Zagadnienia:
1. Oddziaływanie środków promieniotwórczych, chemicznych i biologicznych na żywność i wodę.
2. Sposoby zabezpieczania pomieszczeń przeznaczonych do przechowywania żywności i wody.
3. Sposoby zabezpieczania żywności i wody przed skażeniem.
4. Zabezpieczenie ujęć wodnych.
5. Postępowanie ze skażoną żywnością i wodą.
6. Ochrona płodów rolnych, paszy i zwierząt gospodarskich przed skażeniami i zakażeniami.
I. Oddziaływanie środków promieniotwórczych, chemicznych i biologicznych na żywność i wodę.
Skażenie promieniotwórcze występuje na skutek działania promieniowania przenikliwego i osiadania się pyłu promieniotwórczego. Środki promieniotwórcze to substancje promieniotwórcze, które mogą być wykorzystywane do skażenia powietrza, wody i terenu oraz znajdujących się na nim obiektów, przedmiotów i ludzi. Mogą być stosowane w postaci cieczy, proszków i dymów, oddzielnie lub łącznie z bojowymi środkami trującymi.
Spożycie pokarmów które zostały napromieniowane powodują choroby tarczycy, zmiany w budowie kości, a później jest przyczyna wielu schorzeń mogących doprowadzić do śmierci, np. zachorowań na raka, różnych postaci chorób popromiennych, zmian genetycznych w organizmie człowieka i u zwierząt.
Środki chemiczne mogą wnikać do wnętrza produktów żywnościowych i tym samym sprawiać, że stają się one nieprzydatne do spożycia i trzeba je zniszczyć.
Spożywanie żywności zakażonych środkami biologicznymi grozi zachorowaniem na choroby zakaźne. Bojowe środki biologiczne wywołują epidemie chorób zakaźnych u ludzi, zwierząt i roślin. Ogólne zasady ochrony przed nimi są takie same jak przy naturalnych epidemiach. Za zakażenie organizmu odpowiedzialne są
- wiroidy, zakażające tylko rośliny
- wirusy
- priony
- bakterie
- riketsje
- grzyby
Likwidowanie tych zarazków jest często trudne bez specjalnych substancji dezynfekujących. Dlatego tak ważne staje się zabezpieczanie żywności i wody przed ewentualnym skażeniem.
II. Sposoby zabezpieczania pomieszczeń przeznaczonych do przechowywania żywności i wody.
Na wypadek alarmu o skażeniach lub uprzedzenia o zagrożeniu skażeniami i zakażeniami każda rodzina powinna mieć tak przygotowaną piwnicę, pokój lub mieszkanie, aby mogły one stanowić ochronę przed oddziaływaniem na organizm ludzki opadu substancji promieniotwórczych, środków trujących i niebezpiecznych dla zdrowia środków biologicznych.
Przystosowując na takie ukrycie mieszkanie (pokój, piwnicę) należy mieć na uwadze to, że jego podstawową cechą powinna być hermetyczność (szczelność) i możliwość zapewnienia w miarę potrzeby najprostszej wentylacji. Powinno być one w miarę możliwości usytuowane w głębi domu. Wskazane są pomieszczenia nad powierzchnią ziemi, ponieważ część substancji chemicznych są cięższe od powietrza i może się przedostawać do piwnic nawet gdy okna są zamknięte.
W razie potrzeby należy wykonać następujące prace:
- Uszczelnić okna odpowiednią taśmą lub watą (podobnie jak robi się to w zimę), a nawet okleić paskiem papieru (taśmą samoprzylepną).
- Uszczelnić wszystkie drzwi i futryny. Drzwi zewnętrzne obić kocem i w odległości 1 – 1,5 m zawiesić zasłonę koca lub kołdry, żeby stworzyć „śluzę”.
- Uszczelnić dokładnie wszystkie szpary, szczeliny, otwory kominowe, miejsca, w których przechodzą przewody wodociągowe, centralnego ogrzewania, kanalizacji itp.
