Opisz sztukę zdobnictwa w średniowieczu ,

ŚREDNIOWIECZE
Średniowieczem nazywamy epokę historii i kultury europejskiej miedzy czasami starożytnymi a nowożytnymi. Nazwy tej używano już w XVI w. Początek średniowiecza wiąże się najczęściej z 476 r. n.e. tj. z upadkiem cesarstwa zachodnio - rzymskiego, schyłek zaś z wydarzeniami historycznymi XV w. (1453 - upadek cesarstwa bizantyjskiego oraz 1492 -odkrycie Ameryki ). Nazwa epoki wywodzi się od łacińskiego słowa „media tempora” a oznacza ono okres przejściowy pomiędzy antykiem a jego odnowieniem w epoce renesansu.
W Polsce okres ten przypadł na lata 966(chrzest Polski)-przełom XV w.
Średniowiecze dzielimy na trzy główne fazy.Są to:
 Wczesne średniowiecze (V-IX w)
 Rozkwit średniowiecza (X-XIII w)
 Schyłek średniowiecza(XIV-XV w)
W wyniku podziału Cesarstwa Rzymskiego, Europa rozpadła się na dwa odrębne kręgi kulturowe: zachodni - na podłożu łacińskim i wschodni - na greckim. Średniowiecze utrwaliło ów podział i dwukierunkowy rozwój kultury chrześcijańskiej. Znalazło to odbicie w odmiennych formach życia kulturalnego oraz w twórczości artystycznej, a w Kościele doprowadziło do rozpadu chrześcijaństwa na prawosławne i katolickie. Część więc krajów europejskich, w tym Polska, przynależy do kultury zachodniej, a reszta do wschodniej. W średniowieczu rozpowszechnił się w Europie ustrój feudalny, który w toku swych przemian rozwojowych przyniósł podział społeczeństw na odrębne stany, różniące się między sobą pozycją społeczną i uprawnieniami, oraz przekształcenie się monarchii wczesnofeudalnych w stanowe. W takich warunkach historycznych rozwinęła się na obszarach łacińskiego chrześcijaństwa, pozostającego w zasięgu kościelnej władzy papieża, ponadnarodowa, uniwersalna kultura średniowiecza. Ten uniwersalizm kultury średniowiecza, stanowiący jej cechę znamienną, przejawiał się przede wszystkim w pojmowaniu świata, w sposobie myślenia, ideach, nauce oraz sztuce i literaturze. Usiłowano zapewnić światu chrześcijańskiemu jednolity charakter i ład przez zharmonizowanie wszystkich elementów. Społeczeństwo pojmowano jako organizm złożony ze stanów pełniących określone funkcje społeczne, a zespolonych według ustalonej hierarchii. Naczelne stany to rycerstwo, przekształcające się w szlachtę, oraz duchowieństwo. Stąd symbolami tej epoki były krzyż i miecz. Temu hierarchicznemu porządkowi społecznemu odpowiadał ustalony porządek moralny, oparty na jednolitej dominującej idei, jaką był teocentryzm. Bogu starano się podporządkować wszystkie dziedziny życia i działalności człowieka zgodnie z zasadą: wszystko dla Boga i jego większej chwały oraz dla szczęścia wiecznego po śmierci. Nauka, literatura, sztuka przepojone były pierwiastkami religijnymi i odgrywały zazwyczaj rolę służebną wobec religii i Kościoła. W naukach królowała scholastyka czyli \"filozofia szkolna\", uznająca Biblię oraz dzieła najdawniejszych pisarzy chrześcijańskich, tj. Ojców Kościoła, a także pisma Arystotelesa, za ostateczny autorytet. Zadaniem jej było określanie i udowadnianie prawd wiary na drodze rozumowania zgodnego z zasadami logiki Arystotelesa. Stąd też filozofię uważano za \"służebnicę teologii\". Patronował temu modelowi kultury Kościół, duchowieństwo stanowiło wówczas zdecydowaną większość wśród ludzi wykształconych. Ustawiczny wzrost majątków kościelnych sprawiał, że biskupi czy opaci stawali się potężnymi panamo feudalnymi. Kościół zyskał więc ogromne znaczenie i zabiegał o umocnienie swej wyższości nad instytucjami świeckimi. W tej rywalizacji o władzę i wpływy dochodziło do ostrych zatargów między cesarstwem a papiestwem, między koroną a tiarą. Był to jeden z czołowych konfliktów epoki. Średniowiecze