Uprawa używek na świecie (herbata i tytoń) – wymagania glebowo-klimatyczne, rozmieszczenie upraw, główni producenci i eksporterzy.

Dzisiaj nie sposób już dociec kiedy została zaparzona pierwsza filiżanka herbaty. Według legend Chińczyków, którzy jako pierwsi zaczęli uprawiać herbatę, jej historia sięga III tysiąclecia przed naszą erą. Panował wtedy w Chinach cesarz Shen Nung, zainteresowany medycyną, a między innymi dobroczynnemu wpływowi na organizm picia przegotowanej wody. Pewnego dnia, gdy cesarz czekał w ogrodzie, aż woda się zagotuje, do imbryka wpadł liść rosnącego niedaleko krzewu herbacianego. Smak i aromat otrzymanego naparu, oczarował cesarza i zainteresował go tą rośliną. Jednak pierwsza historycznie udokumentowana wzmianka o herbacie pochodzi dopiero z III wieku naszej ery, kiedy to chiński lekarz polecał ją jako specyfik polepszający skupienie i gibkość umysłu. Także w tym okresie zaczęto uprawę herbaty i tworzenie jej plantacji. Nastąpił gwałtowny wzrost popularności tego napoju, a lata dynastii Tang (618 –906 r.) uważane są za „złoty wiek” herbaty, która przestała służyć jako specyfik lekarski, a zaczęto ją pić dla przyjemności. Do Europy herbata przywędrowała na statkach Holendrów i Portugalczyków w XVII wieku. W Holandii zaczęły ją pić wszystkie warstwy społeczne, a holenderskie spółki handlowe dostarczały ją do Włoch, Francji, Niemiec i Portugalii. W Londynie pojawiła się oficjalnie w 1658 r., zaś w Rosji car Aleksander otrzymał ją w darze od cesarza Chin w 1676 r.

Herbata uprawiana jest w klimacie tropikalnym i gorącym. Dla prawidłowego wzrostu potrzebuje dużo słońca, częstych obfitych deszczy – roczne sumy opadów powinny przekraczać 120 cm, zaś gleba powinna mieć odczyn lekko kwaśny. Najobfitsze zbiory uzyskuje się na nizinach, lecz aby otrzymać najlepszą jakość powinno uprawiać się herbatę na terenie górzystym na wysokości do 2000 m. n.p.m. i na dobrze nawodnionej glebie. Na dużych wysokościach krzewy rosną wolno, gdyż chłód hamuje ich rozwój, a odporność roślin na temperatury nawet poniżej zera powoduje, że mróz nie niszczy upraw tylko zmniejsza plony. W klimacie podzwrotnikowym, a więc w Indiach południowych, Indonezji i na Cejlonie zbiory odbywają się przez cały rok, w odstępach co 20 dni.

Jednak zanim herbata dostanie się na nasz stół musi przejść wiele etapów produkcji. Najpierw zbieracze zrywają najmłodsze listki rosnące na końcówkach gałązek. Jedna osoba potrafi w ciągu dnia zebrać nawet do 35 kg liści. Następnie transportowane są one do fabryki, gdzie podlegają kilkunastogodzinnemu suszeniu. Suszone liście przechodzą proces rolowania. Polega on na tym, że po zebraniu liście są wstępnie podsuszane, rozdrabniane, zbijane i przełamywanie tak, aby uwolniły się soki, powstaje wtedy herbata liściasta. Jeśli chcemy otrzymać herbatę granulowaną poddajemy suszone liście procesowi CTC (Crushing - miażdżenie, Tearing - rozrywanie i Curling – zwijanie). Rozdrobnione liście podlegają fermentacji, ich kolor zmienia się z zielonego na pomarańczowo-czerwony i nabierają aromatu. Kiedy uzyskają odpowiedni aromat puszczane jest gorące powietrze, które zatrzymuje procesy chemiczne i nadaje czarny kolor. Następnie herbata jest pakowana i rozsyłana po całym świecie.

Głównym producentem herbaty na świecie są Indie - 715 tys. ton rocznie. Herbaty uprawiane są tam w trzech regionach: na północnym wschodzie kraju w prowincji Asam, wysokiej jakości herbatę w regionie Darjeeling u podnóża Himalajów i na południowym zachodzie w prowincji Kerala. Drugim producentem herbaty na świecie są Chiny - 609 tys. ton rocznie, mimo że eksportują mniej niż kolejna na liście Sri Lanka – 246 tys. ton rocznie. To właśnie Sri Lanka położona na wyspie Cejlon, słynie z uznanej przez koneserów Herbaty Cejlońskiej. Herbatę produkują również: Kenia (249 tys. ton), Indonezja (140 tys. ton), Turcja (135 tys. ton), Japonia (86 tys. ton), Tanzania, Ruanda, Zimbabwe, Papua - Nowa Gwinea, Bangladesz.
Najwięcej herbaty piją Brytyjczycy - średnio zużywają 3,2 kg herbaty rocznie. Australijczycy i Nowozelandczycy spożywają 1,4 kg, a Amerykanie tylko 0,34 kg. Jeszcze mniej herbaty pije statystycznie mieszkaniec Indii, ale z powodu ogromnej liczby ludności, wartość bezwzględna jest bardzo wysoka. Polska spożywa w ciągu roku około 30 tysięcy ton herbaty i daje nam to 2 miejsce w Europie.