- Zakleić szczelnie papierem kratki wentylacyjne – aby tak, by razie potrzeby zapewnić wentylację pomieszczenia. Samoczynną dobrą wentylację mogą zapewnić otwory: nawiewny i wywiewny. Otwór wywiewny powinien być usytuowany 1,5 – 2 m nad otworem nawiewnym. W przewodzie nawiewnym można mieścić prosty filtr przeciw pyłkowy – ramkę z wielowarstwową gazą, a poniżej specjalną kieszeń za zbieranie cząstek pyłu opadającego z filtra.
- Podwyższać walory ochronne ukrycia, jeżeli ono na parterze lub w piwnicy. Można wtedy wykonać obsypkę ziemią wokół zewnętrznych ścian budynki oraz zabudować lub osłonić workami z piaskiem otwory okienne, nie używane otwory drzwiowe itp.
W mieszkaniu przygotowanym na ukrycie powinny także być:
- Odpowiedni zapas wody pitnej, żywności, przedmioty pierwszej pomocy, worek plastykowy na odpadki.
- Lekarstwa dla chorych, apteczka domowa, środki dezynfekcyjne, zapasowe oświetlenie, bateryjny odbiornik radiowy itp.
- Sprzęt gaśniczy (np. gaśnica, koc, wiaderko, piasek, łopata itp.)
- Niezbędne przedmioty osobistego użytku.
Pamiętać należy o przygotowaniu oświetlenia zastępczego. Zalecane jest oświetlenie elektryczne (bateryjne, akumulatorowe). Lampy naftowe i świece, paląc się , zużywają dużo tlenu oraz zanieczyszczają powietrze dwutlenkiem węgla, dlatego ich używanie jest niewskazane.
Również nie wszystkie rodzaje gaśnic nadają się do użycia w ukryciach. Np. gaśnica halonowa wprowadza do atmosfery halon, który przy wdychaniu wykazuje szkodliwe działanie dla zdrowia, gaśnica śniegowa natomiast wprowadza do atmosfery bardzo dużo dwutlenku węgla. Z tego względu należy używać wody, kocy gaśniczych, piasku (ziemi), a jeżeli gaśnic – to pianowych lub wodnych.
III. Sposoby zabezpieczania żywności i wody przed skażeniem.
Opakowania ochronne mogą być następujące:
- Pyłoszczelne z materiałów twardych. Mogą to być puszki metalowe z produktami konserwowymi, pojemniki metalowe hermetyczne, które można dokładnie i szybko zmyć lub odkazić. Opakowanie szklany słoje, butelki nie przepuszczające pary wodnej i gazu, umożliwiają przeprowadzenie ich sterylizacji. Opakowania drewniane skrzynki wyłożone pergaminem lub kilkoma warstwami papieru pakowego, a także beczki drewniane, hermetyczne beczki metalowe i z tworzyw sztucznych, zabezpieczające w dobry sposób żywności przed działaniem środków promieniotwórczych, chemicznych i biologicznych.
- Pyłoszczelne z tworzyw miękkich – hermetyczne opakowania( worki, woreczki, torby itp.) z folii powlekanych, metalowych, tworzyw plastycznych i innych.
- Pyłoszczelne papierowe, wielowarstwowe z wkładką parafinową lub z tworzyw sztucznych. Jeśli są umieszczone w pojemnikach zbiorczych, to w zasadzie spełniają swoje zadanie.
W warunkach domowych bardzo dobrym opakowaniem zbiorczym jest lodówka. Hermetyczność lodówki można zwiększyć za pomocą dodatkowych zasłon z folii lub ceraty na każdej półce. Można też do tego celu przystosować szafkę, kredens itp. lub szczelną piwnicę.
Produkty spożywcze we właściwych opakowaniach będą się nadawały do spożycia.
Skażenie opakowania można zlikwidować lub zneutralizować bez szkody dla produktu.
Sieć wodociągowa zabezpieczać się będzie przez odcięcie poboru wody na okres niebezpiecznego skażenia w miejscu jej czerpania. Ponowny jej pobór nastąpi po ustąpieniu niebezpiecznego skażenia. W związku z powyższym należy zrobić:
- Przygotować indywidualne zapasy wody nie skażonej.
- Zabezpieczyć indywidualne studnie kopane oraz ujęcia domowych studni wierconych.
Indywidualny zapas wody w rejonie skażenia powinien wystarczyć na dwa tygodnie. Za minimum przyjmuję się 3 litry wody dla jednej osoby na dzień..
