Krąg cywilizacji Perskiej

Krąg cywilizacji Perskiej
Persja - kraina historyczna w Azji Południowo-Zachodniej oraz państwo, które w 1935 zmieniło swą nazwę na Iran. Pierwsze historyczne wzmianki o Persji pochodzą z połowy IX wieku p.n.e. ze źródeł asyryjskich. Persja dzięki podbojom błyskawicznie rozrosła się do wielkiego państwa obejmującego obszary od śródziemnomorskich wybrzeży Azji Mniejszej do granic Indii i od podnóży Kaukazu do Zatoki Perskiej. W skład państwa wchodził dzisiejszy: Irak, Iran, Armenia, Afganistan, Turcja, Bułgaria, cześć Grecji, Egipt, Syria, Jordania, Izrael, północna Arabia.
Początki Persji sięgają VIII w. p.n.e., kiedy to ze stepów Centralnej Azji przybyli do Iranu Persowie. Osiedlili się oni na zachód od starożytnego Elamu, u wybrzeży Zatoki Perskiej. Za założyciela pierwszej perskiej dynastii uważa się Achemenesa, od którego pochodzi nazwa dynastii –Achemenidów, za panowania których doszło do największego rozkwitu państwa.
Kolejny okres to okres Seleucydów i Partów. Przypadł on na czas od połowy III w. p.n.e. do połowy III w. n.e. Pochodzą m.in. znaleziska monet, reliefy, a także znana świątynia w Nurabad. W III i II wieku p.n.e. w sztuce perskiej upowszechniły się wpływy greckie (hellenizacja), za rządów Partów ustąpiły one miejsca motywom irańskim.
Okres Sasanidów trwał od połowy III w. do połowy VII w. Był ostatnim etapem sztuki perskiej. Był to czas łączenia tradycyjnej sztuki perskiej z wpływami Wschodu i Zachodu. Materiał używany do budowy to kamień i cegła suszona oraz wypalana. Budowane pałace wyróżniają się monumentalną formą i symetrią. Kwitło rzemiosło oraz malarstwo miniaturowe książkowe. Podbój terenów zamieszkanych przez Persów kończy okres sztuki starożytnej. Wpływy osiągnięć perskich widoczne są w sztuce bizantyjskiej i islamu.

Administracja w Persji Achemenidów
Zarządzanie rozległym imperium zreformował Dariusz I Wielki, który podzielił je na około 20 satrapii. Na ich czele postawił satrapów, najczęściej swoich krewnych lub przyjaciół. Ujednolicił system danin. By ograniczyć władzę satrapów Dariusz ustanowił w każdej prowincji dowódcę garnizonu, który odpowiadał bezpośrednio przed królem.
Oficjalną stolicą imperium było Pasargady w Persji, ale głównym ośrodkiem administracyjnym była dawna stolica Medów, Hamadan. Dariusz przeniósł oficjalną stolicę do Persepolis a administracyjną do Suzy w Elamie. Dariusz zadbał o sprawny system pocztowy, niezbędny w zarządzaniu tak rozległym imperium i drogi. Najsłynniejszą z nich jest tak zwana Droga Królewska z Suzy do Sardes, licząca 2575 kilometrów.
W czasach Dariusza administracja sporządzała jeszcze dokumenty pismem klinowym na glinianych tabliczkach. Za jego następców powszechne stało się jednak używanie języka aramejskiego zapisywanego pismem alfabetycznym na pergaminie.
Miasta
Persepolis– miasto w starożytnej Persji, założone przez Dariusza I w 518 p.n.e., rozbudowane przez Kserksesa i kolejnych władców z dynastii Achemenidów.
Miasto w czasach Achemenidów pełniło funkcję jednej z czterech stolic imperium perskiego (obok Suzy, Ekbatany i Pasargadów) i służyło jako ceremonialna stolica państwa. Zamieszkiwano je tylko wiosną i jesienią (lato spędzano w Ekbatanie, a zimy w Suzie). W roku 330 p.n.e. zostało zdobyte przez Aleksandra Wielkiego.
Najstarsza rezydencja została zbudowana przez Dariusza I wielkiego. Jest to kolumnowy dziedziniec z zabudowaniami mieszkalnymi usytuowanymi po jego bokach. Ściany wznoszono z cegły zdobionej glazurową dekoracją.