Pobudzający wpływ herbaty wynika z zawartej w niej odmiany kofeiny – teiny. Alkaloid ten pobudza czynność serca oraz aktywność psychomotoryczną. Herbata nie powoduje uzależnienia, a jej smak i aromat daje amatorom wiele przyjemności.

Pierwsze odkryte malowidło przedstawiające człowieka palącego cygaro pochodzi z powstałej w 640 r. świątyni Majów w Palenque w stanie Chiapas w południowo-wschodniej części Meksyku. Tytoń towarzyszył Indianom Ameryki Południowej od zawsze, odgrywał ważną rolę w ich magii, polityce, religii i medycynie. Europa po raz pierwszy usłyszała o zwyczaju palenia tytoniu od Krzysztofa Kolumba, który w 1519 r. przybił do brzegów Hiszpanii, po powrocie z Nowego Świata. W drugiej połowie XVI wieku przywieziono do Portugalii pierwsze jego nasiona, skąd dzięki posłowi francuskiemu J. Nicotowi dotarł do Francji. W 1650 roku Portugalscy plantatorzy przenieśli swoje plantacje między innymi do Afryki Południowej , a Hiszpanie rozpoczęli uprawę tytoniu w Indochinach, Gwatemali i w basenie Morza Karaibskiego. W Ameryce pierwszą plantację założono w 1612 roku w Jamestown.
Ze względu na liście, zawierające nikotynę, uprawia się machorkę oraz tytoń szlachetny. Tytoń jest rośliną o dużej zdolności adaptacji, uprawiać go można w strefie klimatycznej tropikalnej, subtropikalnej i umiarkowanej. Potrzebuje gleby o pH lekko poniżej 7. Machorka służąca do otrzymywania tytoniu gorszej jakości (do żucia i na tabakę), uprawiana jest głównie w USA, Rosji, południowej Europie, na Ukrainie i w Chinach. Tytoń szlachetny dzieli się na liczne odmiany różniące się cechami morfologicznymi i użytkowymi: zawartością nikotyny, barwą liści, smakiem, aromatem. Wyróżnia się dwie odmiany: papierosowe jasne – uprawiane w USA, Polsce i Włoszech oraz cygarowe – w Brazylii, Indonezji i na Kubie.
Tytoń sadzi się po przymrozkach wiosennych, a liście zbiera stopniowo w trakcie dojrzewania. Następnie liście podlegają suszeniu ciepłym powietrzem lub dymem w zależności od gatunku i przeznaczenia. Transportuje się je do zakładów przemysłowych, gdzie następuje wyrównanie wilgotności liści, usunięcie głównych nerwów – żyłowanie, sprasowanie – belikowanie, fermentacja właściwa w ściśle określonych warunkach. Potem poddaje się beliki schłodzeniu i doprasowaniu. Dopiero tak przygotowany tytoń może być stosowany do produkcji licznych wyrobów tytoniowych, takich jak papierosy, tytoń do fajek, czy tabaka.

Ogromna popularność tej rośliny sprzyja stałemu zwiększaniu areału upraw. Blisko 40% światowej produkcji przypada na Chiny (2324 tys. ton rocznie). Inni liczący się producenci to Stany Zjednoczone (603 tys. ton), Indie (512 tys. ton), Brazylia (476 tys. ton), Turcja (210 tys. ton), Grecja, chociaż tytoń produkowany jest na całym świecie. W Polsce uprawiany jest między innymi w rejonie Proszowic i Miechowa, w Wielkopolsce. W sumie w Polsce zbierane jest rocznie około 40 tys. ton tytoniu co przekłada się na 6 ‰ produkcji światowej.
Tytoń stał się prawdziwą plagą współczesnego świata. Wpływ palenia papierosów na organizm jest bardzo destrukcyjny, prowadzi do zapalenia oskrzeli, nowotworu dróg oddechowych, zawału mięśnia sercowego i obniża ogólną sprawność fizyczną. Niestety ilość palaczy w Polsce stale rośnie. W rozwiniętych krajach Europy i w Ameryce trend ten został odwrócony. Miejmy nadzieję, że i w naszym kraju to wkrótce nastąpi.