Alfred Nobel oraz polscy laureaci nagrody Nobla z dziedziny chemii

Alfred Bernhard Nobel urodził się w 1833 roku w Sztokholmie. Jego rodzina pochodziła od Olafa Rudbecka, XVII-wiecznego szwedzkiego anatoma, lekarza. przyrodnika i pisarza, profesora uniwersytetu w Uppsali. Ojciec, Immanuel Nobel, był inżynierem i wynalazcą. Matka, Andrietta Ahlsell, pochodziła z zamożnej rodziny. Rodzice zbankrutowali w roku narodzin Alfreda. Cztery lata później rodzina Nobla przeniosła się do Finlandii, a następnie do Rosji, gdzie prywatni nauczyciele kształcili Alfreda na poziomie pierwszej klasy w naukach humanistycznych i przyrodniczych. Matka, by utrzymać rodzinę, prowadziła sklep spożywczy. Ojciec szybko odbudowywał majątek, produkując broń na potrzeby armii rosyjskiej i zajmował się różnymi wynalazkami, które następnie wykorzystywał w swych fabrykach. Archiwa rosyjskie dowodzą, że rodzina Nobla przeznaczała duże sumy na sponsorowanie wynalazców i badaczy.
Liczne podróże i staranna edukacja we Francji, Szwecji, Niemczech i Stanach Zjednoczonych sprawiły, że w wieku 17 lat Alfred biegle mówił po rosyjsku, angielsku, francusku i niemiecku. Od wczesnej młodości był nie tylko miłośnikiem literatury, ale sam również pisał wiersze po szwedzku, francusku i angielsku. Niestety, pod koniec życia zniszczył większość swych utworów. Zachował się jednak długi poemat autobiograficzny pisany w języku angielskim, którego kopie dawał przyjaciołom w prezencie. Najważniejszym osiągnięciem Nobla było wynalezienie dynamitu, materiału wybuchowego, który odegrał kluczową rolę w procesie industrializacji i rozwoju w drugiej połowie XlX wieku. Podczas nauki w Paryżu w 1850 roku Nobel współpracował z Ascanio Sobrero, który 3 lata wcześniej wynalazł nitroglicerynę. W postaci płynnej jest ona niestabilna i, wstrząśnięta, łatwo wybucha. Sobrero i Nobel razem poszukiwali bezpieczniejszego środka wybuchowego. Po powrocie do Szwecji w 1863 roku Alfred Nobel kontynuował badania. Podczas prac laboratoryjnych doszło do kilku silnych eksplozji, w jednej z nich zginął jego młodszy brat, Emil. Nobel nie zrezygnował jednak z poszukiwań i w 1867 roku opatentował dynamit mieszankę nitrogliceryny (75%) i ziemi okrzemkowej (25%). Produkcja dynamitu zapoczątkowała wielką fortunę Nobla, pomnażaną później dzięki umiejętnemu zastosowaniu własnych wynalazków (opatentował ich w sumie ponad trzysta pięćdziesiąt, głównie materiały wybuchowe oraz sztuczny jedwab, syntetyczny kauczuk i sztuczną skórę). Posiadał ponad dziewięćdziesiąt fabryk i laboratoriów w 20 krajach, prowadził je m.in. w Wielkiej Brytanii, Francji, Niemczech, Szwecji i Rosji. Wiele spółek założonych przez Nobla rozwinęło się w przemysłowe imperia i do dziś
odgrywa znaczącą rolę, m.in. Imperial Chemical Industries -ICI.
Geneza Nagrody Pokojowej ma także związek z życiem osobistym fundatora. Nobel sądził początkowo, że wynalezienie dynamitu uczyni wojny szczególnie okrutnymi i zniechęci do nich. Nadzieje okazały się płonne i dlatego Nobel ufundował Nagrodę Pokojową, która choć w części miała wynagrodzić ludzkości szkody wywołane zastosowaniem dynamitu. Mniej znany jest fakt, iż pisząc w testamencie o potrzebie wyróżniania działaczy pokojowych, miał zapewne na myśli austriacką baronową Berthę von Suttner, niedoszłą żonę, którą poznał za pośrednictwem ogłoszenia matrymonialnego. Ta arystokratka była organizatorką kongresów pokojowych i autorką publikacji pacyfistycznych. Chociaż Nobel od wczesnej młodości interesował się problemem pokoju na świecie, niewątpliwie owa znajomość zainteresowanie spotęgowała. Bertha von Suttner otrzymała Nagrodę Pokojową w 1905 roku. Nobel znał doskonale nie tylko tajniki chemii i fizyki. Zajęcie się medycyną i fizjologią wynikało zapewne z dość słabego zdrowia. Często jeździł leczyć się "do wód", ale zwykle nie po to, by pić wody mineralne, lecz dla odpoczynku. Wierzył, iż w przyszłości medycyna uleczy dolegliwości, które go nękały. Sam prowadził - choć bez powodzenia - badania nad transfuzją krwi.