Persepolis
Za rządów Kserksesa wybudowano bramę zwaną Bramą Wszystkich Ludów. Strzegły jej rzeźby skrzydlatych byków. Zachowała się inskrypcja zapisana pismem klinowym w trzech językach: elamickim, babilońskim i staroperskim, głosząca, że: "sala wejściowa jest dziełem Kserksesa I, następcy Dariusza". Zachowały się także ruiny Sali tronowej Kserksesa, nazywanej Salą Stu Kolumn.
Suza
Suza. Miasto to było dużym ośrodkiem miejskim, administracyjnym i kulturalnym Elamu; Ok. 1000 p.n.e. Suza została podbita przez Babilonię; po kilkudziesięciu latach została odzyskana. W roku 331 p.n.e. zdobyta przez Aleksandra Wielkiego. w Suzie miały miejsce wydarzenia opisane w biblijnej Księdze Estery. To w tym mieście król perski Kserkses wydał rozporządzenie o zagładzie Żydów w swoim imperium. Od zagłady uratowała ich jego druga żona Estera - Izraelitka.
Na przełomie 1901 i 1902 francuska ekspedycja archeologiczna odkryła tutaj Kodeks Hammurabiego.
Najstarsze z dotychczas odkrytych znalezisk w Persji pochodzą z IV tysiąclecia p.n.e. W Suzie odnaleziono ceramikę malowaną ornamentami geometrycznymi i stylizowanymi postaciami zwierząt. Z drugiego tysiąclecia pochodzą brązy.
Kamienne kolumny miały głowice (tzw. protomy) złożone z dwóch zwierzęcych głów (często są to głowy byków), ukształtowane w taki sposób by mogły służyć za oparcie krzyżujących się belek stropu. Kolumny tego typu to oryginalne osiągnięcie perskich architektów.
Ekbatana
Ekbatana pełniła początkowo rolę stolicy Medów. Potem stała się letnią rezydencją Achemenidów. . Po zajęciu miasta przez Aleksandra III Wielkiego w 330 r. p.n.e. stała się głównym skarbcem nowego imperium Obecnie na miejscu starożytnej Ekbatany znajduje się miasto Hamadan, co uniemożliwia prowadzenie większych prac wykopaliskowych.
Pasagrady
S- W Pasagrady zachował się grobowiec Cyrusa II Wielkiego, który stworzył największe imperium, jakie dotychczas istniało. Jego panowanie wyróżniało się umiarkowaniem oraz poszanowaniem zwyczajów, praw i kultury podbitych ludów. Jego grobowiec świadczy o kompozycyjnym traktowaniu sztuki przez Persów. Zabytek ten jest jedyny w swoim rodzaju. Tylko syn Cyrusa został pochowany w podobnym grobowcu.
Naksz-e Rostam.
Nekropole królewskie, w których pochowano czterech perskich królów z dynastii Achemenidów: Dariusza I Wielkiego, Kserksesa, Artakserksesa I i Dariusza II znajdują się w Naksz-e Rostam.
Są to wykute w skałach grobowce o trzykondygnacyjnych fasadach. Grobowce splądrowano w czasach Aleksandra Wielkiego. Znajduje się tu także kamienna wieża świątyni ognia z ok. V wiek p.n.e.
Sztuka perska osiągnęła nie tylko wysoki poziom, jeśli chodzi o architekturę. Na uwagę zasługuje też jubilerstwo oraz gliptyka, czyli rzeźbienie reliefów w kamieniach szlachetnych.
Sztuka perska korzystając z osiągnięć innych narodów stworzyła dzieła niepowtarzalne, była też przede wszystkim sztuką dworską. Miała jednoczyć wielonarodowe państwo i chronić je, świadczyć o potędze władcy.
Język
Językiem urzędowym był aramejski, zaś w mowie potocznej posługiwano się elamickim. Za rządów Sasanidów używano natomiast języka średnioperskiego. Stary alfabet perski to pismo klinowe pisane od lewej do prawej. Został wymyślony prawdopodobnie przez króla Dariusza I. Alfabet posiadał 36 liter, z których niektóre reprezentowały głoski a inne całe sylaby.
Tworzono także dzieła literackie. Literatura staroperska, to literatura powstała za czasów dynastii Achemenidów. Są to inskrypcje naskalne. Teksty były krótkie i ubogie pod względem słownictwa. Najdłuższy tekst, to inskrypcja Dariusza z Behistunu.
