Nocą słyszę, jak coraz bliżej
drżąc i grając krąg się zaciska.
A mnie przecież zdrój rzeźbił

Takie coś Ha ha ha
Nazwa epoki:
Dziś najpopularniejszym określeniem dla epoki obejmującej lata 1890- 1918 jest nazwa Młoda polska. Ale jaz to zazwyczaj bywa, nazwa jest późniejsza niż sama epoka, ponieważ ustala się, kiedy już istnieje jakiś całościowy pogląd na sztukę danego okresu. Wcześniej funkcjonowały takie określenia jak:
modernizm - termin zaproponowany przez Kazimierza Wykę, nawiązujący do nowatorskich tendencji epoki (od francuskiego słowa "modern", które oznacza nowoczesny ); nie przyjął się jednak, jako zbyt ogólnikowy. Ponadto kłócił się niejako z silnym osadzeniem sztuki tego okresu w tradycji poprzednich epok. Modernizm przyjął się jako określenie początków tego okresu, pierwszych dziesięciu jego lat, kiedy to literatura był pod silnym wpływem francuskich wzorów.
neoromantyzm z kolei autorem tego pomysłu jest inny badacz Julian Krzyżanowski; ten termin zwraca uwagę na silne związki młodopolskiej estetyki z romantycznymi tradycjami. Wada tego określenia jest wskazywanie na jedno źródło inspiracji , podczas gdy było ich wiele (np. antyk).
symbolizm i impresjonizm - to już określenia poszczególnych technik wyrazu, ale ich popularność w tym okresie powoduje czasem utożsamianie prądu z nawą epoki. Nie nadają się jednak jako powszechny termin, określający okres literacki, ponieważ są równorzędne i ani nie wyczerpują znaczenia , ani nie są nieuniknione.
dekadentyzm to przede wszystkim określenie postaw ludzkich, dekadentyzm oznacza zniechęcenie, bierność, wstręt do życia, które za Schopenhauerem postrzegane jest jako pasmo cierpień.
Fin de siecle czy też spolszczone findesieklizm czyli schyłek wieku związany z dekadentyzmem nastrójkońca,oczekiwanaikatastrofy,upadkucywilizacjilubkońcaswiata.
Żadna z tych nazw jednak nie obrazowała całości zjawisk pojawiających się wówczas w sztuce.
Ostatecznie przyjął się termin zastosowany przez Artura Górskiego w jego cyklu artykułów. Górski wydał je w krakowskim "Życiu" w 1898 roku. Cykl zatytułowany "Młoda Polska" dotyczył zagadnień związanych z sylwetkami współczesnych twórców. Autor posłużył się nazwą analogiczną do określeń funkcjonujących w innych krajach: Młode Niemcy, Młoda Francja, Młoda Skandynawia.
Układ chronologiczny i periodyczny
1.Tendencje artystowskie, (hasło "sztuka dla sztuki"), uniwersalna, niedoprecyzowana tematyka
1891(90) początki młodopolskiej literatury: napływ obcych, głownie francuskich wzorów poetyckich;
debiut Kazimierza Przerwy - Tetmajera.
.
2. Tendencje narodowe w sztuce, zaangażowanie w sprawę polska, tematyka patriotyczna
Ważne wydarzenia historyczne:
1890 - do dymisji podał się Bismarck, polityk nie cieszący się sympatia w Polsce, znany z negatywnego nastawienia doi Polaków.
1904 - wybucha wojna między Rosją a Japonią
1905 wybuchła rewolucja w Rosji, z tym ruchem polska wiązała nadzieje, spodziewano się że wewnętrzne osłabienie zaborców umożliwi odzyskanie niepodległości.
1908 - Austro - Węgry zajmują Bośnię i Hercegowinę
1912 - wybuch pierwszej I wojny bałkańskiej
1914 - zamach na arcyksięcia Ferdynanda i początek I wojny światowej
1918 - koniec epoki i zakończenie działań wojennych
W Polsce
1892 - powstała Polska Partia Socjalistyczna, czyli PPS., są to początki ruchu socjalistycznego w Polsce
1898 - zostaje otwarta Politechnika Warszawska
1903 - przyznanie Marii Skłodowskiej - Curie i jej mężowi Piotrowi Curie Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki za osiągnięcia w badaniach nad promieniotwórczością
1905 - powstaje bojowy odłam partii socjalistycznej (tzw. Organizacja Bojowa PPS)
1906 - w ruchu socjalistycznym dochodzi do rozłamu, PPS dzieli się na PPS-lewicę i PPS-Frakcję Rewolucyjną, na czele której staje Józef Piłsudski.
1907 - rewolucja na terenie zaboru rosyjskiego ponosi klęskę
1918 - koniec I wojny światowej i odzyskanie niepodległości.
< 5 listopada 1916 roku zostaje oficjalnie proklamowane Królestwo Polskie
< w Warszawie zostaje proklamowana Tymczasowa Rada Stanu
< 1917 - w Rosji wybucha kolejna rewolucja, w wyniku której powstaje państwo sowieckie.
1918 - koniec I wojny światowej
< 11 listopada - Polska oficjalnie odzyskuje niepodległość, na czele nowego państwa stoi Józef Piłsudski - Naczelnik Państwa.
Proces przemian społecznych i gospodarczych
Okres stabilizacji, jaki nastąpił, po wydarzeniach wojny francusko - pruskiej w 1870 roku nie był korzystny dla Polski. Polityka stabilizacji, prowadzona głównie przez Anglię utrzymywała się niemal od kongresu Wiedeńskiego (1815), z niewielkimi (jeśli chodzi o wpływ na sytuację Polski) wstrząsami jak wiosna ludów (1846) czy wspomniana wojna francusko - pruska. Polska, która znajdował się pod zaborami, nie miała w takiej sytuacji możliwości odzyskania niepodległości. Zryw narodowy nie miał szans powodzenia, jeśli nie poparłyby go inne ruchy o charakterze narodowym bądź klasowym. Jednocześnie panowały niespokojne nastroje, mówiło się o "zbrojnym pokoju", jako że mocarstwa pod pozorem stabilizacji przygotowywały się do spodziewanej wojny, nastąpił wiec okres zbrojeń. Schyłek wieku naznaczony był tendencjami rewolucyjnymi, rodziły się też ruchy terrorystyczne, te działania tłumacza nastroje społeczne, związane z oczekiwaniem zagłady, totalnej wojny, końca świata. W Polsce wiązano z tą sytuacją nadzieje, nic nie dawało większych szans powodzenia jak wzajemne walki zaborców. Jednak sceptycy twierdzili, ze te nastroje są chwilowe i nie doprowadzą do faktycznych działań. Te przepowiednie okazały się słuszne. Przynajmniej do roku 1914. ale zanim wybuchła wojna dynamiczne zmiany zachodziły na płaszczyźnie społecznej, ekonomicznej, politycznej... Następował gwałtowny rozwój techniki, zmieniający oblicze gospodarki. W polityce istotną zmianą był zmierzch potęg kolonialnych, co jednak nie dotyczyło Polski w znaczący sposób. Do głosu dochodziły warstwy upośledzone, emancypacja dotyczyła chłopów, mieszczan, kobiet, mniejszości etnicznych. Popularność idei równościowych nasiała te tendencje. Jednak to tempo zmian tym bardziej rodziło niepokój. Koniec wieku sam w sobie wydawał się groźny, lęk nasiały zmiany zapowiadające coś nowego, co równie dobrze mogło być końcem cywilizacji, do tego dochodziły zbrojenia i po względnym okresie spokoju w Europie.
Dominacja Europy w świecie była niepodważalna. Kolonialne mocarstwa roztoczyły swe rządy daleko poza granicami kontynentu. Rozwój gospodarczy i przemysłowy dawał Europie kontrolę nad innymi kontynentami. Oczywiście, Stany Zjednoczone były silnym mocarstwem, ale ich zależność kulturowa była niepodważalna.
