Układ rozrodczy stanowi zespół zewnętrznych i wewnętrznych narządów służących rozmnażaniu.
Męski układ rozrodczy wytwarza plemniki, umożliwia ich wprowadzenie do żeńskich dróg płciowych, produkuje hormony męskie – androgeny. Tworzą go narządy płciowe zewnętrzne i wewnętrzne. Wewnętrznymi narządami płciowymi są: jądra, najądrza, nasieniowody, pęcherzyki nasienne, gruczoł krokowy; zewnętrznymi: prącie i moszna.
Moszna jest workiem skórno–mięśniowym, w którym znajdują się jądra.
Jądra składają się z kanalików, w których rozwijają się plemniki, miejsce syntezy testosteronu.
Najądrza – miejsce, gdzie plemniki dojrzewają i są przechowywane.
Nasieniowody są parzystymi przewodami wyprowadzającymi plemniki. Do nasieniowodu uchodzi pęcherzyk nasienny, którego wydzielina pobudza ruch plemników i zawiera substancje odżywcze.
Gruczoł krokowy /prostata/ otacza początkowy odcinek cewki moczowej. Jego wydzielina wchodzi w skład nasienia /spermy/.
Prącie jest narządem kopulacyjnym. Przebiegająca w nim cewka moczowa stanowi drogę moczowo–płciową.
Żeński układ rozrodczy wytwarza komórki jajowe, służy do przyjęcia nasienia, umożliwia rozwój płodu i jego poród, produkuje hormony płciowe – estrogeny i progesteron oraz hormony wydzielane przez łożysko w czasie ciąży. Utworzony jest z narządów płciowych zewnętrznych i wewnętrznych. Do wewnętrznych należą: pochwa, macica, jajowody, jajniki. Do zewnętrznych, zwanych sromem, zalicza się: wargi sromowe większe i mniejsze, łechtaczkę, wzgórek łonowy.
Jajniki wytwarzają komórki jajowe oraz hormony płciowe: estrogeny /gł. estradiol/ i progesteron.
Jajowody są przewodami służącymi do wyprowadzenia komórki jajowej wytworzonej w jajniku. Jeden koniec jajowodu łączy się z macicą, a drugi, lejkowato rozszerzony, znajduje się obok jajnika. Jest miejscem, gdzie dochodzi do zapłodnienia.
Macica jest silnie umięśnionym narządem rozrodczym, w którym podczas ciąży rozwija się płód. Zagnieżdżenie się zarodka w błonie śluzowej macicy prowadzi do wytworzenia łożyska. Skurcze mięśni macicy umożliwiają poród. Podczas cyklu menstruacyjnego występują okresowe zmiany błony śluzowej macicy.
Pochwa pełni rolę narządu kopulacyjnego. Ponadto podczas porodu przez pochwę przechodzi płód.
Srom otacza przedsionek pochwy, w którym znajduje się ujście cewki moczowej i pochwy oraz łechtaczka.
| Ontogeneza | Fazy ontogenezy | Charakterystyka przemian |
| Embriogeneza | zapłodnienie | połączenie jaja z plemnikiem |
| bruzdkowanie | intensywne podziały komórek, wytworzenie blastuli | |
| gastrulacja | powstawanie gastruli, wytworzenie listków zarodkowych, intensywne różnicowanie się komórek | |
| organogeneza | kształtowanie się tkanek i narządów | |
| wyklucie się z jaja lub poród | ||
| Postembriogeneza | okres młodociany /u niektórych zwierząt ma postać stadium larwalnego/ | dalszy wzrost organizmu, ostateczne kształtowanie się układów narządów, wykształcenie się drugorzędnych cech płciowych, osiągnięcie dojrzałości płciowej |
| okres dorosły | pełna wydolność organizmu do wytwarzania komórek rozrodczych, rozród /u człowieka osiągnięcie dojrzałości fizycznej, psychicznej i społecznej/ | |
| starość i śmierć | zakończenie lub znaczne ograniczenie fazy płodności, spadek wydolności fizycznej, przewaga procesów katabolicznych, ustanie funkcji życiowych |
Spermatogeneza jest procesem tworzenia się i dojrzewania plemników. W okresie pokwitania, w kanalikach nasiennych, z macierzystych komórek płciowych męskich po podziałach mitotycznych tworzą się komórki zwane spermatogoniami. Pod wpływem hormonu luteinizującego zaczynają dzielić się na drodze mitoz, tworząc spermatocyty I rzędu. Następnie spermatocyty I rzędu przechodzą mejozę. Podczas pierwszego podziału mejotycznego tworzą się spermatocyty II rzędu, natomiast w wyniku drugiego podziału mejotycznego powstają spermatydy o haploidalnej liczbie chromosomów. Przekształcają się one w plemniki zbudowane z główki, wstawki i witki.