Wodę do celów konsumpcyjnych należy przechowywać w szczelnie zamkniętych szklanych, metalowych lub plastykowych pojemnikach np. w butelkach, słojach, bańkach, beczkach itp.
Wodę do celów higieniczno-sanitarnych i gospodarczych można przechowywać w szczelnie zabezpieczonych ceratą lub folią wiadrach, wannach, bańkach, beczkach itp.
Studnie kopane (z kołowrotkiem) zabezpiecza się przez:
- Wykonanie obudowy w postaci budki ibitej papą lub blachą.
- Uszczelnienie wierzchniej części cembrowiny.
- Wykonanie w promieniu 1,5 – 2 m wokół studni utwardzonej powierzchni z cegły, cementu lub asfaltu z nie wielkim spadkiem na zewnątrz. Zamiast cementu można ułożyć 50 cm warstwę gliny, a na niej 10 – 15cm żwiru i piasku.
- Uszczelnienie włazu i przejścia rury przez pokrywę studni sznurem smołowym lub lepikiem, a pompę osłonić kapturem z materiału izolującego
Należy używać tylko wody przegotowanej. Wodę zakażoną bakteriami należy zawsze gotować 15 – 30 min.
IV. Zabezpieczenie ujęć wodnych.
Odpowiedniego zabezpieczenia wymagają źródła poboru i ujęcia wodne. Studnie powinny mieć szczelne pokrywy oraz daszki pokryte papą lub blachą. Dodatkowo powinno się utwardzić powierzchnię w promieniu 2 m za pomocą gliny, cementu, asfaltu, kamieni lub cegły. Podobnie jak studnie, zabezpiecza się ujęcia wód źródlanych wykonując odpowiednią ich obudowie z przykryciem zapewniającym zarówno szczelność jak i dostęp do wody.
V. Postępowanie ze skażoną żywnością i wodą.
Ogólna zasada jest taka: żywność i wodę, które znajdowały się w rejonie skażenia należy traktować, jako podejrzane o skażenie lub zakażenie.
Jeżeli były przechowywane w nieszczelnych opakowaniach, a tym bardziej, jeżeli są widoczne skażenia (np. warstwa pyłu promieniotwórczego lub krople środków toksycznych) – nie można ich używać bez uprzedniego skontrolowania przez laboratoria chemiczne, radiologiczne i biologiczne.
Warunkiem umożliwiającym spożywanie zabezpieczonej skażonej żywności i wody jest uprzednie odkażenie, dezaktywacja i dezynfekcja.
Odkażanie następuje po skażeniu środkami trującymi. Jest to czynność skomplikowana. Artykuły spożywcze skażone, np. środkami trującymi, jak: iperyt, tabun czy soman nie dadzą się odkazić i muszą być zniszczone.
Żywność skażoną luizytem odkaża się przez długie wietrzenie lub gotowanie. Środki o twardej konsystencji (np. sery) są najczęściej skażone powierzchniowo i wystarczy zdjąć z nich zewnętrzną, skażoną warstwę. W ten sam sposób postępuje się ze skażoną mąką, zbożem, kaszą, itp.
Artykuły spożywcze, które były przechowywane w szczelnych opakowaniach nadają się do użytku po odkażeniu opakowań przed ich otwarciem – roztworem wapna chlorowanego lub dwuchlorku wapnia, 5 – 10% roztworem ługu siarkowego lub wody amoniakalnej.
Przed przystąpieniem do odkażania opakowań (ta sama zasada powinna być stosowana przy dezaktywacji) podłogę pomieszczeń, w których przeprowadza się ten zabieg należy pokryć warstwą piasku lub trocin. Po zakończeniu odkażania (lub dezaktywacji) trociny i piasek zbiera się i zakopuje do ziemi na głębokość jednego metra.
Samoodkażanie uzależnione będzie od temperatury i wilgotności powietrza, np. samoodkażanie po skażeniu środkami fosforoorganicznymi przy wysokiej temperaturze i dobrym wietrzeniu może wynosić od 2 – 3 tygodni.