Stan taki trwał do pamiętnego roku 1914, kiedy to wybuchła I wojna światowa i Europa wyniszczała się przez 4 lata. Zmiany nią spowodowane były ogromne (gospodarcze osłabienie oraz zmiany w układzie sił politycznych).uch I wojny światowej rozpoczął czteroletni okres burzenia europejskiej potęgi.
Jeśli chodzi o przemiany społeczne, to najbardziej radykalne nastąpiły w Rosji. W czasie rewolucji 1917 roku obalono rządy cara i sprowadzono socjalizm, który w praktyce oznaczał jeszcze większą dyktaturę i totalitaryzm.
Postęp nauki i techniki
1895 - ukazuje się książka Zygmunta Freuda pod tytułem "Badania nad histerią", które można uznać za początki psychoanalizy, techniki terapeutycznej, która zmieni społeczne wyobrażenia, przełamie tabu seksualności i wejdzie do innych dziedzin, w tym do literatury, gdzie odciśnie wyraźne piętno.
1898 - Marconii patentuje radio, a małżeństwo Curie odkrywa rad
1900 - odkrycie energii promieniotwórczej zmienia pogląd na materię
1909 - przelot samolotem nad Kanałem La Manche jest symbolem opanowania przestrzeni powietrznej
1915 - Niemcy używają na dużą skale gazów bojowych
- Anglicy projektują pierwszego czołg
Filozofia
Friedriech Nietzche - kult siły i mocy, piętnowanie słabości człowieka. Nietzche dzieli ludzi na mocnych i słabych, słabość wiąże się z uczuciowością, filantropią, altruizmem. Filozof głosi "wolę mocy", opiewa silne jednostki, nadludzi, którzy mają moc władzy nad innymi i sięgają po nią. Nadczłowiek nie [podlega tym samym ocenom, co jednostki słabe, on działa "poza dobrem i złem".
Henri Bergson - prekursor intuicjonizmu, krytykuje intelekt i rozum jako źródła poznania. Uważa, że prawdziwe poznanie jest możliwe tylko przez intuicję. W filozofii Bergsona świat jest w nieustannym ruchu, cały czas się zmienia i dąży do rozwoju. Ten proces jest samoistny, twórczy i nieograniczony w swych możliwościach. Rozwój istot żywych wynika z ich wewnętrznej siły tzw. elan vitale. Rzeczywistość jako przedmiot nieustannego stawania się wymyka się rozumowi, dostępna jest tylko intuicji. Filozofia Bergsona jest powrotem do metafizyki i irracjonalizmu.
Artur Schopenhauer - jego poglądy wywarły silne wpływ na całą epokę, na tej postawie rodził się dekadentyzm. Według Schopenhauera świat jest z natury zły, życia człowieka to pasmo cierpień, a u jego kresu nie ma nagrody. Marzenia o szczęściu nie realizują się, losem człowieka jest rozczarowanie i lęk egzystencjalny. Istotą tak pojmowanego życia jest bezcelowy popęd, niezaspokojone i niesprecyzowane pragnienie, jedynie wyzwolenie się od niego może dać poczucie spokoju. Celem człowieka powinno siec być dążenie do nirwany, wyzbycie się pragnień. Ukojenie może też dać sztuka, jej kontemplacja. Jak nie trudno zauważyć, jest to filozofia pesymistyczna.
Charakterystyczne cechy prądów artystycznych
- Symbolizm - to styl wypowiedzi artystycznej opartej na symbolu jako dominującym środkiem wyrazu. Symbol posiada ukryte znaczenie, którego odkrycie pozwala dotrzeć do wymowy utworu. Niektóre symbole stały się wręcz alegoriami, przykładem może być albatros z wiersza Baudelaire'a.
Impresjonizm - kierunek w sztuce, który wziął swą nazwę od słynnego płótna Monet "Impression Soleil d'vant" ("Wrażenie. Wschód słońca).
Naturalizm - to rodzaj estetyki dążący do wiernego odtworzenia rzeczywistości, ze szczególnym uwzględnieniem jej brzydkich aspektów. Z twórcę kierunku uważa się francuskiego powieściopisarza, Emila Zolę, wybitnym przedstawicielem prądu był również Guy de Maupassant. Naturaliści starali się oddać prawdę o świecie obnażyć jego zło i zafałszowanie Nie unika biologizmu i fizjologii.. Odwoływali się przy tym często do osiągnięć nauk przyrodniczych. Naturę ludzką przedstawili, dużą role przypisując biologizmowi i fizjologii. Bohater tej prozy był traktowany jak obiekt badawczy, poddawany wnikliwej obserwacji, badaniom i eksperymentom.
Secesja - to styl ujawniający się w sztuce architektonicznej, malarskiej, użytkowej, w modzie, strojach i kreacjach, w zdobnictwie..
Charakterystyczne dla modernizmu gatunki literackie:
- powieść młodopolska (głównie naturalistyczna, świecąca swe triumfy we Francji)
- dramat rozwijający się zgodnie z dominującymi trendami, a więc dramat naturalistyczny, symboliczny i ekspresjonistyczny
Środowisko krakowskiej cyganerii
przedstawiciele
cechy
życie aorystyczne, szczególne cyganerii skupiało się głównie w Krakowie w kilku ośrodkach. Artyści młodopolscy preferowali szczególny tryb życia, który można by najkrócej ująć jako negatyw życia mieszczańskiego. Sprzeciwiali się już z zasady wszystkiemu, co wiązało się z filisterstwem. A więc pogoni za zyskiem, dochodem, skupieniu na sprawach materialnych, lekceważeniem rozwoju estetycznego, powierzchowna moralnością. "Cyganie" żyli z dnia na dzień, ich życie było manifestacją nonszalancji i pogardy dla utartych schematów. Obnoszono się z łamaniem norm obyczajowych, ubierano się kolorowo, z fantazją, tak by zwracać uwagę, nadużywano alkoholu i narkotyków, prowokowano i oburzano opinię publiczną nieobyczajnością. Artyści gardzili dobrami materialnymi, nie szukali źródeł stałego dochodu. Gardzili też zwykłymi, szarymi "zjadaczami chleba". Liczyła się fantazja, gest, skandal.
Cyganeria skupiała się w kilku kręgach. Jednym z nich był kabaret "Zielony Balonik", jego twórcą i pomysłodawcą był J. A. Kisielewski. Kabaret zrzeszał plastyków, ludzi teatru, literatów i dziennikarzy. Grupa powstała w roku 1905 i organizowała się w Jamie Michalikowej, początkowo był to rodzaj żartu towarzyskiego, element życia cyganerii, później nieco się z instytucjonalizował i stanowił przedsięwzięcie dochodowe, udostępnione szerokiej publiczności. Z reszta szybko stał się atrakcją miasta. Do grona twórców tego kabaretu należał Tadeusz Boy Żeleński, główny autor scenariuszy i tekstów.
Drugim ważnym ośrodkiem cyganerii była podkrakowska wieś Bronowice Małe (obecnie już część miasta). Kościołem parafialnym Bronowic był kościół Mariacki, to tam ściągały masy wieśniaków na nabożeństwa. Ich kolorowe stroje rzucały się w oczy na tle szarego miasta. Bogactwo kolorów i odmienność obyczajów i kultury zafascynowały artystów tamtej epoki. Wieś stała się inspiracją dla twórczości młodopolskiej. Wyrazem więzi tej cyganerii z ludnością wiejska stały się dwa spektakularne śluby artystów z chłopkami. Pierwsze małżeństwo zostało zawarte między Włodzimierzem Tetmajerem a Anną Mikołajczykówna. Ów związek stał się wydarzeniem obyczajowym, wzbudził sensację, a u niektórych wręcz oburzenie. Kilka lat później w roku 1900 w ślady Tetmajera poszedł Lucjan Rydel, żeniąc się z młodszą siostra Anny, Jadwigą Mikołajczykówną.
