Adolescencja

Okres dorastania jest szczególną fazą w rozwoju człowieka i budzi zainteresowanie wielu badaczy.

W okresie tym pomimo zasadniczo stałej sytuacji zewnętrznej następują duże zmiany wewnętrzne, spowodowane przemianami biologicznymi wynikającymi z wchodzenia w okres dojrzałości fizjologicznej oraz rosnącymi wymaganiami psychospołecznymi związanymi ze wzrostem zakresu samodzielności i umiejętności decydowania oraz wynikającymi z tego zmianami w zakresie obrazu siebie, społecznej percepcji jednostki oraz hierarchii wartości . Jest to okres w którym rośnie liczba doświadczeń osobistych i społecznych, co powoduje formułowanie się nowych wzorców relacji interpersonalnych. Rozwijają się nowe umiejętności pozwalające na kształtowanie się poczucia własnej kompetencji w osiąganiu nowego statusu społecznego. Wiążę się to z rozwojem możliwości osiągania nowych celów i kształtowania nowych zachowań. W okresie tym zachodzą zasadnicze zmiany w zakresie poczucia tożsamości osobistej i społecznej. "Koniecznością staje się konfrontacja możliwości wewnętrznych jednostki i zewnętrznych propozycji, w wyniku czego ustala się centralna orientacja życiowa jednostki, jej wybiórczy i świadomie zaakceptowany sposób istnienia w świecie”.

Po ukończeniu 10 r. ż. człowiek zaczyna dojrzewać seksualnie. Okres ten określa się mianem pokwitania. Adolescencja jest dłuższym okresem niż pokwitanie – definiuje się ją jako okres, który trwa od początku pokwitania aż do osiągnięcia dorosłości. Trudno jest dokładnie określić, kiedy się on zaczyna, a kiedy kończy. Jeżeli zamierzamy zawrzeć w nim proces fizycznego dojrzewania, to za jego początek musimy przyjąć wiek poniżej dwunastego r. ż., szczególnie w przypadku dziewczynek, z których wiele zaczyna dojrzewać fizycznie już w wieku ośmiu i dziewięciu lat. Z drugiej strony nie wiadomo, czy o pracującym, żonatym osiemnastolatku z dzieckiem nadal wypada mówić, że jeszcze pozostaje w okresie dorastania.

Bardziej sensowne jest potraktowanie tego okresu jako etapu, w wymiarze psychologicznym i kulturowym, pomiędzy dzieciństwem a dorosłością. Jest to okres przejściowy, w który dziecko pod względem fizycznym, umysłowym i emocjonalnym zmienia się w dorosłego.
Okres dorastania należy dodatkowo podzielić na różne stadia rozwojowe, charakteryzujące się odmiennymi zachowaniami i skłonnością do zachowań z obszaru ryzyka. U ujęciu P. Blosa (za: Gaś 1994) wyróżnia się następujące fazy:
- preadolescencja - zaznacza się tu wyraźnie dojrzewanie fizyczne i związane z tym narastanie napięć popędowych (wzrost zachowań agresywnych). Widoczna jest wrogość chłopców do dziewcząt, a dziewczęta preferują zachowania typowe dla chłopców (okres między 9-11 rokiem życia);
- wczesna adolescencja - w nim rozpoczyna się proces oddzielania nastolatków od rodziców, pojawiają się lęki, samotność i skłonność do izolacji, preferowane są relacje z rówieśnikami (okres między 10-12 rokiem życia);
- pełna adolescencja - nasilają się tendencje do uniezależnienia się od rodziców. Przy podejmowaniu decyzji ważniejsi staja się rówieśnicy. Zachodzą gwałtowne zmiany w sferze życia emocjonalnego, pojawiają się intensywne, labilne (tzn. zmienne) emocje. Młodzież przejawia w zachowaniu arogancję, buntowniczość i lekceważenie autorytetów. Wzmacniają się mechanizmy obronne, doskonali racjonalizacja, intensyfikuje wymiar życia heteroseksualnego (okres miedzy 12-17 rokiem życia);
- późna adolescencja - zakończeniu ulega proces identyfikacji psychoseksualnej, następuje konsolidacja życia psychicznego. W dążeniu do pełnego partnerstwa zmianie ulegają relacje z rodzicami i rówieśnikami (okres między 17-20 rokiem życia);
- okres poadolescencyjny -następuje pełna konsolidacja ról społecznych i wyboru stylu życia. Pojawia się poczucie siły, umożliwiające podejmowanie działań w celu realizacji planów. Stabilizuje się poczucie osobistej godności i szacunek do samego siebie (zazwyczaj powyżej 20 roku życia).
Powyższe etapy to typowy przebieg faz rozwoju, różnice w tym przebiegu mogą być spowodowane głównie: silnymi wpływami kulturowymi i społecznymi, specyfiką rodziny i rodziców oraz indywidualnymi doświadczeniami i potrzebami danej jednostki.
G. Stanley Hall, który był pionierem naukowego badania adolescencji, określił ten okres jako czas „burzy i naporu”, jak również istotnych zmian fizycznych, psychicznych i emocjonalnych.
Obecnie wielu psychologów klinicznych oraz psychoanalityków w dalszym ciągu opisuje adolescencję jako okres psychicznych zaburzeń, chociaż niektóre najświeższe badania pokazują, że stopień tych zaburzeń bywał przeceniany (Conger, 1977).