było okresem kontrastów i wielu konfliktów politycznych oraz społecznych. Bogacenie się duchowieństwa, jak również pogarszanie się położenia mieszkańców miast i chłopów na skutek wzrostu ich wyzysku przez stany uprzywilejowane powodowało ruchy religijno - społeczne, skierowane przeciwko istniejącym stosunkom. A na przekór dążnościom uniwersalistycznym zaczęła się rozwijać świadomość narodowa wśród wielu narodów. W sztuce średniowiecznej rozpowszechniły się jednakowe systemy znaków artystycznych, a tym samym jednolite style z niewielkimi tylko odchyleniami w zależności od miejscowych potrzeb oraz warunków. W okresie tym panowały kolejno style: preromański, romański i gotyk, przy czym dwa ostatnie są reprezentatywne dla zachodniej Europy, natomiast dla wschodniej - styl bizantyjski
Filozofia średniowieczna
Głównym źródłem myśli filozoficznej w średniowieczu oprócz nauk kościoła, było Pismo Święte.Na jej podstawie wykształciły się trzy główne filozofie. Były to :
 augustynizm
 tomizm
 franciszkanizm.
Augustynizm była to doktryna filozoficzno-teologiczna stworzona przez św.Augustyna .Była to jedna z głównych form filozofii katolickiej przed stworzeniem tomizmu.
Podstawowe cechy augustynizmu to:
1) Bóg jako centralny problem teologii i filozofii, brak fundamentalnych różnic między tymi dwoma dziedzinami wiedzy,
2) Uznanie prymatu Boga nad stworzeniem, duszy nad ciałem, woli nad rozumem i łaski nad naturą,
3) Iluminacja, czyli oświecenie nadnaturalnego pochodzenia jako najdoskonalsza metoda poznania Boga i praw rządzących światem,
4) Przyjęcie istnienia racji zarodkowych (tzw. rationes saminales) jako form kształtujących materię,
5) Aprioryczny(z łaciny-z zaożenia) sposób dowodzenia istnienia Boga,
6) Przypisanie filozofii zadania racjonalizacji prawd objawionych i kształtowania woli człowieka w kierunku właściwego działania,
7) Autorefleksja jako instancja potwierdzająca prawdziwość twierdzeń.
We wczesnym średniowieczu zwolennikami augustynizmu byli m.in. Kasjodor, papież GrzegorzI Wielki, Izydor z Sewilli, Alkuin,Jan Szkot Eriugena. W XI w. Augustynizm rozwinął Anzelm z Aosty. Największy rozkwit augustynizmu przypada na XIII w., kiedy propagowany był przez szkoły franciszkańskie w Oxfordzie i Paryżu. Jego gł. przedstawicielami byli: Wilhelm z Owernii, Aleksander z Hales, R.Bacon, R.Grosseteste,św.Bonawertura. Nasycony został w tym czasie silnie elementami arystotelizmu i filozofii arabskiej. Spowodowało to ok. 1270 reakcję w postaci tzw. neoaugustynizmu, reprezentowanego przez Peckhama, Wilhelma z La Mare, Ryszarda z Middletown, Witalisa z Four, Roger z Marston i in., dążącego do oczyszczenia augustynizmu z obcych wpływów.
Dzieje augustynizmu jako systemu filozoficzno-teologicznego kończą się w 1. poł. XIV w., kiedy to jego miejsce zajmuje tomizm, znacznie lepiej odpowiadający ówczesnym potrzebom intelektualnym. Niemniej nawiązywali doń później liczni teologowie, filozofowie i reformatorzy religijni, m.in. Marcin Luter i J.Kalwin, neoplatonicy z M. Ficino, R. Descartes, B. Pascal, H. Bergson, M. Scheler W czasach obecnych wątki augustianizmu widoczne są w chrześcijańskim egzystencjalizmie. Zaznaczył swą obecność także w historiozofii, jako recepcja tezy o istnieniu dwóch podmiotów historii, państw Bożego i ziemskiego, oraz w myśli politycznej, w poglądach akcentujących wyższość władzy duchowej nad świecką. Sam termin augustynizm polityczny wprowadził 1934 H.X. Arquillière, który uznał że gł. tezy augustynizmu filozoficznego i teologicznego stały się punktem wyjścia dla średniowiecznych teoretyków teokracji, próbujących dowieść, że naturalne prawo państwa winno być podporządkowane nadprzyrodzonemu prawu Kościoła.