Trzeci ośrodek skupiający artystów krakowskich artystów, najbardziej bulwersujący to tak zwany krąg dzieci szatana. Grupa owa skupiała się wokół Przybyszewskiego. Przybyszewski, ktoś na kształt guru, określany był jako samotny szatan. Istota tej grupy było odkrywanie w sobie niezwykłości, buntowali się oni przeciw pospolitości, przeciw zwykłemu życiu. Byli przekonani o własnej nieprzeciętności i indywidualizmie, który w sobie wręcz pielęgnowali. Największą wartością była dla nich sztuka, rozumiana jako ekspresja czystego piękna, wolna od wszelkich nakazów czy programów. Sztuka nie mogła być użyteczna, ponieważ jej pierwszą cechą było piękno, innym celom nie mogła służyć. Efektem lekceważenia codzienności i zwykłego życia, często była bieda, zabieganie o środki materialne uważali za zbyt przyziemne i niegodne artysty. Przybyszewski często odwoływał się do motywu szatana, jako przeciwwagi dla Boga. Bogu sprzeciwiał się, bo wierzyły w niego masy. Bunt przeciw Bogu był raczej sprzeciwem wobec jego wyznawców, szarych i pospolitych. Charakterystyczny jest brak programu tej grupy, treść ich założeń nie wykraczała właściwie poza negację, poza bunt przeciwko wszystkiemu, co zostało uznane. Jedynym pozytywnym elementem ich założeń jest hasło "sztuka dla sztuki". Był to okres w życiu twórców, nie trwał jednak zbyt długo, nie dawało się go utrzymać. W końcu i sam "samotny szatan" nawrócił się i zaczął żyć "po bożemu";
Konflikt wybitna jednostka - społeczeństwo
Konflikt artysty ze światem był nieunikniony przy młodopolskim rozumieniu pojęć artysta i społeczeństwo, które stanowiły przeciwne bieguny. Już z założenia społeczeństwo stanowiło ogół jednostek wrogich duchowym wartościom. Jednostka wybitna prezentuje ideały, których społeczeństwo nie chce uznać. Przyczyny bywają różne. Najprostszą i żartobliwą definicje artysty, można by ująć tak: ktoś, kogo społeczeństwo nie rozumie, społeczeństwo zaś jako ogół jednostek nieprzychylnych artystom.
Modernizm stanowił sprzeciw wobec pozytywistycznemu kultowi zbiorowości. Powracał do romantycznego uznania indywidualności. Jednostkę wybitną wyróżniała z tłumu inteligencja, poczucie estetyki wrażliwość, talent, czy jak w przypadku filozofii Nietzschego - moc. Tłum, ogół ludzkiej zbiorowości ograniczał działanie wybitnych jednostek, narzucał jej swoje prawa, zmuszał do konformizmu. A konformizm uważano ( w światku artystycznym) za grzech ciężki. Literatura młodopolska dostarcza wielu przykładów walki o prawa jednostki do jej indywidualności. Przypomina się wiec romantyczny watek przeciwstawiania się ogółowi, ale pod koniec XIX wieku ta tendencja zawiera silne akcenty niechęci do tłumu. Krytyka filistrów wyraźna jest w utworach takich jak choćby:
"Moralność pani Dulskiej" Gabrieli Zapolskiej - dramat
"Koniec wieku XIX" Kazimierza Przerwy-Tetmajera - wiersz
"Albatros" Charlesa. Baudelaire`a - wiersz
"Forpoczty"
Tak zostało zatytułowane zbiorowe wydanie utworów Wacława Nałkowskiego, Cezarego Jellenty i Marii Komornickiej. Zapowiedzią treści tego tomu jest programowy artykuł: "Forpoczty ewolucji psychicznej i troglodyci". Jest to rodzaj typologii jednostek ludzkich na typy zachowawcze i postępowe dające nadzieje na przyszły, udoskonalony rodzaj ludzki. Pierwszą grupę interesuje tylko ich własne dobro, najbliższa przyszłość, boja się zmian, wolą stare zło, niż nowe wizje, sprzeciwiają się więc twórczości, nie interesują ich też zagadnienia moralne, ponieważ uznają oni bezwzględnie to, co ustaliły poprzednie pokolenia i co swa powagą uświęciła tradycja. Druga grupa, miej liczna to ludzie nie przystosowani do życia w obecnych warunkach społecznych, są wrażliwi i silnie odczuwają niesprawiedliwość nawet kiedy nie dotyczy ich osobiście. Bardziej szczegółowy podział tryglodytów obejmuje następujące kategorie:
ludzie-byki - czyli ludzie o dużej sile fizycznej, która jest ich środkiem działania i komunikacji; "to magazyny dość znacznej energii brutalnej; typy te są czymś w rodzaju zwierząt pociągowych w armii"
ludzie-świnie - nastawieni na zysk, zainteresowani własną konsumpcją, bez ideałów; "to siły marne, filistry najgorszego gatunku, których właściwym żywiołem jest błoto"
ludzie drewna - to niewątpliwie pożyteczna grupa, ale bezrefleksyjna i podporządkowana, brak jej inicjatywy; "dzięki swej fachowości, uczciwości i neutralności], mają na opinię wpływ przeważający; są to ludzie solidni."
Zenon Przesmycki - wizja świata i sztuki
Sztuka jest była dla niego najwyższą wartością, nie znoszącą kompromisów, tylko wybitna ma prawo do miana sztuki. Jednak takich dzieł powstaje niewiele, a ich szanse zaistnienia niszczy niedojrzałe estetyczne społeczeństwo. Sztuka jest tworzona na użytek masowego, a więc niekompetentnego odbiorcy. Ludzie chcą obcować ze sztuką, ale tej prawdziwej nie rozumieją, przerasta ona ich możliwości poznania. Społeczeństwo chce konsumować sztukę, a nie kontemplować ją. To stwarza sytuacje, w której artysta ma wybór między byciem niezrozumianym, docenianym tylko przez garstkę znawców, albo sprzeniewierzyć się własnej wizji i zaspokajać niskie gusta masowego odbiorcy. Oczywiście dla Przesmyckiego tylko ta druga wersja byłą do przyjęcia, zaprzedanie się artysty, odbierało mu prawo do mienienia się artystą.
Stanisław Przybyszewski - sztuka w ujęciu "Confiteora"
Przybyszewski był zwolennikiem hasła l`arte pour l`arte ("sztuka dla sztuki"), postulował wiec, by uwolnić sztukę od wszelkich pozaestetycznych celów. Przybyszewski pisał o polskiej sztuce, interesowała go kwestia zainteresowania świata naszą kulturą, uważał, ze jest to możliwe tylko pod warunkiem odejścia od zaściankowości, czyli utylitaryzmu literackiego. Literatura ma służyć sztuce, ma stanowić piękno, a nie rozliczać się z celów narodowych czy społecznych. Dzieło artystyczne to w jego ujęciu ekspresja duszy twórcy, a nie jego wykład poglądów politycznych. Sztuka jest celem samym w sobie, nie można jej podporządkowywać żadnym innym sprawom. Należy wyzwolić sztukę ze służby w sprawie narodowej czy jakiejkolwiek innej.
"Artysta odtwarza życie duszy we wszystkich przejawach; nic go nie obchodzą ani prawa społeczne, ani etyczne. Sztuka tendencyjna, sztuka pouczająca, sztuka-rozrywka, sztuka-patriotyzm, sztuka mająca jakiś cel moralny lub społeczny przestaje być sztuką, a staje się biblią pauperum dal ludzi, którzy nie umieją myśleć. Sztuka demokratyczna, sztuka dla ludu jeszcze niżej stoi."
Sztuka jest wiec religią, a artysta kapłanem, pośrednikiem stojącym ponad tłumem i ukazującym mu piękno.