Pomysł oddania swego majątku na szlachetne cele była marzeniem Nobla, wysiłki skierowane na promowanie pokoju były zawsze bliskie jego sercu. On sam doceniał wartości intelektualne i estetyczne wynikające z obcowania z literaturą, zaś nauka stworzyła podstawę jego aktywności w dziedzinie badań i wynalazków technicznych. 27 listopada 1895 roku Nobel sporządził swoją ostatnią wolę i podpisał testament w Klubie Szwedzko-Norweskim w Paryżu. Umarł na atak serca w swoim domu w San Remo we Włoszech 10 grudnia 1896 roku. Cały swój majątek o wartości 31,3 mln koron szwedzkich przeznaczył na nagrody. "Ja niżej podpisany, Alfred Nobel, oświadczam niniejszym, po długiej rozwadze, iż moja ostatnia wola odnośnie majątku, jest następująca. Wszystkie pozostałe po mnie, możliwe do zrealizowania aktywa, mają być rozdysponowane w sposób następujący: kapitał zostanie przez egzekutorów ulokowany bezpiecznie w papierach, tworzących fundusz, którego procenty każdego roku mają być rozdzielone w formie nagród tym, którzy w roku poprzedzającym przynieśli ludzkości największe korzyści.[...]" Testament Nobla był zwięzły i jasno sformułowany. Jedynym zapisem dotyczącym osobiście zmarłego było polecenie otwarcia żył i spalenia zwłok. Reszta dotyczyła pieniędzy. Swój majątek przeznaczył na wspieranie nauki i postępu. W swej ostatniej woli Nobel nie wspomniał o nagrodzie dla ekonomistów. Jest to jedyne wyróżnienie przez niego nie ustanowione, ale uznawane na całym świecie na równi z innymi. Oficjalnie nosi nazwę Nagrody Banku Szwecji w Dziedzinie Nauk Ekonomicznych im. Alfreda Nobla. Nagrodę ustanowiono w 1968 roku dla uczczenia 300-lecia powstania Banku; po raz pierwszy przyznano ją rok później. Chociaż, podobnie jak w przypadku innych nagród, określona kwota pieniędzy jest wypłacana laureatowi przez Fundację Nobla, sponsorem jest Bank Szwecji, który co roku zasila konto Fundacji sumą równą wysokości pozostałych wyróżnień. Spadkobiercą i dysponentem testamentu Nobla miała być Szwedzka Akademia Nauk. Nic więc dziwnego, że znaleźli się ludzie, żądający obalenia testamentu. I to nie tylko krewni. Zmarłemu zarzucono także brak uczuć rodzinnych, a nawet patriotycznych. O uznanie testamentu walczyło dwóch ludzi, przekonanych, że Nagroda była rezultatem wieloletnich przemyśleń testatora, prawdziwym owocem jego życia, a nie dziełem przypadku, wyrazem niechęci wobec rodziny czy objawem demencji. Byli to, wyznaczeni przez zmarłego na egzekutorów: bratanek Alfreda - Emanuel Nobel i zaufany współpracownik - Regnar Sohlman. Gdyby nie oni, nie było by dziś nagrody. Trudności z zalegalizowaniem Fundacji rosły. Jednak lata mozolnych starań obu egzekutorów zostały uwieńczone sukcesem. 19 VI 1900 r. Fundacja Nobla, instytucja do dziś niezwykła, a wówczas jedyna tego typu na świecie, stała się instytucją o prawnie zalegalizowanym statucie. Odtąd co roku, w październiku, przypomina ona światu o niezwykłym Szwedzie, który wynalazł dynamit, a swój majątek w całości przeznaczył na rozwój fizyki, chemii, medycyny, literatury i pacyfizmu. Za swoje osiągnięcia Nobel został wybrany członkiem Instytutu Królewskiego w Londynie, Towarzystwa Inżynierów Cywilnych w Paryżu i Szwedzkiej Królewskiej AN w Sztokholmie, a także otrzymał doktorat honoris causa uniwersytetu Uppsali.