Kolejną z filozofii jest tomizm.
Tomizm stworzony przez przez św.Tomasza z Akwinu był jedną z głównych doktryn kościoła katolickiego w średniowieczu.
Pierwszy okres rozwoju tomizmu związany był z polemiką z augustianizmem, prowadzoną przez uczniów św. Tomasza (m.in. Idzi Rzymianin, T. Sutton). Gdy cofnięto potępienie poglądów św. Tomasza w 1325, pojawiło się zainteresowanie jego filozofią, czego wyrazem w XV i XVI w. była praca komentatorska Tomasza Kajetana i innych teologów oraz filozofów.
Do wybitnych tomistów należał F. Suarez, odchodzący jednak od podstawowych myśli św. Tomasza. W XIX w. powstała neoscholastyka (m.in. J.L. Balmès, M. Liberatore), nawiązująca zarówno do św. Tomasza, jak i innych autorytetów Kościoła. Po ogłoszeniu przez papieża Leona XIII encykliki Aeterni Patris (1879) rozwinął się neotomizm zawierający w sobie wiele nurtów, m.in.:
1) Tomizm tradycyjny (D. Mercier, T.M. Zigiliara, J. Woroniecki), cechujący się badaniami nad kategorią istnienia, pojętego jako relacja bytu do Boga,
2) Tomizm lowański (E. Mounier, A. Gemelli, K. Kłósak), charakteryzujący się tendencją do łączenia metafizyki z wynikami nauk szczegółowych,
3) Tomizm transcendentalny (J.B. Lotz, B. Lonergan, K.Wojtyła, A.B. Stępień), powiązany z fenomenologią,
4) Tomizm egzystencjalny (J. Maritain, E. Gilson, M.A. Krąpiec, S. Świerzawski), postulujący ścisłe oddzielenie tomizmu od arystotelizmu i badanie kategorii istnienia.
Ostatnim z głównych filozofii średniowiecza był franciszkanizm.
Franciszkanizm stworzony przez św.Franciszka z Asyżu jest to filozofia ukazująca postulat wiary radosnej, prostej, płynącej z głębi serca. Jest także wszechogarniającą miłością do świata i wszelkiego stworzenia. Św. Franciszek zapoczątkował wielki ruch odnowy moralnej w świecie pełnym okrucieństwa i uważany jest za pierwszego reformatora kościoła katolickiego, ogarniętego wielkim kryzysem. Filozof ten niestety nie pozostawiło po sobie traktatów teologicznych, ale pięknym świadectwem fanciszkanizmu jest powstały w XIV w. we Włoszech zbiór legend z życia świętego i jego towarzyszy („Kwiatki św. Franciszka z Asyżu”) .Na podstawie życia św.Franiszka stworzono także nurt literacki.Wykorzystuje ona topikę opartą na motywach biografii, twórczości i ikonografii św.Franciszka z Asyżu.Tworzy portret człowieka ubogiego i świętego, głosiciela miłości, pokory, przebaczenia oraz buntownika, który odrzucił bogactwo, wygody, dostatek i wybrał ludzi małych, prostych i ubogich, “Bożego wesołka”, który na przekór średniowiecznej ascezie opiewał radosną chwałę istnienia (Pieśń słoneczna).