Artur Górski - poglądy
Słynny ze względu na swój tytuł, ale i zawartość teściowa stał się artykuł Górskiego "Młoda Polska". Jego wizja współczesnej sztuki zmierzała w stronę tradycji romantycznej. W jego pismach pobrzmiewa ton romantycznego sporu "starych" i "młodych". Są tu wyraźne oskarżenia poprzedniego pokolenia o zdeprawowanie młodych, o tłumienie ich ducha narodowego, który był tak żywy w czasie romantyzmu. Lata lojalizmu, skupienia na sprawach codziennych i przyziemnych osłabiły wole niepodległości. Podobnie jak poprzednicy odrzucał utylitarne cele sztuki, głosząc jej niezależność od spraw bieżących.
J. A. Kisielewski (1876 - 1918) - wyraziciel myśli pokoleniowych
Kisielewski był popularnym dramatopisarzem, szczególne uznanie przyniosły mu utwory: "W sieci" i "Karykatury". Zawarty w nich obraz konfliktu artysta - społeczeństwo, sprawił, że uznawano autora za wyraziciela myśli całego pokolenia młodopolskich artystów. Wbrew pozorom dramaty Kisielewskiego nie są stronniczym atakiem na mieszczaństwo. Oczywiście negował to środowisko zgodnie z duchem epoki za filisterstwo, materializm i kołtuństwo, ale nie idealizował też artystów, obnażając powierzchowność ich buntu, który często jest tylko manierą, modna tendencja, za która nie stoją autentyczne przekonania. "W sieci" przedstawił bohaterkę, która poddaje się presji środowiska i rezygnuje z buntu i sztuki. Natomiast "Karykatury" stanowią ostrą krytykę cyganerii i jej umiłowania do manifestowania odrębności. Kult indywidualizmu prowadzi do konformizmu. Uleganie modzie na cygańskie życie jest tak samo bezmyślne jak uleganie mieszczańskim stereotypom. Zachowanie artystów to na ogół snobizm i brak odpowiedzialności. Bunt artystów jest bezowocny, ich działania są głośne, ale do niczego nie prowadza.
W dorobku dramatopisarza znalazło się tez kilka dzieł nieudanych jak "Sonata" czy niedokończona "Komedia miłości i cnoty".
"W sieci" - dramat rodzinny i społeczny
Autor odmalował tu mieszczańskie środowisko na przykładzie konkretnej rodziny państwa Chomińskich, podkreślając wady, jakie najczęściej mieszczaństwu zarzucano, czyli powierzchowna moralność. Najwyższym autorytetem jest tu opinia publiczna, to, "co ludzie powiedzą" jest ważniejsze niż zasady moralne. Wykroczeniem jest tylko to, co zostanie osądzone. Na tle takiej rodziny dochodzi do konfliktu miedzy rodzicami , typowymi przedstawicielami mieszczaństwa, a ich córką, Julką, zbuntowaną młodą artystka malarka. Sprzeciw rodziców bierze się z możliwości zszargania ich dobrego imienia przez kontakty córki z cyganerią. Obawiają się, że jej "niemoralne" towarzystwo, może zaszkodzić nawet jej siostrom. Julka musi wybrać i w końcu wybiera rodzinę i jej ideały, wyrzeka się wcześniejszych ambicji. Przypieczętowaniem jej przynależności do kołtuńskiego środowiska jest małżeństwo z typowym filistrem. Julka ulega presji otoczenia, bojąc się samotności, odrzucenia, biedy i potępienia społecznego, jakie spadało na niezależnie kobiety.
Motyw dekadenta i cygana w literaturze młodopolskiej
W modernizmie zrodził się nowy typ bohatera, artysty, dekadenta, cygana.. możemy go odnaleźć w utworach takich jak "Spleen II", "Koniec wieku XIX", "Nie wierzę w nic" (manifest pokolenia, bezpośrednie ujęcie postawy dekadenckiej), "Hymn do Nirwany" (Kazimierz Przerwa - Tetmajer), "Ludzie bezdomni" (Stefan Żeromski), "Wesele" - postać Nosa (Stanisław Wyspiański), "W sieci" (A. Kisielewski)
Przejawy naturalizmu w "Moralności pani Dulskiej" G. Zapolskiej
Odwołanie się do teorii determinizmu, w tym okresie odnoszono determinizm głównie do warunków zewnętrznych (mniej pisało się o zależności genetycznej, choć odwoływał się do tego Zola). Bohaterowie Zapolskiej są uzależnieni od środowiska, w którym żyją. Od dziecka są im wpajane ideały danej klasy, uczy się ich wartości i rozumienia świata. Od tego czym się nasiąknie za młodu nie ma potem odwołania. Oczywiście, jednostki czasem świadomie podejmują walkę z tym światopoglądem, ale szanse powodzenia są bardzo małe. Przykładem buntu przeciw własnemu środowisku jest postawa Zbyszka, który dostrzega zafałszowanie mieszczańskiej moralności, ale ostatecznie jej ulega: "Bom się urodził po kołtuńsku, aniele! Bo w łonie matki już nim byłem, bo żebym skórę zdarł z siebie, mam tam pod spodem w duszy całą warstwę kołtunerii, której nic wyplenić nie zdoła. Coś, taki nowy, taki inny, walczy z tym podstawowym, szarpie się, ciska. Ale ja wiem, że to do czasu, że ten kołtun rodzinny weźmie mnie za łeb".
Elementy teorii dziedziczności, czyli determinizmu biologicznego można odnaleźć w zachowaniu Hesi. Jej podobieństwo do matki (cynizm, pogardzanie innymi, skąpstwo, niewrażliwość) jest bardzo wyraźne, choć równie dobrze może być spowodowane wychowaniem. brak wrażliwości, pogardę dla innych, cynizm, skąpstwo.
Odwołaniem do praw przyrody jest ukazanie dominacji silnych. Decyduje ten, kto potrafi być bezwzględny. Dulska podporządkowuje sobie całą rodzinę. Największy opór stawia jej Hesia, która dorasta na podobna do matki osobę, słaba Mela jest skazana na podporządkowanie i zdominowanie.
Sama tematyka dotyczy biologizmu ludzkiego, stanowiącego tabu obyczajowe. Autorka porusza tu drażliwe kwestie romansów ze służbą, aborcji, prostytucji czy chorób wenerycznych.
Pewna nowością jest też dopuszczenie na scenie do głosu i to na pełnych prawach bohaterów wywodzących się z najniższych warstw (Hanka, kucharka);
Naturalizm
Tendencja przedstawiania świta, która zrodziła się w drugiej połowie XIX wieku ze Francji. Za jej twórcę uznaje się Emila Zolę, który był jednocześnie wielkim jej realizatorem. Podstawowa zasadą naturalistów było wierne odtwarzanie rzeczywistości, mówienie prawdy o świecie. Jednak skupiali się oni głównie na tych ciemnych stronach rzeczywistości. Ukazywali prawdę, ale od najgorszej strony. Charakterystyczne dla prozy naturalistycznej było ukazywanie nizin społecznych, biedy, chorób i bezwzględnych praw rządzących ludzkimi relacjami. Literatura staje się w wydaniu naturalistycznym techniką badawcza, której przedmiotem jest człowiek. Stad stosowanie eksperymentu, jakiemu -oddaje się bohatera. Bohater jest istota, której przydaje się cechy biologiczne i społeczne, umieszcza się go w jakichś okolicznościach i analizuje jego zachowanie. Naturaliści odwoływali się tu do znanych teorii np. wspominanego już determinizmu czy ewolucji i doboru naturalnego. Podkreślali analogię do praw rządzących zwierzętami, gdzie też przetrwać może tylko silna jednostka. Ponadto pisarz jest przede wszystkim obserwatorem życia, na podstawie własnych spostrzeżeń, które powinny być obiektywne i nieemocjonalne może dokonywać uogólnień i wysnuwać wnioski o prawach rządzących w społecznościach ludzkich. Nie dopuszcza się jednak odautorskiego komentarza, styl prozy zbliżony jest raczej do doniesień naukowych niż literackich wizji.