ROZWÓJ FIZYCZNY

Podczas pokwitania przysadka, która znajduje się u podstawy mózgu, wydziela hormony oddziałujące na jajniki u kobiet i jądra u mężczyzn oraz korę nadnerczy u obu płci. W przypadku mężczyzn możliwość prokreacji zależy od produkcji męskich komórek rozrodczych, która się rozpoczyna zazwyczaj pomiędzy 12. a 15 r. ż. U kobiet pierwsza miesiączka, która występuje zazwyczaj pomiędzy 11. a 14. r. ż., świadczy o uwalnianiu komórek jajowych. Niektóre zmiany zachodzące w okresie pokwitania określa się jako pierwszorzędne zmiany płciowe: w przypadku kobiet owulacji towarzyszy powiększenie pochwy, łechtaczki, macicy, natomiast u mężczyzn, gdy rozpoczyna się produkcja spermy, powiększeniu ulega penis i jądra. Oprócz pierwszorzędnych zmian płciowych zachodzą również drugorzędne zmiany płciowe. Chodzi tu o pojawienie się u obu płci owłosienia łonowego oraz zmiany kształtu i proporcji różnych części ciała. U kobiet powiększają się piersi, natomiast u mężczyzn obniża się głos oraz pojawia się zarost na twarzy. U obu płci obserwuje się specyficzny skok rozwojowy – istotny i szybki przyrost wysokości. U chłopców zaczyna się on zazwyczaj dwa lata później i trwa dłużej niż u dziewcząt.

Wiek w którym rozpoczyna się okres pokwitania nie jest stały. Jednak wcześnie dojrzewający dorastający są w mniejszości wśród rówieśników. Społeczeństwo wykazuje zazwyczaj pozytywny stosunek do wczesnego dojrzewania u chłopców, natomiast w stosunku do dziewczynek jest on niejednoznaczny. U chłopców większa siła i odwaga jest społecznie bardziej pożądana. U dziewczynek wczesne dojrzewanie może oznaczać przez jakiś czas, większy niż u rówieśniczek i rówieśników wzrost i wagę. Ponadto w naszym społeczeństwie wcześnie dojrzewające dziewczynki mogą być obiektem bardziej sprzecznych wewnętrznie komunikatów o charakterze seksualnym, niż ma to miejsce w przypadku chłopców.