Oogeneza jest procesem tworzenia i dojrzewania komórek jajowych. Z macierzystych komórek płciowych żeńskich w jajniku, podczas rozwoju zarodkowego, rozwijają się oogonia. Dzielą się mitotycznie, a następnie jako oocyty I rzędu wchodzą w mejozę, jeszcze podczas życia płodowego. W końcowej fazie profazy I podziału redukcyjnego mejoza zostaje zatrzymana na wiele lat. W okresie pokwitania, pod wpływem hormonu folikulotropowego wydzielanego przez przysadkę, następuje dokończenie I podziału mejotycznego. Powstają wówczas dwie komórki: duża – oocyt II rzędu oraz mała – polocyt I rzędu, czyli ciałko kierunkowe, które zamiera. W wyniku II podziału mejotycznegopowstaje owotyda, czyli komórka jajowa i polocyt II rzędu, który później zostaje usunięty z owotydy. Tworząca się w ten sposób komórka jajowa posiada zredukowaną liczbę chromosomów, natomiast nierówny podział cytoplazmy zapewnia jej odpowiednią ilość materiału potrzebną po zapłodnieniu. Drugi podział mejotyczny rozpoczyna się, gdy powstające jajo znajduje się jeszcze w pęcherzyku Graafa. Podział ten zostaje zatrzymany w stadium metafazy II. Pęknięcie pęcherzyka Graafa sprawia, iż oocyt II rzędu, dostaje się do jajowodu. Dokończenie mejozy następuje w momencie zapłodnienia. Wówczas też zostaje usunięty polocyt, a komórka jajowa łączy się z plemnikiem.
Cykl menstruacyjny /miesięczny/ polega na cyklicznych zmianach, jakie zachodzą w obrębie jajników oraz błony śluzowej macicy pod wpływem hormonów, od okresu dojrzewania do okresu przekwitania /menopauzy/. Cykl trwa około 28 dni.
W cyklu wyróżnia się trzy fazy.
– Faza menstruacyjna rozpoczyna się od wystąpienia krwawienia. Równocześnie wydzielany przez przysadkę hormon folikulotropowy pobudza rozwój jednego z pierwotnych pęcherzyków jajnikowych, który przekształca się w pęcherzyk Graafa. Komórki otaczające rozwijającą się w pęcherzyku komórkę jajową zaczynają wydzielać estradiol. Faza ta trwa 4 – 5 dni.
– Faza folikulotropowa kończy się około 14 dnia cyklu owulacją, czyli pęknięciem pęcherzyka Graafa i wydostaniem się z niego oocytu II rzędu. Podczas tej fazy wydzielany estradiol pobudza przysadkę do wydzielania hormonu luteinizującego. Oba te hormony wpływają na rozwój oocytu II rzędu w pęcherzyku Graafa, a następnie uwolnienia powstającej komórki jajowej z pęcherzyka. Ponadto pod wpływem estradiolu następuje rozbudowa błony śluzowej mięśni macicy oraz tworzenie się licznych naczyń krwionośnych, co stanowi przygotowanie do zagnieżdżenia się zarodka w macicy po zapłodnieniu komórki jajowej. Natomiast hormon luteinizujący działa na pęknięty pęcherzyk Graafa powodując jego przekształcenie w ciałko żółte.
– Faza lutealna obejmuje okres od owulacji do następnego krwawienia /zwykle 14 dni/. Wytwarzany przez ciałko żółte hormon progesteron powoduje dalsze pogrubienie błony śluzowej macicy oraz wydzielanie przez komórki macicy płynu odżywczego dla przyszłego zarodka. Jeśli nie dojdzie do zapłodnienia ciałko żółte przestaje wydzielać progesteron i ulega degeneracji. Efektem są zmiany w błonie śluzowej macicy: skurcz naczyń krwionośnych, obumieranie komórek błony śluzowej. Ostatecznie następuje złuszczanie się komórek, pękanie naczyń krwionośnych i krwawienie.
Jeśli nastąpi zapłodnienie, ciałko żółte przekształca się w ciałko żółte ciążowe, które wydziela progesteron.