Efekty obserwacji w "Moralności pani Dulskiej" G. Zapolskiej
Zapolska przedstawia środowisko mieszczańskie na przykładzie jednej rodziny. Wskazuje na główne jego wady. Typowa przedstawicielka tek klasy, kumulującą w sobie wszystkie najgorsze cechy kołtuństwa jest tytułowa bohaterka. Dulska na każdym kroku zdradza swoje moralne zakłamanie. Dla niej ważne jest tylko to, co widać na zewnątrz. Kryterium moralnego postępowania jest opinia publiczna. Dopuszczone jest wszystko, czego nie potępią inni, choćby tylko dlatego, ze się o tym nie dowiedzą. Przyjmuje do pracy młodą Hankę z cicha nadzieja, ze jej uroki zatrzymają syna w domu. Nie zależy jej na jego moralnym prowadzeniu, byle swe grzechy utrzymywał w tajemnicy (słynne zdanie o "praniu brudów we własnym domu") . Dulska budzi antypatie skrajną chciwością, nie umotywowaną sytuacja materialną. Dom urządzony jest z przepychem, by świadczyć o zamożności lokatorów, ale oni sami są [przez nią zmuszani do strasznych ograniczeń. Do tych cech charakteru bohaterki należy jeszcze dodać egoizm, zakłamanie, dwulicowość, pogardę dla niższych warstw i ograniczenie horyzontów myślowych.
Niepokojący jest fakt, ze te zasady są wpajane dzieciom, one obserwują matkę i przejmują jej wzory. Hesia wyrasta na równie bezwzględną egoistkę, Zbyszko nie jest w stanie się wyrwać z kołtuństwa, którym pogardza. Jedynie Mela zachowuje swoja wrodzona wrażliwość, ale jej szanse na przetrwanie w takim środowisku są małe, albo się przystosuje, albo będzie odrzucona.
Moralność pani Dulskiej to moralność na pokaz. Jest to cecha mieszczaństwa ukazana tu najdobitniej. Kontrast miedzy codziennością Dulskich a ich oficjalnym wizerunkiem jest ogromny. Widzimy gospodynię rano, jak biega po domu zaniedbana i ordynarna. Przyzwoitość, jaką demonstruje na zewnątrz, jest tylko maską. Salon, w którym przyjmuje się gości, jest urządzony zbytkownie, z przepychem i, nawiasem mówiąc, bez smaku, ale już pozostałe części domu są zaniedbane i nieposprzątane. Na co dzień Dulska krzyczy na domowników, nie przebierając w słowach, przed obcymi stara się robić wrażenie osoby dobrze wychowanej.
Dekadentyzm
termin
DEKADENTYZM - to postawa, jaka zrodziła się pod koniec XIX wieku, odzwierciedlająca społeczne nastroje pełne niepokoju i oczekiwania zagłady. Z francuskiego decadence oznacza schyłek czegoś, upadek, zmierzanie do końca. Dekadentyzm stał się postawa literacką, wtargnął do sztuki, znajdując w swoje miejsce, stanowiąc o charakterystycznym nastroju młodopolskiej 9 i nie tylko -polskiej) twórczości.
Sam termin pojawiał się już w osiemnastowiecznych opracowaniach historycznych. Mianem dekadentyzmu określano procesy, jakie poprzedzały upadek cesarstwa rzymskiego. Teraz dopatrywano się analogii w obecnej sytuacji europejskiej. Szersze znaczenie dekadentyzmowi nadał Thomas Gautier, pisząc przedmowę do słynnych "Kwiatów zła" Baudelaire`a od których się wszystko zaczęło. W owej przedmowie użył Gautier słowa dekadentyzm na określenie postawy światopoglądowej twórcy tomu. Z czasem termin się upowszechnił i zaczął oznaczać ogól postaw schyłkowych w końcu XIX wieku.
Zawartość treściowa
niewiara w możliwość dalszego postępu cywilizacyjnego, sceptyczna ocena jego skutków
negacja niemal wszystkich systemów filozoficznych, religijnych i naukowych, jako bezużytecznych w procesie pojmowana ludzkiej egzystencji, w szukaniu sensu w cierpieniu, na jakie skazuje człowieka rzeczywistość.
Przeczucie rychłej zagłady różnie pojmowanej jako zmierzch kultury mieszczańskiej, upadek norm i wartości, a także w wymiarze dziejowym jako oczekiwanie na wybuch powszechnej wojny a nawet na koniec świata.
Charakterystycznym wyrazem postaw dekadenckich, obok zniechęcenia oczywiście, była wrogość i negatywne nastawienie do klasy mieszczańskiej, która uosabiała wszystkie najgorsze wady społeczeństwa przełomu wieków.
Zniechęcenie wiązało się z poczuciem bezsilności. Za Schopenhauerem przyjmowano, ze świat jest zły, a życie to nieustanne cierpienie. Z tej sytuacji jedynym wyjściem była ucieczka w świat sztuki. Doznania estetyczne były zdolne budzić emocje silniejsze niż szare życie. Wyrafinowanie estetyczne dawało możliwość doznań, jakich nie dawała rzeczywistość. To poszukiwane silnych wrażeń miało też wymiar pozaartystyczny i polegało na perwersji erotycznej zgłębianiu praktyk mistycznych czy narkotycznych transach. Celem nirwany, kontemplacji sztuki czy innych zabiegów było oderwanie się od świata, który nie spełniał oczekiwań, skazywał na nudę i rozpacz.
Przejawy w literaturze
manifestowanie niewiary, zwątpienia, pesymizmu
negowanie dotychczasowych systemów wartości
sprzeciwianie się mieszczańskiej kołtunerii
przedstawianie obrazów rozkładu i zepsucia.
Znamienne są słowa pochodzące z wiersza "Upadek" Paula Verlaine`a:
"Jam Cesarstwo u schyłku wielkiego konania,
które patrząc, jak idą Barbarzyńce białe...;"
mamy tu nawiązanie do źródła terminu, do czasów upadku, których powtórzenia się spodziewano. Verlaine podkreśla analogię schyłku epoki. Podobnie współczesna kultura nie ma już perspektyw rozwoju, powiela własne wzorce i zbliża się ku końcowi:
"układa apokryfy wytworne, niedbałe,
Stylem złotym, gdzie niemoc sennych słońc się słania."
Niczego nowego nie można już wymyślić, artyści wracają do tego co już było:
"Wszystko wypite! Zjedzone!"
Jednoczenie poeta wyraża tragiczne przekonanie, ze los ludzkości jest już przesądzony. Bunt nie ma sensu, bo od zagłady nie ma odwrotu. Koniec jest wpisany w porządek całości i nie można tego zmienić. Jest to wiec postawa biernego zniechęcenia.
KAZIEMIERZ PRZERWA-TETMAJER
Utwory
"Koniec wieku XIX"
Jest to wiersz ukazujący stan duchowy pokolenie. Podmiot liryczny zwraca się do współczesnych sobie ludzi z pytaniem: "co zostało NAM?". Jego zwątpienie dotyczy całego pokolenia. Powielanie tego samego zdania ( konstrukcja poparta na serii 12 pytań i tyluż odpowiedzi) służy podkreśleniu, zwielokrotnieniu efektu. Autor neguje wszystko zarówno postawę aktywną jak i pasywną. Jego zdaniem życie nie ma sensu ani celu. Sposoby , jakimi człowiek próbuje sobie z nim radzić. przeklinanie, ironizowanie, wzywanie Bożej pomocy, stwarzanie górnolotnych idei, gardzenie światem, rozpaczanie czy walka z rzeczywistością, nie przynoszą żadnych efektów. Podobnie bezcelowa jest ucieczka w całkowitą rezygnację, wiara w pośmiertne życie, używanie przyjemności. Podmiot neguje wszystkie sposoby, jakimi ludzie przez wieki posługiwali się, żeby odnaleźć sens. W tej sytuacji pyta swego współczesnego odbiorcę: "Jakaż jest twoja tarcza?". Ale odpowiedzi na to pytanie mnie ma. Człowiek końca wieku pozostaje bezbronny wobec "włóczni złego".
