Teorie grup odniesienia (R. Merton)

R. Merton, Elementy teorii grup odniesienia.

Pojęcie „grup odniesienia” zrodziło się na terenie psychologii społecznej – dziedzina ta zajmowała się tematem reakcji jednostki na jej środowisko społeczne, czyli ogół stosunków międzyludzkich. Badania skupiały się na odkryciu determinantów wyboru przez jednostkę grupy odniesienia oraz konsekwencjami tego wyboru dla osobowości.
Ludzie działają w społecznym układzie odniesienia utworzonym przez grupy, których są członkami. Orientują się również często na grupy, których nie są członkami, dostosowując do nich swoje zachowanie i oceny.

Teoria grup odniesienia skupia się na wyszukiwaniu procesów, poprzez które jednostki wiążą się z grupami, do których nie należą.

Grupy odniesienia – dostarczają układu odniesienia dla samooceny i tworzenia się postaw, są niezbędne dla systematycznych badań nad procesami przyswajania sobie wartości jako aspektu działania grup odniesienia, wytwarzają kontekst dla postaw, percepcji i sądów.

Funkcjonalne typy grup odniesienia – podział ze względu na funkcje, jakie pełnią wobec zachowania jednostek zorientowanych na te grupy:
- typ normatywny – ustanawia i utrzymuje standardy, jakimi kieruje się jednostka; jest źródłem wartości, jakie jednostka asymiluje;
- typ porównawczy – dostarcza układu porównawczego, względem którego jednostka ocenia siebie i innych; jest kontekstem służącym do oceny względnej pozycji własnej i innych.

Oba typy są wyodrębnione jedynie analitycznie, bowiem ta sama grupa odniesienia może wypełniać oba rodzaje funkcji.
- grupy interakcyjne (R. Turner) – ich członkowie tworzą jedynie warunki do działania jednostek; grupy te są częściami środowiska społecznego jednostki, tak jak obiekty fizyczne są częścią środowiska geograficznego – jednostka musi brać je pod uwagę w realizacji swych celów, lecz nie mają dla niej znaczenia normatywnego lub porównawczego.

Przedmiotem teorii grup odniesienia jest wykrywanie i opisywanie determinantów i konsekwencji wyboru przez jednostkę grupy odniesienia. Istnieje potrzeba wyraźnego rozróżniania tych determinantów i konsekwencji, jak również jednostek odniesienia i grup odniesienia.

Pierwotnie badania skupiały się na grupach odniesienia, zaniedbując jednostki odniesienia.

Identyfikacja z grupami i jednostkami zajmującymi określone statusy nie zachodzi przypadkowo, ale układa się we wzory. Przykład takiego wzoru podaje Malinowski przy objaśnianiu sposobów wytwarzania przez organizację ról w strukturze rodziny, identyfikacji i wrogości składających się na kompleks Edypa[1].

Jednostka odniesienia a model roli – jednostka identyfikująca się z jednostką odniesienia będzie starać się upodobnić do zachowania i wartości tej jednostki w jej różnych rolach.
Model roli to ograniczony zakres identyfikacji z jednostką w jedynie jednej lub w kilku wybranych jej rolach – to częściowa identyfikacja. Np. jeśli interakcja społeczna jest wycinkowa i ograniczona do pewnych tylko stosunków ról, wytwarzy się jedynie model roli i niemożliwe będzie wytworzenie kompleksowej jednostki odniesienia.
Model roli może stać się jednostką odniesienia, gdy całokształt jej ról został przyswojony w celu ich naśladowania – to pełna identyfikacja. Innymi słowy częściowa identyfikacja może być bodźcem do poszukiwania szerszej wiedzy o zachowaniu i wartościach modelu roli w innych sferach (np. zainteresowanie życiem osób publicznych).
Poważne zmiany w strukturze społecznej (np. zmiana składu osobowego) lub niestabilność tej struktury mogą spowodować, że trwałe identyfikacje będą niemożliwe. Mogą one skłonić osobę, która nie posiada lokalnych jednostek odniesienia, do zwrócenia się w stronę bardziej odległych osobistości.

Każda grupa, której ktoś jest lub nie jest członkiem, może stać się grupą odniesienia. Centralnym problemem teorii grup odniesienia jest ustalenie sił i kontekstów, które przyczyniają się do wyboru albo grup własnych, albo zewnętrznych jako układu odniesienia.

Hipotezy o determinatach skłaniających do wyboru grupy obcej jako grupy odniesienia:
- jednostki wykazujące skłonność do nawiązywania stosunków z grupą zewnętrzną,
- zdolność grupy obcej do nadawania prestiżu w kategoriach instytucjonalnych (badania grupy imigrantów do Izraela),
- jednostki izolowane w grupie,
- osoby pozbawione społecznej mobilności (migracje),
- osoby posiadające dążenia społeczne,
- osoby przyjmujące styl klasy o większym stopniu prestiżu, do której nie należą,
- rozczarowani członkowie elity,
- systemy społeczne o wysokim poziomie mobilności społecznej.

Grupa własna jest grupą, która najczęściej wpływa na zachowanie się jednostki.

Różnorodne grupy odniesienia mogą dostarczać kontekstów, które:
- działają konfliktowo (grupy odniesienia działające konfliktowo) – badania dwóch kontekstów porównań działających w odwrotnym kierunku, pośród żołnierzy przebywających za oceanem i stacjonujących w domu, wykazały brak większych różnic w postawach wyrażających osobiste przystosowanie. Brak różnic wyjaśnia pojęcie względnego upośledzenia i uprzywilejowania. W porównaniu z żołnierzem frontowym, żołnierz zza oceanu nie biorący udziału w walce w mniejszym stopniu odczuwał brak różnych rzeczy niż żołnierz frontowy.
Aby porównanie w ogóle następowało, jednostka musi dostrzegać lub wyobrażać sobie jakieś podobieństwo pomiędzy cechami własnego statusu i grupą odniesienia. Dopiero wówczas inne podobieństwa i różnice dostarczą kontekstu do kształtowania ocen.

Różnorodne definicje własnej sytuacji u żołnierzy w kraju i za oceanem są wynikiem zderzenia wpływów społecznie uformowanych grup odniesienia wspólnych osobnikom w każdej kategorii.
- działają wzajemnie potwierdzająco (grupy odniesienia wzajemnie potwierdzające się) – przedmiotem badań było zagadnienie w jakim stopniu usprawiedliwiony jest dla ludzi fakt powołania ich do służby w armii, badanie zostało przeprowadzone na osobach żonatych w wieku ponad 20 lat bez średniego wykształcenia, nieżonatych absolwentów szkoły średniej poniżej 20 lat. Większą niechęć do służby wykazali ludzie żonaci.

Normy instytucjonalne (instrukcje dotyczące powołania i zwalniania z wojska) prowadzą do porównań z innymi o podobnej pozycji – spójność grup odniesienia u żonatych żołnierzy. Żołnierz żonaty porównuje się z jednostkami o podobnej sytuacji, z którymi jest lub był w rzeczywistych kontaktach (znajomymi). Z drugiej strony zakres odniesienia tworzą też bezosobowe kategorie społeczne (mężczyźni żonaci odroczeni).

Czy żołnierz będzie się zatem porównywał do swoich znajomych (i pogodzi się z sytuacją) czy z szerszą kategorią mężczyzn żonatych, których odroczono (i poczuje się pokrzywdzony)?