ZDROWIE

Ostre schorzenia u nastolatków zdarzają się rzadziej niż u niemowląt, przedszkolaków lub uczniów pierwszych klas szkół podstawowych, lecz dorastający młodzi ludzie w każdej kulturze posiadają to, co Jeffrey Arnett opisuje jako pogoń za sensacją i brak wyobraźni, a co prowadzi do wyższego współczynnika ulegania różnego rodzaju nieszczęśliwym wypadkom i uszkodzeniom ciała w tym okresie.
Wypadki samochodowe, zabójstwa i samobójstwa to główne przyczyny zgonów wśród nastolatków. Rozpowszechnione są również ryzykowne praktyki seksualne (duża liczba partnerów i brak zabezpieczenia), które prowadzą nie tylko do zwiększonej liczby ciąż, ale i do podwyższenia zachorowalności na choroby przenoszone drogą płciową.

Zachowaniami niosącymi innego rodzaju zagrożenie dla nastolatków jest spożywanie alkoholu i używanie narkotyków.

Do grupy problemów zdrowotnych wśród nastolatków – chociaż w tym przypadku głównie wśród dziewcząt – zalicza się również dwa zaburzenia łaknienia.
- bulimię, czyli przesadną dbałość o sylwetkę połączoną z nadmiernym objadaniem się, po którym następuje wypróżnienie poprzez wywołanie wymiotów, użycie środków przeczyszczających lub intensywne ćwiczenia fizyczne.
- anoreksję, która jest rzadziej spotykana, ale potencjalnie groźniejsza. Charakteryzuje się przesadnym odchudzaniem, podwyższonym lękiem przed przybraniem na wadze i obsesyjnym podejściem do ćwiczeń fizycznych.
Przyczyny obu tych zaburzeń nie są znane. Najbardziej obiecujące wyjaśnienie opiera się na rozdźwięku pomiędzy wewnętrznym modelem pożądanej budowy ciała a postrzeganiem własnej sylwetki. Z powodu faworyzowania bardzo szczupłych, niemalże przedpokwitaniowych kształtów jako idealnych dla dziewcząt częstotliwość występowania tych syndromów w krajach zachodnich rośnie. Ponieważ taką sylwetkę trudno jest osiągnąć i utrzymać, wiele dziewcząt zaczyna uważać, że nie dorównują wymogom ideału. Ponadto, od najmłodszych lat pośrednio, jak również i wprost wpaja się dziewczętom (chłopcom rzadziej), że ważne jest, aby były ładne i atrakcyjne, a zgrabna sylwetka jest jednym z atrybutów atrakcyjności.
- Depresja – większa u dziewcząt niż u chłopców w okresie dorastania. Przygnębione nastolatki częściej pochodzą z rodzin, w których przynajmniej jedno z rodziców cierpi na depresję, ale istnieją również inne przyczyny obniżenia nastroju: brak akceptacji ze strony rówieśników w szkole podstawowej, niskie poczucie własnej wartości oraz wysoki poziom życiowych zmian i stresu w okresie dorastania.
- W trakcie dojrzewania wzrasta również częstotliwość popełniania czynów przestępczych, zwłaszcza wśród chłopców.

Najróżniejsze ryzykowne zachowania są nadzwyczaj powszechne wśród nastolatków, ponieważ pomagają im one osiągnąć wyższe cele społeczne i psychologiczne, takie jak osiągnięcie akceptacji i zdobycie szacunku rówieśników, wypracowanie autonomii i odłączenie się od rodziców i innych autorytetów, radzenie sobie z lękiem i strachem przed niepowodzeniem, potwierdzenie dojrzałości. Richard Jessor twierdzi, że to są całkiem normalne, główne cele okresu dorastania. A skoro takie zachowania, jak palenie tytoniu, picie alkoholu i wreszcie wczesne współżycie płciowe pomagają nastolatkom w ich osiągnięciu, to trudno je będzie zmienić, chyba że istnieją jakieś środki alternatywne.

