Biografia Stefana Batorego

Stefan Batory, książę, a raczej turecki lennik z węgierskiego Siedmiogrodu, był synem Stefana i Katarzyny Telegdi. Elekcja w grudniu 1575r. była podwójna. Prymas - ogłosił, w imieniu większości senatorów i Litwinów, królem Rzeczypospolitej cesarza Maksymiliana Habsburga. Trzy dni później, 15 grudnia, z inicjatywy Jana Zamoyskiego duża część szlachty, wśród niej protestanci, wybrała na króla Annę Jagiellonkę, a Batory został jej przydany na męża. Wkroczył on do Krakowa w dniu, gdy cesarz Maksymilian w Wiedniu podejmował dopiero decyzję o przyjęciu korony polskiej.

Niezależność ojczyzny była dla Stefana najważniejsza. Węgierskie stosunki społeczne i religijne: powierzanie przez sejm władzy księciu, tolerancja religijna (od 1568r.), odcisnęły się na jego panowaniu w Polsce. Przywiózł też stamtąd pewną nadzieję, że południowo-wschodnia granica Rzeczypospolitej, narażona na wojny z Turcją, pozostanie raczej spokojna. Wzbudzał zaufanie jako człowiek i polityk.

Był gruntownie wykształcony. Doskonale władał oprócz węgierskiego również językiem niemieckim, włoskim i łaciną. Znał Wiedeń i Włochy. Ten mężczyzna o prawdziwie królewskiej postawie, „budowie ciała dosadnej, kształtnej i mocnej, rysy twarzy miał piękne i wyraziste" - pisał świadek tamtych dni, Stanisław Orzelski, a J. Płaza dodawał: „Pan Bóg dał mu wysoki rozum (...) obok szczególnie wspaniałych obyczajów także wielką waleczność". Nie przypadkiem może w herbie swoim nosił trzy smocze zęby.

Panowanie w Polsce zaczął od nie popartej przez sejm wojny z Gdańskiem, podtrzymującym pro habsburskie sympatie, broniącym jednak zarazem swojej niezależności. Wojnę tę wygrał, ale nie zdołał utrzymać ustanowionych jeszcze przez Zygmunta Augusta praw ograniczających autonomię tego miasta (statuty Karnkowskiego). Jedność i spokój w kraju uzyskane zostały m.in. dzięki wsparciu finansowemu księcia Brandenburgii. Batoremu chodziło o uzyskanie poparcia opozycji antyhabsburskiej w Cesarstwie. Dlatego też przekazał temu księciu prawo do opieki politycznej nad chorym umysłowo księciem pruskim, Albrechtem Fryderykiem. Dzięki zdobytym funduszom uzyskał możliwość prowadzenia wojny inflanckiej.

Środki i wojsko konieczne do realizacji tego celu zdobywał i w inny sposób. Pozostał w pamięci jako pierwszy władca, który przyjął pewną liczbę Kozaków na żołd królewski, tworząc początki ich oddziałów rejestrowych. Zapewnił sobie poparcie tego wojska na czas wojny i wobec zagrożenia kraju przez Tatarów. Zawarł też w 1577r. traktat przyjaźni z Turcją.

Stefan Batory przerastał ówczesnych polskich i litewskich polityków nie tylko stanowczością i zręcznością, ale również rozległością horyzontu politycznego. Wojna, do której zmusiło go zajęcie Inflant i części Litwy w 1577r. przez Iwana Groźnego, stała się miarą jego rzeczywistego sukcesu politycznego. Decyzja podjęcia walki nie bezpośrednio na północy, lecz poprzez odcięcie drogi znad Bałtyku do Moskwy, zdobycie twierdz w Połocku (1579r.), Wielkich Lukach (1580r.) i oblężenie Pskowa w 1581r., przyniosła sukces. Dzięki rozejmowi w 1582r. w Jamie Zapolskim włączył na powrót do Rzeczypospolitej Inflanty (bez szwedzkiej Estonii), Połock i Wieliż. Ta wygrana z wojskami Iwana Groźnego była sukcesem na miarę europejską. Teraz został także doceniony przez papieża.