Dezaktywację przeprowadza się po skażeniu środkami promieniotwórczymi. Zabieg ten jest skuteczny w przypadku, gdy żywność była odpowiednio zabezpieczona. Podobnie, jak przy odkażaniu dezaktywację rozpoczyna się od opakowania. Polega to na wielokrotnym obmywaniu opakowania wodą z dodatkiem środków powierzchniowoczynnych. Produkty płynne odklarowuje się w ciągu 3 – 5 dni, a następnie czysty płyn przelewa się do czystego naczynia.
Środki żywnościowe znajdujące się w hermetycznych opakowaniach (słoikach, puszkach, butelkach, termosach, itp.) są dobrze zabezpieczone przed skażeniem promieniotwórczym. Wystarczy wytrzeć opakowanie szmatą, a następnie obmyć je wodą ze środkiem powierzchniowo-czynnym.
Podczas gotowania produktów zwierzęcych (mięsa) ok. 50% substancji promieniotwórczych przechodzi do wywaru w ciągu pierwszych 20 – 25 minut. Przedłużenie gotowania nie zwiększa efektu. Przeprowadzając dezaktywację takich produktów, jak: chleb, masło, wędliny, sery, itp., należy ściąć zewnętrzną warstwę grubości 5 – 10mm.
Skutecznym sposobem dezaktywacji wielu jarzyn i owoców jest zdjęcie łupiny lub skórki.
Najprostszym, choć długotrwałym sposobem dezaktywacji żywności jest jej odstawienie i przeczekanie aż nastąpi naturalny spadek skażenia promieniotwórczego (bardzo długi okres).
Dezaktywację wody przeprowadzić można różnymi sposobami, np. przez: klarowanie, filtrowanie i destylację.
Dezynfekcję artykułów żywnościowych i wody przeprowadza się po zakażeniu środkami biologicznymi. Jeżeli środki spożywcze były przechowywane w hermetycznych opakowaniach, to opakowania te należy zdezynfekować przez przemycie 10% roztworem siarczanu amonowego i 20% roztworem wapna chlorowanego. Następnie przeciera się je szmatami zmoczonymi w tym samym roztworze. Po dezynfekcji opakowania produkty wyjmuje się i przez dłuższy czas poddaje działaniu wysokiej temperatury. Konserwy przed otwarciem puszki gotuje się w 3% roztworze sody przy temperaturze 100 - 110ºC.
Mąkę, chleb, suchary, ciasto, itp. po dezynfekcji można podawać tylko zwierzętom (są bardziej odporne). Skażone tłuszcze, oleje można smażyć przez 30 – 60 minut w temperaturze powyżej 100ºC.
Innymi sposobami dezynfekcji żywności są: pozostawienie jej na słońcu (promienie słoneczne mają właściwości bakteriobójcze), naświetlanie promieniami ultrafioletowymi, sterylizacja wysoką temperaturą.
Najprostszym, a przy tym skutecznym sposobem dezynfekcji wody jest jej gotowanie. Większość bakterii ginie po 30 minutach gotowania , niektóre jednak mikroby zniszczone zostają dopiero po 2 godzinnym wrzeniu wody. Wodę skażoną można również chlorować.
Do dezynfekcji artykułów żywnościowych nie wolno stosować: wapna chlorowanego, kwasu karbolowego, formaliny, lizolu, itp. Środki te można wykorzystać tylko do dezynfekcji opakowań.
