeźba garbu odznacza się dużym urozmaiceniem dzięki znacznym wysokością względnym wzgórz morenowych sąsiadujących z licznymi głębokimi rynnami wyżłobionymi przez wody polodowcowe, zajętymi przez malownicze jeziora rynnowe (Dębowska 1959).

Przed 13000 lat, krawędź topniejącego lądolodu ustaliła się na około 500 lat na skrajnej północy Polski na Pobrzeżu Pomorskim, gdzie wzdłuż niej usypane zostały moreny końcowe (Walczak 1976). Na przedpolu tej strefy pagórów morenowych poza którą zniknął topniejący lądolód powstał system pradolin określany mianem pradoliny pomorskiej.

Postój krawędzi lądolodu na linii moren końcowych Wolina spowodował powstanie rozległego zastoiska Szczecińskiego (Walczak 1976).

Poprzez cofanie się lądolodu następował ciągły przepływ wód ze starszych pradolin do nowszych (Książkiewicz 1972). Stopniowo starsze doliny zostawały pozbawione dawnego przepływu, takimi są odcinki pradoliny warszawsko-berlińskiej i toruńsko-ebersfaldzkiej. Wskutek nachylenia Polski ku północnemu zachodowi rozwój rzek występował zgodnie ze spadkiem terenu. Efektem takiej ewolucji sieci rzecznej Polski jest wyraźna asymetria dorzeczy oraz kratowy układ dolin niżu polskiego (Walczak 1976). Inną cechą obszaru rzeźby młodoglacjalnej jest występowanie jezior polodowcowych które stanowią 83% ogólnej liczby jezior w kraju. Niżowe jeziora polodowcowe powstały bądź w wyniku wypełniania wodą bez odpływowych zagłębień albo w misach i rynnach wyżłobionych w podłożu przez egzarację lodowcową lub erozję wód polodowcowych zgodnych z kierunkiem ruchu lądolodu (Mizerski 2000).

Przedstawione powyżej procesy odegrały diametralną rolę w ukształtowaniu rzeźby terenu Pojezierzy i Pobrzeża Bałtyckiego.

Krajobrazy powstałe przez działalność morfologiczną lądolodu prezentują szeroki wachlarz form. Są nimi tysiące jezior, kamieniste moreny, pola głazów narzutowych, ciężkie gliny lodowcowe, wały ozów, osobliwe drumliny i sandry oraz inne liczne formy morfologiczne powierzchni ziemi.

Powyższy opis zlodowacenia północnopolskiego określa obszar i czas działania lądolodu.