"Nie wierzę w nic"
Jest to rodzaj zwierzenia. Podmiot liryczny zwraca się do odbiorcy, wyjawiając mu swoje zwątpienie. Zdradza zupełny brak wiary w jakiekolwiek wartości i możliwość poprawy. Utwór o bardzo podobnej wymowie, jak "Koniec wieku XIX", oparty na podobnym zamierzeniu zanegowania wszelkich wartości. podobnież pierwszoosobowy podmiot liryczny odrzuca ideały, pragnienia, wartości. marzeniem jedyna możliwością przerwania cierpienia jest upragniony stan nirwany. Rzeczywistość jest nie do zniesienia, należy wiec od niej uciec, zanurzając się w niebycie. Nietrudno tu zauważyć wpływy systemu Schopenshauera, ta filozofia jest z reszta stale obecna w poezji Tetmajera.
"Niewierny"
niewierny jest aluzją do niewiernego Tomasza, apostola, który nie mógł uwierzyć w zmartwychwstanie. Jezusa. Podmiot liryczny wiersza nie wierzy w Boga w ogóle, traci wiarę, nie pragnie już zbawienia. Jego zwątpienie jest tak silne, ze potrzebuje wyraźnego znaku ( jak apostoł Tomasz), by odzyskać wiarę.
"Hymn do Nirwany"
Kolejny wyraźny przejaw dekadentyzmu szopenhaueryzmu. Podmiot liryczny zawiedziony, rozczarowany światem, pragnie wejść w stan nirwany. Nirwana jest jedyną ucieczką od "otchłani klęsk i cierpień". Zło świata jest tu wielokrotnie i dobitnie podkreślane, ludzie są podli, egoistyczni, maja "złe, nikczemne twarze";
"Spleen II".Chrlesa Baudelaire'a
Życie człowieka w tym utworze zostało porównane do więzienia. Podmiot liryczny odczuwa lęk, przerażenie, niewiarę i bezsilność (cechy Wertera, "choroba wieku")
Nawet dzwony skarżą się na swój los; to one przypominają o nieuchronnie zbliżającej się śmierci.
Karol Baudelaire zapowiadał przyjście dekadentyzmu. W jego wierszach znajdujemy zapowiedź nadchodzącej epoki (sam poeta nie był modernistą, a późnym romantykiem).
próby przełamania
Leopold Staff
Polemikę z dekadencką postawą podjął Leopold Staff już w tomie "Sny o potędze", poeta wyraźnie odcinał się od postawy bierności, jego rozważanie bliskie były filozofii niczeańskiej. Najczęściej cytowanym wierszem propagującym aktywna postawę jest utwór zatytułowany "Kowal". Tytułowy kowal jest tu symbolem walki z własną osobowością, mocy i samozaparcia. . Podmiot liryczny to człowiek z przełomu wieków, który karmił się dekadencką literatura, jednak dostrzegł w nie fałsz. On nie chce być słaby, uważa, że człowiek jest odpowiedzialny z a to, kim jest. Symboliczna postać kowala wykuwa swoje serce z "kruszców drogocennych" , a wiec kształtuje siebie zgodnie z własną wola. Postawa ukazywana przez Staffa wymaga wiele wysiłku, nie jest prostym ideałem. Autor stawia tylko dwie możliwości: albo - albo. Człowiek ma mieć serce doskonałe, wykute z "cennego kruszcu" i zahartowane i inaczej nie ma go wcale.
"[..] gdy ulegniesz, serce, pod młota żelazem;
Gdy pękniesz, przeciw ciosom stali nieodporne:
W pył cię rozbiją pięści mej gromy potworne!"
"Bo lepiej giń, zmiażdżone cyklopowym razem,
Niżbyś miało własną słabością przeklęte,
Rysą chorej niemocy skażone, pęknięte."
Kowal staje się alegoria, wyrazicielem nowej postawy, przeciwstawnej do biernego dekadentyzmu. Jest próba przełamania marazmu i rozpaczy. Cechy:
ŚWIADOME KSZTAŁTOWANIE WŁASNEGO LOSU, WŁASNEJ OSOBOWOŚCI I POSTAWY
Walka ze słabościami i ograniczeniami własnej natury
Człowiek przełomu wieków, ma poczucie słabości, ale pragnie mocy i do niej dąży
Słabość jest raczej motywacja do "przekuwania" siebie niż pogrążania się w rozpaczy
Walka z własną słabością, kształtowanie charakteru i hartownie duch stanowiły próbę przełamania tej dekadenckiej postawy. Nie zmienia to faktu, że dekadentyzm był silnie zakorzeniony i, można rzec, miał się dobrze. Sposoby uniknięcia rozpaczy i bezsilności, jakie mieściły się w dekadenckim nastawieniu to:
nirwana, ucieczka w stan doskonałego niebytu, oderwanie się od złej rzeczywistości, taki postulat wyłania się z wiersza Kazimierza Przerwy - Tetmajera "Hymn do nirwany".
Sztuka, przede wszystkim tworzenie, oddawanie się twórczości artystycznej, ale także kontemplacja, tego rodzaju treść została zawarta w między innymi w wierszu "Evviva l'arte" Kazimierza Przerwy-Tetmajera.
Miłość w okresie modernizmu ujmowana bardzo cieleśnie, erotyka był częstym tematem poezji, tu także następowało łamanie społecznych tabu, o akcie miłosnym zaczęto pisać i to dość śmiało.
podstawa filozoficzna
dekadenci opierali swój światopogląd na filozofii Artura Schopenhaurea, który głosił, ze życie jest jednym pasmem cierpienia, obarczonym dodatkowo trwoga przed śmiercią. Człowiek z góry skazany był na cierpienie. Sam fakt istnienia był bolesny, dlatego człowiek szuka ucieczki od codziennego życia. Według Schpoenhauera taką możliwość oderwania się od rzeczywistości i zapomnienia o cierpieniu daje sztuka, jej tworzenie przede wszystkim, ale też kontemplacja, przezywanie.
Przeciwny biegun stanowiła filozofia Fryderyka Nietzszchego, do którego odwoływał się Leopold Staff. Była to filozofia mocy, filozofia życia. Nietizsche nie miał wątpliwości, ze życie ludzkie i porządek dziejów mają swój sens, należało tylko odnaleźć w sobie moc, by go realizować. To, czemu sprzeciwiał się ten filozof to właśnie słabość, czyli wszystko to, co reprezentowali dekadenci. Pod pojęciem słabości rozumiał Nietzsche także kierowanie się uczuciami, altruizm, emocjonalizm. Odrzucał on dobroczynność jako zaburzanie słusznego porządku. Prawo do istnienia miały jednostki silne, te które same nie potrafiły się utrzymać skazane były na zagładę. Była to wiec filozofia siły i bezwzględności. Moralność nie miała dla Nietzschego znaczenia, bo nie dotyczyła jednostek silnych, które nie musiały jej podlegać. Te rozważania doprowadziły go wyróżnienia klasy panów, czyli ludzi silnych, bezwzględnych, którzy maja prawo decydować o losach całej reszty. To oni kształtują historie i ustalają prawa.
Poezja francuska
Podstawowe tendencje poetyckie trafiły do literatury polskiej od poetów francuskich. Do najwybitniejszych twórców tamtego okresu należeli: Charles Baudelaire, Artur Rimbaud, i Paul Verlaine.