ROZWÓJ POZNAWCZY

W swojej teorii rozwoju poznawczego Jean Piaget określił nowy poziom myślenia, który pojawia się równocześnie z wejściem w okres pokwitania jako myślenie formalno-operacyjne. Myślenie to zakłada zdolność do logicznego rozumowania oraz systematycznego weryfikowania abstrakcyjnych hipotez, wyrażonych w języku logicznych zdań, bez odnoszenia ich do konkretnej rzeczywistości. Jest ono traktowane prze Piageta jako szczytowe osiągnięcie w rozwoju.

Dorastający, który ma rozwiązać problem o charakterze naukowym, jest w stanie myśleć w sposób hipotetyczny, brać pod uwagę szeroki zakres różniących się od siebie alternatywnych rozwiązań oraz zrozumieć leżącą u podstaw problemu zasadę czy też prawo naukowe. Ta zmiana w myśleniu dorastających jest opisywana w kategoriach przeniesienia akcentu z tego, co „realne”, na to, co „możliwe.

Procesy myślowe dorastających mają charakter bardziej analityczny i stają się przedmiotem świadomej kontroli w większym stopniu, niż ma to miejsce u dzieci. Prawdopodobnie sięgną oni po bardziej złożone techniki, takie jak środki mnemotechniczne. Częściej przejawiają zdolność do doskonalenia strategii rozwiązywania problemów, zarówno szkolnych, jak i społecznych.

Prace Kolberga nad rozwojem moralnym zwracają uwagę na sposób, w jaki przeobrażenia sfery poznawczej wpływają na rozumowania moralne w okresie adolescencji.

Doszedł on do wniosku, że istnieją trzy główne poziomy moralnego rozumowania, z których każdy dzieli się na dwa podetapy.
- Na poziomie pierwszym, moralności przedkonwencjonalnej, osądy dzieci opierają się na źródłach autorytetów, które znajdują się w ich otoczeniu i fizycznie je przewyższają, zwykle są to rodzice.
Na etapie pierwszym tego poziomu – nastawienie na karę i posłuszeństwo – dziecko opiera swój osąd, oceniając, czy coś jest poprawne czy naganne, biorąc pod uwagę fizyczne skutki działania. Jeśli zostanie ukarane, czyn był niedopuszczalny; jeśli nie zostanie skarcone, czyn był poprawny. Jest posłuszne dorosłym, gdyż są oni więksi i silniejsi.
Na etapie drugim – indywidualizm, cel instrumentalny i wymiana – dziecko zaczyna stosować się do zasady, że powinno się robić rzeczy, które zostaną nagrodzone, a unikać tych, za które czeka kara.
- Na następnym głównym poziomie, moralności konwencjonalnej, dzieci odchodzą od sądów opartych na zewnętrznych skutkach i osobistych korzyściach na rzecz sądów opartych na regułach i normach grupy, do której należą, czyli rodziny, grupy rówieśniczej, kościoła, czy narodu.
Etap trzeci jest etapem wzajemnych oczekiwań, związków i zgodności międzyludzkiej. Dzieci na tym etapie myślą, że dobre zachowanie to takie, które cieszy innych ludzi.
Etap czwarty nazwany przez Kolberga etapem systemu społecznego i sumienia, czasami zwany też orientacją prawa i porządku, ukazuje zwrot dziecka ku większej grupie społecznej w poszukiwaniu norm.
- Gdy człowiek przechodzi do poziomu trzeciego, czyli moralności zasadniczej (postkonwencjonalnej), najważniejszą jest zmiana źródła władzy, a mianowicie pojawia się nowy rodzaj władzy -osobistej, zgodnie z którą jednostka dokonuje wyboru, a jej osądy opierają się na zasadach przez nią samą dobranych.

Na etapie piątym nazwanym etapem umowy społecznej, dostrzegamy początki indywidualnie dobranych zasad. Reguły, prawa i normy są postrzegane jako istotne; są ważnymi sposobami zagwarantowania sprawiedliwości. Na tym etapie ludzie czasem dostrzegają, że reguły, prawa i normy powinny być pominięte lub zmienione.