Królowi przedstawiono propozycję zawarcia Ligi antytureckiej pod przewodnictwem Rzeczypospolitej, z udziałem Wenecji, Hiszpanii (było to kilkanaście lat po pokonaniu przez nią Turków w 1571r. pod Lepanto) i z obiecywanymi subwencjami Ojca Świętego. Propozycja ta spełniała oczekiwania samego Batorego, który cały czas nosił tytuł księcia Siedmiogrodu. Marzył o wyrzuceniu Turków z Europy i odbudowie wielkich, niezależnych Węgier. I być może - wtedy - droga do tego wiodła przez zdobycie i przyłączenie Moskwy do władztwa Stefana. Moskwy targanej walkami cara Iwana z opozycją bojarską, a następnie sporami o tron między samymi bojarami. Batory, który też brał pod uwagę taki scenariusz w 1578r., po latach oceniał swoje siły bardziej realistycznie: miał przeciw sobie nieprzychylny sejm Polski, brak było zdecydowania potencjalnych sojuszników, niejasna sytuacja panowała w Moskwie. W zręcznej grze dyplomatycznej podtrzymywał nadzieje papieża Sykstusa. Jednak być może czuł też nadchodzący koniec. Wojenny tryb życia, ulubione polowania, brak szczęścia osobistego w małżeństwie z Anną Jagiellonką, osamotnienie polityczne w kraju - wszystko to nie dodawało sił schorowanemu władcy. Umarł w 1586r., w ulubionym przez siebie zamku w Grodnie.

Stefan Batory wzmocnił państwo. Akceptując rolę stanu szlacheckiego, odwoływał się, gdy potrzebował nowych podatków, ponad sejmem do sejmików. Zgadzał się też na ustanowienie przez sejm w roku 1578 Trybunału Koronnego (a w 1581r. Trybunału Litewskiego) jako najwyższego sądu odwoławczego dla szlachty i duchowieństwa. Na sejmie tym doprowadził też do powołania piechoty wybranieckiej, złożonej z chłopów mieszkających w dobrach królewskich, tworzącej oddziały niezbędne w planowanym zdobywaniu twierdz w Inflantach. Jako pierwszy król polski potwierdził w przysiędze koronacyjnej zasady konfederacji warszawskiej. Zachowywał też odrębne prawa Żydów i Ormian. Nie kłóciło się to ze szczególnie aktywnym popieraniem przez niego jezuitów, np. w Grodnie i Rydze, gdzie fundował dla nich kościoły.

W 1579r. powołał jezuicką Akademię w Wilnie. Z czasem katolicyzm uznał za podstawę swojej potęgi. Jeszcze w Siedmiogrodzie, jak i w czasie wojen Rzeczypospolitej z Rosją, wprowadził pewien rodzaj cenzury religijnej, a także dotyczącej dzieł historycznych i bieżącej polityki. Ten w młodości zwolennik Cezara okazał się z czasem bliski makiawelicznym metodom, uznając, że cel własnej polityki usprawiedliwia podjęte środki.

Batory nie chciał być królem „malowanym" i, być może, słusznie był postrzegany pod koniec życia jako ten, który chce rządzić ponad sejmem, a nie wspólnie ze szlachtą. Zdecydowanie, z jakim rozprawiał się ze swoimi przeciwnikami, nie przysporzyło mu też popularności w kraju. Tak było ze ścięciem samowładnego pretendenta do księstwa mołdawskiego Iwana Podkowy i Samuela Zborowskiego, skazanego wcześniej na banicję. Wystąpienia publiczne tego ostatniego stanowiły wyzwanie dla porządku prawnego w kraju.

Stefan Batory nie potrafił stworzyć własnego stronnictwa politycznego. Zostawił po sobie jednego wybitnego polityka, Jana Zamoyskiego, najbliższego współpracownika. Zamoyski, początkowo uczestnik egzekucyjnego ruchu szlacheckiego, został następnie, dzięki królowi, kanclerzem i hetmanem. Ożeniony z bratanicą króla Gryzeldą, brał pod uwagę przejęcie tronu w Siedmiogrodzie i w Polsce. Wspólnie z królem nie tylko prowadził wojnę i dyplomację, ale też planował utworzenie Kolegium Królewskiego i przygotowywał reformę Akademii Krakowskiej. Z jego inicjatywy powstała Akademia w zbudowanym na wzór idealnych renesansowych miast Zamościu.

W kraju pozostało uznanie dla Batorego, ale przede wszystkim wśród ówczesnych elit intelektualnych: J. Kochanowskiego (Odprawa posłów greckich została napisana w przededniu wojen z Moskwą), M. Kromera i in. Był nie rozumiany przez szlachtę i oskarżany przez nią o otaczanie się przede wszystkim Węgrami. Z perspektywy lat jednak Batory, który do końca życia nie nauczył się mówić po polsku, zostawił Rzeczpospolitą tęskniącą za władcą na jej miarę.