Sztuka
Poczynając od początku epoki, sztuka odgrywała ważną rolę w kształtowaniu społeczeństwa średniowiecznego. Wobec powszechnego analfabetyzmu sztuka była „gońcem” przenoszącym idee tworzone przez najwybitniejszych myślicieli, które docierały do przeciętnego człowieka za pomocą obrazów budowli itp.. W epoce średniowiecza rozwinęły się dwa główne style. Były to:
 Styl gotycki
 Styl romański
Styl gotycki
Powstał ok. 1140 we Francji i początkowo rozwijała się w rejonie Ile-de-France, w okresie wczesnego i późnego średniowiecza. Stanowi szczytowe osiągnięcie kultury rycerskiej, mieszczańskiej a także dworskiej. Rozwijał się w kilku fazach od połowy XII w. i trwał do końca XV w. Nazwa gotyk pojawiła się w pismach L.Ghibertiego a następnie G.Vasariego jako negatywne określenie sztuki powstałej między sztuką romańską a renesansem, mylnie uważanej za wytwór barbarzyńskich Gotów odcinających się od tradycji antyku.
Od XIII w. Sztuka gotycka objęła Europę Zachodnią (Francja, pn. Hiszpania), Europę Środkową (Niemcy, Szwajcaria, Czechy, Węgry, Polska), Europę południowo-północną, Włochy, na północy Anglię i południową część Skandynawii. Dzięki wyprawom krzyżowym dotarła na Cypr i na Bliski Wschód.
Styl gotycki był przede wszystkim stylem sakralnym opartym na systemie myśli religijnej związanej ze scholastyką, jej zasadzie jedności i podporządkowania w traktowaniu świata jako tworu Bożego. Toteż jedną z podstawowych cech sztuki gotyckiej był uniwersalizm widoczny w obowiązującej wykładni podstawowych prawd wiary. Realizował ją język artystyczny operujący symbolem, alegorią, schematem i typem ikonograficznym.
Gotyk miał trzy fazy rozwojowe:
 wczesną (francuską primaire 1150-1200, angielską Early English 1175-1270, niemiecką Frchgotik 1230-1300)
 dojrzałą (francuską rayonnant 1200-1250, angielską Dekorated Style 1270-1350, niemiecką Hochgotik 1300-1350)
 późną (francuską flamboyant, angielską Perpendicular Style, niemiecką Sptgotik XVI/XVI w.).
Gotyk we Francji
W dziedzinie architektury styl gotycki wieńczy ciągłość rozwoju konstrukcji i systemu dekoracji architektonicznej. Dotychczasowe sklepienia romańskie (kolebkowe i krzyżowe) miały ograniczoną żywotność (widoczną w rozwarciu spoin i załamaniu zworników), aniżeli podobne fragmenty sklepień o łuku prostym podwyższonym. Toteż w Ile-de-France zaczęto konstruować ostrołukowe sklepienia z żebrami z którymi współpracuje system podpór obejmujący filary, szkarpy, łuki. Pozwoliło to na wprowadzenie systemu szkieletowego, zdjęcie części ciężaru ze ściany, znaczne jej podwyższenie oraz wprowadzenie dużych okien witrażowych.
Pierwszą budowlą gotycką był podparyski kościół Saint Denis zbudowany ok. 1140, dalszy rozwój wyznaczyły budowy katedr w Sens, Noyon, Paryżu, Laon, Chartres, Amiens, Beauvais. Typowa katedra francuska reprezentuje typ 3-nawowej (wyjątkowo 5), transeptowej bazyliki z półkolistym chórem z obejściem otoczonym wieńcem kaplic, z fasadą zachodnią 2-wieżową mającą zwykle 3 portale, nad którymi mieści się ogromna rozeta. Układ ścian wewnętrzny początkowo ma charakter 3-strefowy a następnie 4-strefowy poprzez dodanie Trioforiów.
Architektura gotyku w Europie
Na gotyckiej architekturze Francji wzorowała się nieomal cała Europa, tworząca jednak lokalne odrębności, np. w Anglii dominował horyzontalizm i duża długość budowli, podwójne transepty oraz rozmaitość sklepień i wielkie przeszklone płaszczyzny. Najwspanialsze katedry angielskie zbudowano w Cantenbury (po 1174), Wells, Lincoln (po 1192), Salisbury. W konserwatywnych Włoszech, architektura gotycka nie stworzyła pełnego systemu zaledwie przejmując pewne elementy, jak sklepienie żebrowe. Nową koncepcję przestrzeni gotyckiej zrealizowano jednak w kościele św. Franciszka w Asyżu.