Poezja symbolistów wyrasta z tendencji krytycznych w stosunku do tradycji romantycznej. Artyści sięgali do tematów dotąd stanowiących tabu, ich wiersze budziły oburzenie, były uważane za nieetyczne. Pojawia się w nich fascynacja śmiercią i brzydota. Poruszano zagadnienia związane z przemijaniem i rozkładem. Młodość urasta do rangi najwspanialszego okresu życia, jednak jest krótka, a jej przemijalność każe pamiętać o śmierci. Naturalistyczne opisy dotyczą najczęściej brzydoty i odwołują się do wszystkich zmysłów odbiorcy. Jest to tak zwany zabieg synestezji, czyli łączenia wrażeń różnych modalności. Zastosował go Rimbaud w "Oddźwiękach" i "Samogłoskach" , kojarzy ze sobą doznania wzrokowe i zapachowe. "Oddźwięki" to wiersz, mówiący o tym, że natura jest poznawalna jedynie przez zmysły. Z kolei "Samogłoski" są swoistym traktatem o kolorach. Poeta przypisuje poszczególnym barwom szereg skojarzeń, odwołujących się do innych zmysłów. I tak kolejno:
A - czerń wiąże się z ciemnością - czerń to "gorset much", "cień"
E - biel, czyli jasność, "pary blask", ale też wzruszenia i emocje - "dreszcz", "namioty przed bitwą"
I - czerwień to silne emocje, pozytywne jak śmiech ale też groźne - "krew", "wargi śmiejące się wściekle"
U - zieleń łączy się z natura i spokojem - "gra mórz", "spokój pastwiska"
O - błękit to szerokie horyzonty - "trąba niebiańska", "niebo"
W literaturze francuskiej popularny stał się motyw poety wyklętego (poete maudit). Żywym przykładem takiej postaci był Paul Veraline i jego burzliwy życiorys. Jego życie było zaprzeczeniem mieszczańskiego etosu, łamał podstawowe zasady moralne (głośny był jego związek z Rimbaudem, którego nie zakończył nawet po swoim ślubie). Burzliwy przebieg tej znajomości pełnej fascynacji i gwałtownych rozstań zakończył się równie hucznie i głośno - postrzeleniem przyjaciela. Veraline pogardzał zwykłym życiem i zabieganiem o sprawy doczesne. Żył szumnie, z dnia na dzień, nie uznawał mieszczańskich zasad obyczajowych, kpił z ich zakłamania. Nie krył się ze swoim homoseksualnym romansem, bywał w domach publicznych i siłą rzeczy w aresztach. Popadł w alkoholizm, stracił majątek, gnębiły go choroby, nędza i samotność.
Atrystycznym wyrazem postaci modernistycznego artysty i jego sytuacji w świecie był wiersz Charlesa Baudelaire'a "Albatros". Trafna symbolika sprawiła, że znak ten stał się powszechnie odczytywany i funkcjonował także poza samym utworem, w którym się zrodził. Utwór przedstawia scenę schwytania albatrosa przez marynarzy. Dumny ptak, szybujący w przestworzach zostaje uwięziony na pokładzie statku. Ściągnięty na ziemię nie może zachować swego prawdziwego oblicza, staje się nieporadny i potyka się o własne skrzydła. "Który brata się z burzą, a szydzi z łucznika;
Lecz spędzony na ziemię i szczuty co kroku,
Wiecznie się o swe skrzydła olbrzymie potyka."
Jest to analogia do losu poety, którego wzniosła myśl zostaje uwięziona w świecie, który nie może go zrozumieć, szydzi z niego. Wena twórcza jest albatrosem w przestworzach, ale poeta żyjący wśród tłumu i jego przyziemnych spraw to albatros pojmany na pokładzie, stanowiący rozrywkę dla znudzonych marynarzy.
Motywy przemijania i brzydoty odnajdujemy w wierszu "Padlina" Charlesa Baudelaire'a. Jak wskazuje tytuł wiersz jest obrazem rozkładu ciała. Autor zdradza fascynację procesem przemijania. Piękno ludzkiego ciała jest ulotna wartością skazaną na ohydny koniec. Porównania nie są tu przypadkowe.
"Z nogami zadartymi lubieżnej kobiety,
Parując i siejąc trucizny,
Niedbała i cyniczna otwarła sekrety
Brzucha pełnego zgnilizny."
Opisy są ujęte z naturalistyczną dokładnością i analitycznym zacięciem.
"Smród zgnilizny tak mocno uderzał do głowy
(...)
Brzęczała na tym zgniłym brzuchu much orkiestra
I z wnętrza larw czarne zastępy
Wypełzały ściekając z wolna jak ciecz gęsta
Na te rojące się strzępy."
W utworze cały czas pobrzmiewa myśl o nieuchronności takiego losu. Ludzkie ciało też jest przemijalne, a procesy rozkładu czekają każdy żywy organizm. Podkreśleniem kontrastu między pięknem młodości a ohydą rozkładu jest apostrofa do ukochanej, w której podmiot liryczny przypomina jej o nieodwracalności procesów starzenia, o przemijalności młodości i czekającym ją nieuchronnie rozkładzie. Takie połączenie konwencji miłosnego wyznania z turpistycznym (termin późniejszy) ma zwiększać siłę wyrazu i szokować.
" Gwiazdo mych oczu, słońce mojego żywota,
Pasjo moja i mój aniele! ,
(...)
A jednak upodobnisz się do tego błota
Motyw ten pojawia się w wierszu kilkakrotnie:
... Taką będziesz kiedyś o wdzięków królowo,
(...)
By gnić wśród kości bratnich.
Wtedy czerwiowi, który cię będzie beztrosko
Toczył w mogilnej ciemności,
Powiedz, żem ja zachował formę i treść boską
Mojej zetlałej miłości!"
W tej fascynacji śmiercią i obrazami fizycznego cierpienia słychać wyraźne echa średniowiecznych motywów eschatologicznych. Średniowiecze również lubowało się w ukazywaniu takich scen. Cały nurt pasyjny stanowił szereg obrazów Męki Pańskiej ukazywanej w sposób niemal naturalistyczny, z dokładnym przedstawieniem szczegółów. Obrazy cielesnego cierpienia stanowiły większa część utworów tego typu. Ponadto średniowieczni pisarze często personifikowali śmierć, nadając jej widzialne postaci. Wyjątkowo odrażającą wizję stworzył anonimowy autor "Rozmowy Mistrz Polikarpa ze Śmiercią". Tytułowa rozmówczyni Mistrza ukazuje mu się w niezwykle odrażającej postaci, jest to mianowicie trup kobiecy, noszący widoczne ślady rozkładu, brak jej fragmentu nosa, nie ma zębów, a jej cera jest żółta. Ze średniowieczem łączy się tez poniekąd motyw poety przeklętego. Wydaje się, że postać Franciszka Villona stanowiła tu pewne odniesienie i pierwowzór. Burzliwe życie autora "Wielkiego testamentu" przypomina nieco losy Paula Verlaine'a.
SYMBOLIZM
W warstwie ideowej symbolizm przypomina nieco filozofię platońską wyznaczającą świat bytów materialnych i doskonały świat bytów idealnych. Realne przedmioty fizyczne i ich cechy posiadają swe doskonałe odpowiedniki wśród bytów rzeczywistych, czyli idei. Symbolizm również wchodzi z założenia, że materialne przedmioty, dostępne zmysłom są tylko złudzeniem, ulotnym wrażeniem, skrywającym świat idealny. Symbol pełni tu rolę pośrednika, znak zaczerpnięty ze świata zmysłowego odnosi się do idei przynależącej już do bytów doskonałych. Przedmiot jest znakiem, symbolem idei. Symbol staje się wiec środkiem poetyckiego wyrazu, chcąc przekazać niewyrażalną treść, znaczenie nie dające się zamknąć w słowach artysta posługuje się symbolem, nośnikiem szerszych treści. Możliwości interpretowania symbolu jest na ogół wiele, ale to celowy zabieg , służący wieloznaczności przekazu.
Prąd ten zrodził się we Francji, ale powszechny był we wszystkich literaturach europejskich. W Polsce elementy symbolizmu można odnaleźć w twórczości Stanisława Wyspiańskiego, Stefana Żeromskiego, w poezji Leopolda Staffa, Jana Kasprowicza czy Kazimierza Przerwy - Tetmajera. Kierunek był też popularny w malarstwie. Symbolistami byli między innymi: Władysław Podkowiński (autor "Tańca szkieletów", "Szału uniesień"), Jacek Malczewski ("Melancholia", "Błędne koło").