Etap szósty to etap uniwersalnych zasad etycznych. Dorośli przyjmują własne zasady etyczne i kierują się nimi w decydowaniu o tym, co jest właściwe. Te zasady są częścią jasno określonego, zintegrowanego, dokładnie przemyślanego i konsekwentnie przestrzeganego systemu wartości i zasad. Ludzie, którzy rozumują w ten sposób, uznają odpowiedzialność osobistą za własne czyny, opartą na fundamentalnych i uniwersalnych zasadach, takich jak sprawiedliwość i poszanowanie drugiego człowieka. Kolberg doszedł do wniosku, że tacy ludzie zdarzają się rzadko, ale reprezentują oni logiczny koniec sekwencji tych etapów.

ROZWÓJ SPOŁECZNY

Według Eriksona adolescencja to okres w rozwoju, w którym jednostka poszukuje swej tożsamości. Poglądy Eriksona wzięły swój początek głównie z obserwacji klinicznych zarówno normalnych dorastających, jak i tych, którzy przeżywali jakieś trudności w okresie adolescencji.
Kryzys „poczucie tożsamości kontra rozproszenie ról" uznawany jest przez wielu psychologów jako kluczowy dla całego rozwoju.
Podstawowym celem dorastającej jednostki jest osiągnięcie dającej poczucie bezpieczeństwa oraz stabilnej tożsamości „ja" (ego-identity) oraz świadomości siebie. Tożsamość „ja" ma trzy istotne składniki:
- Poczucie jedności, czyli zgodność (koherencja) obrazu ,ja".
- Poczucie ciągłości w czasie obrazu „ja".
- Poczucie wzajemności między własnym obrazem ,ja" a sposobem, w jaki jest się spostrzeganym przez innych.

Aby osiągnąć poczucie tożsamości, dorastający zwykle wypróbowują rozmaite role, początkowo bez zbytniego zaangażowania. W ten sposób stopniowo kształtują się trwałe postawy i wartości, dokonują się wybory zawodowe, rodzinne, życiowe, stając się zrozumiałymi dla jednostki oraz innych osób wokół niej.

Skutkiem niepowodzenia w osiągnięciu poczucia mocnej, satysfakcjonującej i trwałej tożsamości jest rozproszenie ról (role-diffusion) albo poczucie dezorientacji co do tego, czym lub kim się jest.
Gdy dziecko odczuwa zbyt mocną presję ze strony rodziców, czy innych ważnych dla niego osób może mieć poczucie opuszczenia i rozpaczy, co w konsekwencji może doprowadzić do fizycznego albo psychicznego wycofywania się z otoczenia. W najbardziej krańcowych przypadkach rozproszenia ról, dorastający mogą przyjmować negatywną tożsamość.

Będąc przekonani o tym, że nie są w stanie sprostać wymaganiom stawianym przez rodziców, mogą się buntować oraz zachowywać w sposób, który nie może być przez rodziców zaakceptowany. To może być powodem, że np. córka ateisty może stać się zagorzałą członkinią jakiejś grupy religijnej.

ZWIĄZKI Z RODZINĄ

Rodzice odgrywają znaczącą rolę w osiąganiu przez ich dorastające dzieci właściwego i trwałego poczucia tożsamości.

Źle dostosowani dorastający, którzy mają szereg nierozwiązanych problemów psychicznych doznawali ze strony rodziców częściej wrogości i odrzucenia niż akceptacji i miłości (Rutter, 1980).

Bardzo istotnym czynnikiem, który określa charakter związku między rodzicami i dzieckiem jest styl sprawowanej władzy rodzicielskiej.

W przypadku rodziców demokratycznych, ale również autorytarnych jest prawdopodobne, że ich dzieci w okresie dorastania będą miały wysokie poczucie własnej wartości, będą niezależne i ufne we własne siły. Ponieważ rodzice ci respektują prawo dzieci do podejmowania decyzji, oczekują równocześnie zdyscyplinowania oraz, co bardzo ważne, potrafią te oczekiwania uzasadnić. Czyli podejmują dialog z dojrzewającym młodym człowiekiem.