Wpływ gotyku najbardziej był widoczny we Florencji - wnętrze S. Maria Novella 1246, S. Maria del Fiore z 3-portalową fasadą typu francuskiego, ponadto kościół Santa Croce. Charakter zachodnioeuropejski otrzymała katedra mediolańska 1387 i fasada katedry w Orvieto. W Niemczech miało miejsce duże zróżnicowanie środowisk, główną rolę przypisuje się dominikanom, cystersom i zakonowi krzyżackiemu, zwłaszcza w zakresie architektury obronnej.
Architektura zakonna wykształciła typ miejskiego kościoła farnego, a w budownictwie klasztornym redukcję planów i zwarte proporcje. Kraje Rzeszy przejęły osiągnięcia francuskie, czego najwspanialszymi efektami są katedry w Kolonii, Ratyzbonie, Naumburgu. Francuski system gotyckiej budowli centralnej zrealizowano w Trewirze.
Architektura gotyku w Polsce
Osobne miejsce w architekturze gotyckiej miał nurt ceglany dominujący w północnej części Europy z wielobarwną dekoracją ceglaną i ażurowymi szczytami - katedra w Lubece 1261-1263, kościół św. Mikołaja w Stralsundzie.
W Polsce początki architektury gotyckiej wiążą się z działalnością budowlaną cystersów (Jędrzejów, Wąchock, Koprzywnica, Sulejów) tworzące grupę małopolską opartą na wzorach burgundzkich. Pełne zastosowanie systemu gotyckiego nastąpiło w cysterskich kościołach na Śląsku: Lubiąż, Trzebnica.
Na południu w XIV w. łączono użycie cegły i kamienia dla elementów konstrukcyjnych oraz detalu, odrębność ta została zapoczątkowana budową katedry na Wawelu w 1320. Obok katedry w sylwecie średniowiecznego miasta zaznaczała się wieża ratuszowa, fortyfikacje z barbakanem(Carcassone, Kraków), miejskie rezydencje rycerskie, sukiennice.
Rzeźba gotycka
Rzeźba gotycka miała charakter religijny o skomplikowanym programie ikonograficznym w układach typologicznych ze Starego i Nowego Testamentu. Jej ewolucja przebiegała od idealizmu poprzez realizm do dużej ekspresji. Początkowo była silnie związana z architekturą i skoncentrowana na portalach-głowicach, stopniowo nabierała samodzielności. Wprowadzono postać ludzką wielkości naturalnej przy filarach oraz do rzeźby nagrobnej. Najpopularniejsze tematy realizowane były zarówno w kamieniu, jak i polichromowanym drewnie. Stanowiły je:Pieta, krucyfiks, Madonna z Dzieciątkiem na ręku, Chrystus Bolesny.
Najwybitniejszymi twórcami byli:P.Parler , C. Sluter, M.Pacher, W.Stwosz, T.Riemensneider, N.Pisano.
Malarstwo w gotyku
Malarstwo gotyckie ścienne rozwijało się szczególnie we włoskiej Toskanii, gdzie szczytowymi przykładami są freski D.B.Giotta, który stworzył na przełomie XIII i XIV w. styl monumentalnego (monumentalizm) dramatyzmu oraz nową ikonografię świętych a zwłaszcza św. Franciszka z Asyżu. Malarstwo ścienne poza Włochami miało skromniejsze zastosowanie z powodu mniejszych powierzchni ścian przeznaczonych dotąd do dekoracji. Jego rolę przejęły wielkie barwne witraże - szklane obrazy, które stały się jednym z głównych elementów atmosfery estetycznej wnętrza gotyckiego. Najwybitniejszych przykładów dostarczyła północna Francja: Chartres, Bourges, oraz paryska St. Chapelle.
Jednocześnie rozkwitało malarstwo miniaturowe (miniatura), które zerwało z płaską linearną (linearyzm) stylizacją na rzecz ujęć przestrzennych. Główny ośrodek stanowił Paryż i szkoła burgundzka z ośrodkiem w Dijon (bracia Limburg).
Miniatury książkowe ewoluowały w kierunku realizmu, zapowiadając rozwój realistycznego malarstwa sztalugowego. Malarstwo tablico