Najstarszy zabytek literatury staroperskiej to święta księga Awesta- " święta księga mazdaizmu, powstała ok. VI w. p.n.e. w języku staroirańskim.
Literaturę czasów średnioperskich dzielimy na religijną (o zasadach, czynach i orzeczeniach religijnych) oraz
Literaturę świecką:
- "przede wszystkim różnorodne podręczniki
- dzieła o tematyce mitycznej (np. Księga królów)
- dzieła o tematyce geograficznej,
- słowniki
- poezja,
- bajki
Literatura nowoperska, ma swoje początki z dynastią Samanidów. Ma przede wszystkim poetycki charakter. Jej najpopularniejsza tematyka to:
Tematyka elegijna, satyryczna, dydaktyczna, religijna.
Muzyka w Persji, odgrywała ważną rolę. Zawierała w sobie wpływy kultur Mezopotamii, Grecji i Indii. Do tradycyjnych instrumentów perskich możemy zaliczyć: harfę, cymbały, lutnie, różne odmiany fletu, klarnet, obój i bębny. Muzykę perską cechuje jednogłosowość, bogactwo gatunków epickich i lirycznych, dominacja muzyki kameralnej, kunsztownie ozdabiane melodie, złożone rytmy; Mimo zahamowania rozwoju muzyki perskiej do czasów współczesnych są kultywowane w Iranie jej tradycje, równocześnie z nurtem muzyki współczesnej, nawiązującej do muzyki europejskiej.

Ubiór
Perscy władcy i arystokracja nosili ozdobne często przyozdabiane złotem płaszcze. Nosili także biżuterię.
Zwykli ludzie nosili ubrania ze skóry. Płaszcz męski sięgał od ramion do kolan i był przepięty pasem. Kobiety najpierw nosiły ubrania podobne do męskich skórzane i krótkie. Lecz później nastąpiła zmiana i nosiły obszerniejsze ubrania zrobione z miękkich materiałów.
Buty perskie to kawałki skóry owinięte wokół nóg i związane z góry.
Jedzenie przygotowywany dla perskich królów jest legendarne. Persowie jedli gulasz z owoców i mięsa z ziołami. Jedli ryż i chleb z pszenicy.. Tabliczki z tamtych czasów mówią, że mieszkańcy tamtych ziem używali bazylii, kolendry i kminku już 4000 lat p.n.e. Morele, karczochy, bakłażany, cytryny, limonki, pomarańczy, pistacje, szpinak, szafran przyszły do Europy właśnie przez Persję. Głównym mięsem jedzonym przez Persów była jagnięcina.
Dywany
Dywany najprawdopodobniej pochodzą z Azji. Pojawiły się między III a II tysiącleciem p.n.e. Za kolebkę tkactwa i ojczyznę dywanów uznaje się Persję. Do dziś perskie dywany zaliczają się do najlepszych i najdroższych. Od VII wieku perskie dywany wykonywane były z wełny i jedwabiu. Wzory były symetryczne z geometrycznymi i kwiatowymi motywami; często z motywem perskiego symbolu życia - różą. Na kobiercach pojawiały się także wizerunki zwierząt i władców.
Religia
Persowie wierzyli w siły natury. Tę najstarszą religię perską nazywano mazdaizmem. Jej podstawę stanowiła walka boga dobra (Ahura Mazdy) ze złem, które symbolizował Aryman. Persowie wierzyli, że po stronie każdego z bogów stały zastępy ludzkie, a koniec walki nastąpi w Dniu Sądu. Mazdaizm należy, więc traktować jako religią dualistyczną.
Szczególnym kultem u wyznawców tej religii cieszy się ogień. Jest to znak mocy Ahura Mazdy, jeden z jego najważniejszych wytworów. Za czasów rządów Achemenidów w największych miastach imperium perskiego budowano tzw. ołtarze ognia, na których palił się on cały czas.