To niezwykle ważne dla młodych, którzy zbliżają się do momentu osiągnięcia dojrzałości intelektualnej i społecznej oraz przygotowują się do wzięcia pełnej odpowiedzialności za siebie. Tymczasem bardziej autorytarni rodzice oczekują niekwestionowanego posłuszeństwa i nie odczuwają potrzeby wyjaśniania powodów takiego żądania. Dorastający, którzy mają autorytarnych rodziców są z reguły mniej ufni we własne siły, mniej niezależni oraz spostrzegają oczekiwania swoich rodziców jako bezduszne i niezrozumiałe (Elder, 1980; Conger i Petersen, 1984).

Badania nad zjawiskiem buntu w okresie adolescencji
Masterson (1967) stwierdził, że 65% badanej przez niego dorastającej młodzieży w wieku od 12 do 18 lat przejawia stany lękowe. Podobne rezultaty uzyskali Rutter, Tizard i Whitmore (1970). Prawie połowa badanej przez nich grupy 14-15-latków przejawiała symptomy zachwiania równowagi emocjonalnej, takie jak depresja czy smutek.

Inne badania nie potwierdziły występowania stresu oraz zaburzeń wśród dorastających. Offer (1969), na przykład, donosi, że w przypadku większości dorastających, rozwojowe zmiany poczucia tożsamości oraz zmiany w charakterze związków z rodzicami i rówieśnikami przebiegają stopniowo i łagodnie, bez kryzysów. Dusek i Fla-herty (1981) badali stabilność obrazu „ja" w adolescencji w kontekście 3-letniego badania podłużnego. Odpowiedzi udzielane w kwestionariuszu badania obrazu ,ja" wskazywały, że obraz „ja" dorastającej młodzieży nie wydaje się podlegać jakimś istotnym przekształceniom. Zmiany, które zaobserwowano u badanych zdawały się przebiegać stopniowo i bez zakłóceń.

Wnioski, które wypływają z tych sprzecznych doniesień wskazują, że zaburzenia rozwojowe w okresie adolescencji nie są w żadnym wypadku nieuniknione. Niektórzy ludzie adaptują się do wszystkich zmian fizycznych i psychicznych, związanych z tym okresem w sposób bardzo łagodny, podczas gdy inni doświadczają często uczuć zwątpienia, żalu oraz lęku.

ZWIĄZKI Z RÓWIEŚNIKAMI

Wg Sorensena rówieśnicy odgrywają istotną rolę w procesie socjalizacji w okresie adolescencji. W miarę jak młodzi ludzie w coraz mniejszym stopniu podlegają wpływom i sile więzi rodzinnych, stają się coraz bardziej skłonni do zacieśniania swych związków z innymi członkami grupy rówieśniczej.
Dunphy uważał, że związki rówieśnicze w okresie adolescencji mieszczą się w ramach trzech głównych kategorii:
- paczki – małe, intymne w swym charakterze grupy; stanowią miejsce, gdzie zawiązują się ścisłe i intymne związki interpersonalne.
- wokół paczek istnieją mniej określone, bardziej bezosobowe, większe grupy tworzące tłum; łączą się one głównie wokół podobnych szerszych zainteresowań społecznych, oczekiwań wobec przyszłego życia oraz orientacji zawodowych.
- Młodzi ludzie, oprócz przynależności do paczek oraz tłumu, mają zazwyczaj jednego lub dwóch bliskich przyjaciół. Przyjaźnie zakładają bardziej intensywny i intymny związek i stwarzają taką sytuację psychologiczną, w której młodzi ludzie mogą „być sobą”, mogą wyrażać swoje najskrytsze uczucia, nadzieje, obawy.
Berndt twierdzi, że przyjaźń w okresie adolescencji może poprawić poczucie własnej wartości, gdyż umożliwia doznawanie szacunku i zainteresowania własnymi myślami i przeżyciami, jakie okazuje przyjaciel. Ponadto przyjaźnie umożliwiają doskonalenie umiejętności społecznych oraz zapewniają poczucie bezpieczeństwa.
konformizm
Powszechnie podzielane stereotypy na temat dorastających sugerują, że tworzą oni wysoce konformistyczne grupy. Twierdzi się, iż presja grupy rówieśniczej zmusza członków do przestrzegania pewnych nawyków, zasad ubierania się, wartości itd. Jednak badania pokazują, że dorastający nie różnią się w istotny sposób od swych młodszych kolegów i koleżanek pod tym względem (Hartup 1983). Większość badań pokazuje, że konformizm wobec rówieśników osiąga swój szczyt w okresie średniego i późnego dzieciństwa, po czym w okresie adolescencji ulega obniżeniu.