VI. Ochrona płodów rolnych, paszy i zwierząt gospodarskich przed skażeniami i zakażeniami.
By zabezpieczyć przed możliwościom przenikania substancji promieniotwórczych z ziemi do roślin stosuje się np. wapnowanie skażonej gleby, stosowanie nawozów sztucznych (potasu azotu fosforu), a przy skażeniu środkami trującymi przez nieznaczne nawodnienie pól, nawożenie azotowo-fosforowe a także spulchnienie gleby. Do likwidacji grzybów chorobotwórczych na roślinach stosuje się środki grzybobójcze tzw. fungicydy. Znaczne części płodów rolnych i paszy przechowuje się w budynkach gospodarczych inne w kopcach lub w terenie otwartym, zależnie od pojemności magazynów warunków klimatycznych pory roku. W wypadku zagrożeń skażeniami ,budynki uszczelnia się w oknach układa się cegły lub worki z piaskiem szyby maluje się wodą wapienną. Drzwi po uszczelnieniu obija się tkaniną podgumowaną lub folią. Ziarna zbóż przechowuje się w zamkniętych pomieszczeniach, elewatorach i spichrzach. Pasze treściwe i zapasy mieszanek paszowych należy umieścić w szczelnie przykrytych skrzyniach w wielowarstwowych workach. Zboże przechowywane luzem w magazynie należy dobrze przykryć brezentem folią workami itp. zapasy siana na kilka dni przechowuje się na kilka dni. Mieszanki paszowe i ziarno przechowywane w workach poza budynkami należy układać w stosy przykryć folią, brezentem, lub innymi materiałami chroniącymi przed opadem promieniotwórczym środkami trującymi lub aerozolem biologicznym. Kiszonki parowane, ziemniaki, wytłoki można przechowywać w silosach betonowych lub wykopać doły, wyłożyć je folią a potem odpowiednio przykryć. Ziemniaki buraki chroni się w kopcach lub piwnicach. Pasze objętościowe (siano, słoma) składuje się w stogach przykrywa się folią grubą warstwom słomy mieszanką gliny z ciętą słomą sitowiem itp.
Płody rolne oraz wszelkie pasze w rejonie który został skażony, lub uznany za zakażony powinny być poddane kontroli i uzdatnieniu.
Zbiorowa i indywidualna ochrona zwierząt
Podstawowym i najbardziej skutecznym środkiem ochrony zwierząt hodowlanych jest zabezpieczenie budynków inwentarskich ( obór, stajni ,chlewni ,kurników) przed promieniotwórczymi środkami trującymi ,zarazkami chorobotwórczymi i bronią chemiczną . Najlepsze właściwości ochronne mają budynki z cegły z niepalnym dachem z dobrze uszczelnionymi oknami i drzwiami. Budynki drewniane wymagają poprawienia warunków osłonności przez ustawienie wzdłuż ścian worków z piaskiem, lub usypanie wału z ziemi. Rozlokowując zwierzęta w przeznaczonych dla nich budynkach należy w miejscu najlepiej osłoniętym umieścić zwierzęta młode i zarodowe, w pozostałych przeznaczone na ubój. W celu utrzymania odpowiedniego mikroklimatu należy stosować ściółki o dużej zdolności pochłaniania wilgoci i, dążyć do obniżenia koncentracji amoniaku i siarkowodoru, ustawiając pojemniki z wapnem niegaszonym pochłaniającym wilgoć i nadmiar dwutlenku węgla, a także w zależności od sytuacji przeprowadzić wietrzenie pomieszczeń. Do ochrony zwierząt można tez przystosować takie pomieszczenia jak szopy, suszarnie, silosy ,wyrobiska w kamieniołomach i żwirowniach, oraz wykorzystać jary i doły ziemne. Tego typu ściany z miękkiego gruntu wzmacnia się plecionką lub deskami i przykrywa okrąglakami. Przez pokrycie przeprowadza się rurę wentylacyjną a w podłożu wykopuje się rowki ściekowe i doły chłonne. We wszystkich uszczelnionych pomieszczeniach powinno się zgromadzić kilkudniowy zapas paszy i wody. Nie zawsze jest możliwa ochrona zwierząt w budynkach a nawet w zastępczych pomieszczeniach ochronnych, pozostają więc pastwiska. W przypadku skażeń promieniotwórczych szczególnie przydatne są te które graniczą z jarami, wąwozami ,lasami, nie nadają się one natomiast w wypadku skażeń chemicznych i biologicznych, ponieważ w tych miejscach powstają zastoje. Jeżeli nie ma takich warunków naturalnych spędza się zwierzęta do specjalnie, przedtem przygotowanych ogrodzeń, gdyż na małej przestrzeni zjedzą mniej traw niz chodząc po dużych łąkach. Dla najcenniejszych zwierząt zarodowych przygotowuje się indywidualne środki ochrony. Są one niezbędne w trakcie ich wywozu lub przepędzania przez strefy skażone. Należy też przewidzieć potrzebę przykrycia zwierząt podręcznymi materiałami np. brezentem ,folią ,matą,