Oficjalną religią państwa perskiego był zoroastryzm. Stworzył go Zoroaster, Zoroastryzm przywiązywał bardzo dużą wagę do życia pozagrobowego. Po śmierci człowiek tracił powłokę cielesną, wędrując do piekła, nieba, bądź czyśćca. Podstawą skierowania duszy do jednego z tych wymiarów było ważenie przez Mitrę dokonanych za życia uczynków, myśli i słów. Wyznawcy tej religii wierzyli też w nadejście Mesjasza. Więc jak widać, etyka tej religii nie wiele różniła się od chrześcijańskiej. Człowiek ma rozum i wolną wolę, posiada też świadomość podejmowanych decyzji. Podobnie jak w chrześcijaństwie zauważmy tutaj przekonanie, że człowiek z natury jest dobry i jego powołanie polega na walce ze złem. Zoroastryzm nie zna pojęcia grzechu. Zastępuje go tzw. „zbrukanie”. Do „zbrukania” dochodzi na skutek kontaktu z wytworami zła.
Jednak Zoroastryści Śmierć traktowali jako wytwór zła. Z reguły chowano zwłoki w betonowych grobach, by nie stykały się z ziemią. Świętą księgą zoroastryzmu jest Awesta. Spisano ją w staroirańskim języku awestyjskim.
Oprócz Awesty świętą księgą zoroastryzmu jest „Księga Arta Wirafa” („Księga o pobożnym Wirazie”). Tekst pochodzi prawdopodobnie z IX wieku n.e. W utworze zawarty jest opis zaświatów.
„Widewdat” oznaczał „Prawo przeciwko złym duchom”. Składająca się z 22 rozdziałów księga zawierała nakazy religijne i wskazówki jak bronić się przed złymi duchami, jak uniknąć „zbrukania” i co zrobić, by się oczyścić.
W III wieku n.e. pojawił się na terytorium państwa perskiego system religijny zwany manicheizmem. Jego autorem był Babilończyk Mani (215 – 275). Doktryna ta zawierała w sobie elementy zoroastryzmu, buddyzmu i chrześcijaństwa.

Armia
Najbardziej do udoskonalenia armii perskiej przyczynił się Cyrus II Wielki. Zorganizował swoją armię, stosując system dziesiętny, Do czasu dojścia do władzy Cyrusa w skład armii perskiej wchodziła głownie piechota. Jednak Cyrus zauważył konieczność szkolenia kawalerii, Zorganizował on i sfinansował pierwszą perską kawalerię, wykorzystując łupy i ziemię z poprzednich kampanii.
Persowie z chęcią wykorzystywali obce wynalazki militarne, podobnie jak obcą taktykę i technikę. Wcielali także do własnej armii obcych żołnierzy. Co za tym idzie, im więcej podbojów, tym większa robiła się Perska armia.
W swoich relacjach dotyczących wojen perskich Herodot wspomina najbardziej znaną dywizję Wielkiego Króla, zwaną 10 000 Nieśmiertelnych. Nazwa brała się stąd, że jeśli którykolwiek z żołnierzy tej elitarnej grupy zginął, był natychmiast zastępowany przez innego, uprzednio wybranego żołnierza. Jednym z podstawowych zadań Nieśmiertelnych było pełnienie funkcji straży przybocznej Wielkiego Króla, który nigdy nie pojawiał się na polu bitwy bez ich asysty.
Kandydaci do tego doborowego oddziału szkoleni byli między piątym a dwudziestym rokiem życia.
Podstawowym systemem taktycznym stosowanym przez Persów było połączenie niezorganizowanej piechoty uzbrojonej w tarcze i włócznie z łucznikami .
Pierwsza perska kawaleria była wzorowana na kawalerii sąsiednich Medów i Scytów, ludów umiejących znakomicie strzelać z łuku z grzbietu konia.
Upadek starożytnej Persji
Po śmierci Kserksesa I (465 p.n.e.) rozpoczął się powolny upadek dynastii. Ostatnim władcą z dynastii Achemenidów był Dariusz III (336–330 p.n.e.), pokonany przez Aleksandra Macedońskiego.
Po śmierci Aleksandra w 323 p.n.e. jego wodzowie rozpoczęli między sobą serię wojen o dominację w imperium. Ostatecznie Persja znalazła się pod władzą Seleukosa i jego następców. W połowie II w. p.n.e. Partowie stali się na tyle silni, że zajęli Persję właściwą i wyparli Seleucydów z Iranu.
Za panowania Seleucydów Persja, podobnie jak i inne irańskie krainy, uległa hellenizacji.
Koniec dziejów starożytnej Persji wyznacza śmierć ostatniego członka dynastii szachinszach Jezdegerda III w 651 roku.