Dopiero gdy dorastający nabiorą więcej pewności siebie, zauważyć możemy początki indywidualnych spotkań z płcią przeciwną i bardziej zaangażowanych związków. Dla większości z nich będzie to, oczywiście, zmiana związków jednopłciowych w heteroseksualne, ale dla mniejszej części nastolatków homoseksualnych. Choć podstawowe potrzeby są te same, zachodzące procesy są, rzecz jasna, inne.

OSOBOWOŚĆ

Doświadczenia poszczególnych młodych ludzi są rozmaite mimo wspólnych wzorców rozwojowych. Przede wszystkim różnią się oni osobowością, tak samo jak niemowlęta i małe dzieci różnią się temperamentem, a te różnice mają odzwierciedlenie w ich zachowaniu i przeżyciach.

Naukowcy badając osobowość dorosłych, doszli do porozumienia w sprawie pięciu opisujących je wymiarów (wielka piątka), które obejmują jej największe możliwe, indywidualne zróżnicowanie oraz co do tego, że można je zastosować również w przypadku nastolatków. Te wymiary to: ekstrawersja (aktywność, asertywność, energia, entuzjazm, otwartość, gadatliwość), zgodność (czułość, łatwość przebaczania, łaskawość, współczucie, ufność), sumienność (zorganizowanie, rozwaga, odpowiedzialność, dokładność), neurotyczność (rozczulanie się nad sobą, łatwość zranienia, niestabilność, zamartwianie się) i otwartość (uzdolnienia artystyczne, szerokie zainteresowania, pomysłowość, wnikliwość, oryginalność).

BADANIE DOROSŁOŚCI

Jeszcze do niedawna niewielu psychologów rozwojowych zwracało uwagę na proces rozwoju w dorosłości. Po części było to spowodowane tym, że dwaj najwięksi teoretycy rozwoju, Piaget i Freud, nie zajmowali się dorosłością. Okres dorastania był traktowany jako ostatni zasadniczy okres rozwojowy. Jednak ostatnio przeprowadzono wiele badań, których przedmiotem była natura i specyfika dorosłości, a szczególnie starości. W badaniach tych ujmowano dorosłe lata w kategoriach następujących po sobie „faz", związanych zarówno z wiekiem, jak i z rozmaitymi kamieniami milowymi w życiu, czy też z „krytycznymi wydarzeniami życiowymi", takimi jak małżeństwo, wychowanie dzieci, rozwód, utrata pracy, odejście na emeryturę, żałoba i śmierć. Sformułowano bardzo mało teorii rozwoju człowieka dorosłego. Główną teorią, która objęła pełny cykl życia człowieka od narodzin do starości jest teoria Erika Eriksona (1963). Erikson pisał w sposób wyczerpujący nie tylko na temat dzieciństwa czy dorastania, ale również na temat zmian rozwojowych, które zachodzą w okresie dorosłości.