Tryb przyznawania nagród nie zmienia się od lat. Laureaci są wybierani spośród osób zgłaszanych do 1 lutego każdego roku. Prawo wysuwania kandydatur mają eksperci z całego świata, zapraszani przez odpowiednie instytucje odpowiedzialne za wybór laureatów, wyróżnieni w poprzednich latach oraz członkowie wszystkich instytucji zaangażowanych w przyznawanie nagrody. Kandydaci zgłoszeni przez osoby nie zaproszone nie są brani pod uwagę, nie można też proponować własnej kandydatury. Wczesną jesienią poszczególne komitety rekomendują po kilku pretendentów do nagrody w poszczególnych dziedzinach; spośród nich członkowie odpowiednich instytucji wybierają laureatów. Dopuszcza się możliwość uhonorowania kilku laureatów w tej samej dziedzinie. Wówczas pula pieniędzy przeznaczona na daną nagrodę jest dzielona równo pomiędzy nich. Nagrody nie mogą być przyznawane pośmiertnie. Raz tylko uczyniono wyjątek, gdy w 1961 roku Nagrodę Pokojową przyznano byłemu sekretarzowi generalnemu ONZ, Szwedowi Dagowi Hammarskjldowi, zmarłemu rok wcześniej. Waga nagród Nobla, a szczególnie Nagrody Pokojowej, sprawia, że czasem budzą one kontrowersje. Wyróżnienia dla dysydentów i pacyfistów z krajów rządzonych przez dyktatury nierzadko spotykają się z protestami zainteresowanych rządów. Tak stało się np. w 1937 roku, kiedy Adolf Hitler specjalnym dekretem zabronił Niemcom przyjmowania nagród Nobla, po tym jak w 1935 roku Nagrodę Pokojową dostał pacyfista niemiecki Carl von Ossietzky. Sporadycznie zdarzało się nawet, że wyróżnieni odmawiali przyjęcia nagrody, tak jak w 1973 roku Le Duc Tho z Północnego Wietnamu. Le Duc Tho wraz z byłym sekretarzem stanu USA Henrym Kissingerem został wyróżniony za doprowadzenie do podpisania w 1973 roku Układów Paryskich kończących wojnę wietnamską. Le Duc Tho chciał w ten sposób zaprotestować przeciwko eskalacji działań wojennych prowadzonych przez Amerykanów już w trakcie negocjacji pokojowych, a szczególnie potępionemu na całym świecie zbombardowaniu Hanoi w 1972 roku. Nie wszyscy wyróżnieni, którzy otrzymali i przyjęli nagrodę, mogli ją osobiście odebrać. W 1975 roku Andriej Sacharow nie otrzymał od rządu radzieckiego zgody na wyjazd z kraju na ceremonię wręczenia Nagrody Pokojowej. Po latach odebrał jedynie medal. Podobnie było w przypadku Lecha Wałęsy wyróżnionego Nagrodą Pokojową w 1983 roku, w imieniu którego nagrodę odebrała żona Danuta. W historii nagrody zdarzało się, że niektórzy laureaci zostali wyróżnieni powtórnie, m.in. Maria Curie-Skłodowska (1903: fizyka, wraz z mężem Piotrem Curie; 1911: chemia), Linus Pauling (1954: chemia; 1962 Nagroda Pokojowa), Urząd Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych do spraw Uchodźców (Nagroda Pokojowa w 1954 i 1981). Do swoistych rekordzistów należy wyróżniony aż trzykrotnie Nagrodą Pokojową Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża (1917, 1944 i 1963). Niektórzy wybitni twórcy nie zostali uhonorowani nagrodą, mimo iż cieszą się powszechnym uznaniem. Dotyczy to przede wszystkim literatów. Szczególnie Szwedzi wyrażali swe niezadowolenie z faktu, że Astrid Lindgren, znana na całym świecie autorka książek dla dzieci, nie została wyróżniona Nagrodą Literacką, podczas gdy sir Winston Churchill dostał nagrodę w dziedzinie literatury w 1953 roku. Trudno też wytłumaczyć fakt, że Mahatma Gandhi nigdy nie otrzymał Nagrody Pokojowej. Mimo podobnych wątpliwości nagroda pozostaje najbardziej prestiżowym wyróżnieniem na świecie, a jej laureaci są uznanymi autorytetami.
Polką, którą wyróżniono Nagrodą Nobla była Maria–Curie –Składowska. Otrzymała nagrodę dwukrotnie: raz z dziedziny fizyki w 1903 r. wraz ze swym mężem Piotrem Curie za odkrycie polonu i radu, a powtórnie w 1911 r. z dziedziny chemii za pracę nad określeniem własności fizycznych i chemicznych polonu i radu oraz za prace dotyczące metod wyodrębniania, oczyszczania i pomiaru aktywności pierwiastków promieniotwórczych. W 1903 r. uzyskała tytuł doktora nauk fizycznych Uniwersytetu Paryskiego. W 1906 r. zmarł tragicznie jej mąż i od tej pory Maria zaczęła prowadzić sama prace w niezwykle trudnych
warunkach laboratoryjnych. Objęła także katedrę na Uniwersytecie Paryskim. Maria-Curie-Składowska była jedną z najpopularniejszych postaci świata naukowego. Otrzymała wiele nagród i wyróżnień. Była członkiem honorowym setek towarzystw naukowych oraz profesorem honorowym wielu wyższych uczelni.
Alfred Nobel to szwedzki wynalazca, przemysłowiec i humanista, dzięki któremu znamy dynamit i jego zastosowanie. To on zobowiązał spadkobierców do przyznawania corocznie nagród twórcom najważniejszych osiągnięć w dziedzinie fizyki, chemii, literatury, medycyny lub fizjologii oraz tym, którzy uczynili najwięcej dla krzewienia idei pokoju.