Teoria rozwoju psychospołecznego Eriksona
Teoria Eriksona stanowi próbę określenia ram pojęciowych, w które można ująć rozwój na przestrzeni całego życia ludzkiego.
Erikson był pod silnym wpływem myśli Zygmunta Freuda. Zwracał on uwagę na społeczne czynniki rozwoju. Opisał sekwencję stadiów w rozwoju psychospołecznym; uniwersalną i wspólną dla ludzi pochodzących z różnych kultur i społeczeństw.

Erikson uważa, że każde stadium jest związane z jakimś kryzysem lub też konfliktem, któremu jednostka musi stawić czoło i który musi rozwiązać. Stopień powodzenia w rozwiązaniu kryzysu określa ogólne samopoczucie jednostki w danym czasie. Osoba, która nie jest w stanie w sposób satysfakcjonujący rozwiązać kryzysu będzie w dalszym ciągu w późniejszych latach przeżywać problemy z nim związane, a w związku z tym jej rozwój będzie ograniczony.

Naszego okresu dotyczą kryzysy
1. Tożsamość -rozproszenie ról Poszukiwana jest spójna tożsamość zarówno osobista jak i zawodowa. Negatywnym aspektem będzie tutaj zagubienie w kwestii własnej tożsamości. Konflikt ten rozgrywa się w wieku 12-18 lat.
2. We wczesnej dorosłości (20-30 lat). Intymność – samotność, w którym człowiek poszukuje bliskich i trwałych związków z innymi, przede wszytkim z płcią odmienną. Gdy przebiega ten proces pomyślnie osoba taka uczy się przeżywać miłość i oddanie w stosunku do drugiego człowieka, natomiast z drugiej strony może wchodzić w pozbawione treści związki z innymi.

WCZESNA DOROSŁOŚĆ

Trendy progresywne
Po okresie dorastania, często niespokojnym i niepewnym, człowiek wchodzi w okres dorosłości. Jego zainteresowanie skupia się na rozwoju indywidualnym w kontekście społecznym i relacjach z innymi.
Według Sheehy'ego (1976) centralny problem dorastania: „Kim jestem?" zostaje w dorosłości zastąpiony nowym, wyrażanym przez pytanie „Dokąd zmierzam?" W jaki sposób zrealizuję swoje aspiracje?"
White (1975) opisał 5 „trendów rozwojowych" w dorosłości.

Stabilizacja tożsamości ego,
Tożsamość ego — zespół uczuć jednostki wobec samej siebie —jest znacznie lepiej ukształtowana niż kiedykolwiek wcześniej w rozwoju. „Ja" nie może być tak łatwo, jak w okresie dzieciństwa czy dorastania, poważnie zranione na przykład przez nazwanie kogoś nieudacznikiem. Większe zaangażowanie w pełnione role społeczne, takie jak rola zawodowa lub związki z innymi, pomagają jednostce określić w sposób spójny i trwały własną tożsamość.'

Nawiązywanie głębszych związków interpersonalnych. Ukształtowanie się stabilnego obrazu samego siebie sprawia, że młodzi dorośli mniej zwracają uwagę na swoje własne ,ja", co sprzyja powstawaniu silniejszych związków z innymi. To uwolnienie od samego siebie pozwala być bardziej wyczulonym na potrzeby innych.

Pogłębienie dziedzin aktywności. Młodzi dorośli przejawiają więcej zaangażowania niż dorastający, a tym samym doznają więcej satysfakcji na różnych polach własnej aktywności, takich jak zainteresowania, nauka, praca, związki z innymi.

W okresie dorosłości ludzie w coraz większym stopniu spostrzegają rozmaite problemy moralne i etyczne w kategoriach doświadczeń życiowych. I w tym sensie łatwiej dostrzegają ludzkie aspekty wartości i rozumiejąc lepiej sposób, w jaki funkcjonują w społeczeństwie. Trend ten nazywa się Humanizacją wartości.

Wzrost znaczenia troski o innych. W dorosłości znacznie rozwija się ogólna troska o dobro innych. Troska ta obejmuje nie tylko najbliższych, ale również w szerszym sensie wszystkich potrzebujących i cierpiących w społeczeństwie.