Niejako zawarciem podstawowych tez , założeń symbolizmu był wiersz Paula Verlaine'a pt. "Sztuka poetycka". Podstawowe założenia programowe można ująć następująco:
- melodyjność, ważną sfera poetyckiej twórczości stało się brzmienie tekstu, który zgodnie z postulatami Verlaine'a powinien płynąc, wpadać w ucho, dawać przyjemnie wrażenia słuchowe. ("Muzyki wszędzie, muzyki zawsze!)
Brak ograniczeń wersyfikacyjnych; układ wersów i strof powinien być arbitralną decyzją autora, a nie wynikać z form wiersza sylabicznego czy stroficznego. ("Złam retoryce kark...")
Urozmaicenie form, wiersz nie może być monotonny
Wiersz wolny i biały, rymy mogą służyć podkreśleniu melodyjności, ale ich układ nie może być wymuszony, wiersz ma prawo iść własnym torem, nieograniczany wymogiem rymu
Prostota wyrazu, rezygnacja z wyszukanych i skomplikowanych słów i konstrukcji składniowej, które tworzą niepotrzebne bariery.
Wieloznaczność, korzystanie z symbolu, który pozostawia wiele niedopowiedzeń, wiersz nie może być dosadny i oczywisty.
Unikanie puenty, która ma być zawarta w podtekstach, wyrażanie jej dosłowne burzy wieloznaczność. ("Stroń od puenty zabójczej.")
IMPRESJONIZM
Impresja to ulotne wrażenie, odczucie chwili, które przemija, impresjonizm to próba uchwycenia go, utrwalenia, by nie zginęło na zawsze. Impresjonizm to także sztuka wyrażania subiektywizmu, wizja taka zawsze jest wizja czyjąś, czyimś (twórcy) punktem widzenia w danej chwili. Nazwę kierunku zaczerpnięto od tytułu obrazu Claude Monet'a "L'impression. Soleil d'avante" ("Impresja - wschód słońca"), który stanowił ujęcie nastroju chwili, krótkiego momentu w czasie wschodu słońca, kiedy barwy mienią się i stale zmieniają. W malarstwie impresjonizm korzystał właśnie z gry światła. Układ promieni słonecznych, refleksów świetlnych jest niepowtarzalny, dlatego malarze chętnie sięgali po tego rodzaju motywy, by uchwycić to, co ulotne. Stąd najchętniej podejmowaną tematyką były pejzaże i martwa natura. Do grona najwybitniejszych malarzy impresjonizmu zalicza się: Claude'a Maneta, Edouarda Maneta (autora m.in. "Śniadania na trawie", "Olimpii"), Hilairego Germaina-Edgara Degasa (obrazy "Tancerka na scenie", "Czesanie włosów", "Cztery tancerki"), Pierre'a Renoira (m.in. "Parasolki"), Camille'a Pissarra, Paula Cezanne'a (słynne dzieło pt. "Kąpiące się"), Vincenta van Gogha (niezapomniane, wielokrotnie powtarzane "Słoneczniki"), Paula Gauguina. Natomiast w Polsce impresjonizm rozwijał się na płótnach takich twórców jak: A. Gierymski, J. Pankiewicz, J. Chełmoński, Podkowiński, L. Wyczułkowski.
Kierunek trafił też do literatury. Jego podstawowe założenia były takie same, również celem było utrwalanie przemijanych wrażeń, ulotnych odczuć i stanów duszy, choć oczywiście inne były środki wyrazu. Szczególnie poezja korzystał z osiągnięć nowego prądu. Tematem impresjonistycznych wierszy były doznania zmysłowe i stany duchowe. Do grona impresjonistów należeli: Kazimierz Przerwa - Tetmajer ("Melodii mgieł nocnych") i Jan Kasprowicz (cyklu "Krzak dzikiej róży").
"Melodia mgieł nocnych" to synestezyjne połączenie wrażeń estetycznych wywołanych obserwacją zmiany krajobrazu górskiego pod wpływem przesuwania się mgły. Jest to utwór nastrojowy, gdzie zachwyt łączy się z niepokojem, do pięknego pejzażu wkrada się nuta niepokoju.
"Krzak dzikiej róży" to zbiór czterech sonetów. Każdy z utworów cyklu jest przedstawieniem tego samego widoku - krzaka dzikiej róży o różnych porach dnia. Pierwszy wiersz to obraz róży o świcie, przyroda zbudzona pierwszymi promieniami słońca budzi się w kontrastowych barwach ostrego światła i szarości skał. Sonet drugi ukazuje kwiat w pełnym blasku południa, słońce jest w najwyższym punkcie i zalewa wszystko swym blaskiem. Panuje nastrój spokoju i odprężenia, sprzyjający kontemplacji piękna górskiego widoku. Koleiny utwór cyklu to uwypuklenie kontrastu światło - cień. Słońce nieco przygasa, wydłużają się cienie, powietrze staje się bardziej duszne. Ostatni sonet przedstawia już porę wieczorowa, kolorystyka traci na swej wyrazistości, dominują barwy pastelowe i miękkie, nasila się zapach ziół, nadciąga zmierzch, czuje się nastrój końca, poczucie lęku rodzi się z głosu echa.
Można tu dodać, że ów cykl nosi też wyraźne znamiona symbolizmu. W tym ujęciu krzak róży należy odczytywać jako metaforę ludzkiego życia. Jest ono ukazane w momencie rozkwity, róża jest piękna, rozwija się, pragnie istnieć. Delikatny kwiat zasiany w dzikich, nieprzyjaznych warunkach górskiego klimatu dąży do rozkwitu, ma wolę istnienia. Przeciwieństwem rozkwitu róży jest rozkład limby - symbolu śmierci. Krzak śmierć graniczy z życiem, oba symbole współwystępują. Jednocześnie los limby jest przestrogą: nawet drzewa ulegają przemijaniu, tym bardziej krzewy i kwiaty
Przyroda górska często powracała w młodopolskiej poezji. Artyście modernizmu z zapałem wyjeżdżali do Zakopanego, zachwycając się pięknem nieskażonej przyrody i prostotą życia tamtejszych mieszkańców. Zakopane jako uzdrowisko i ośrodek rekreacyjny zostało odkryte w drugiej połowie XIX wieku.
Podsumowanie:
Przejawy najważniejszych kierunków sztuki młodopolskiej w twórczości polskich artystów:
Naturalizm
Liryka
"Sonety z chałupy" Jana Kasprowicza
Epika
Władysław Reymont "Chłopi"
Dramat
"Moralność pani Dulskiej" Gabriela Zapolska
Symbolizm
Liryka
"Krzak dzikiej róży" Jana Kasprowicza (róża - życie, limba - śmierć)
"Dies irae" J. Kasprowicza (symbolika apokaliptyczna)
Dramat
Stanisław Wyspiański "Wesele", "Warszawianka", "Noc listopadowa"
Stanisław Przybyszewski - "Dla szczęścia"
Leopold Staff - "Skarb"
impresjonizm
Liryka
"Krzak dzikiej róży" Jana Kasprowicza (cztery sonety, ujecie różnych pór dnia i zmiany oświetlenia),
Kazimierz Przerwa-Tetmajer
Leopold Staff
Epika
(- powieści francuskie jako początek nurtu i punkt odniesienia dla polskich twórców: "W matni", "Bestia ludzka" ,"Ziemia", "Germinal", "Nana" Emila Zoli: "Pani Bovary" Gustawa Flauberta)
Stefan Żeromski "Popioły", "Wierna rzeka", "Ludzie bezdomni"(powieści), "Zmierzch", "Zapomnienie" (opowiadania)
Wacław Berent
Władysław Reymont "Chłopi"
Krzywda i cierpienie jako motyw literacki
Ogólnie można wymienić kilka utworów lirycznych i epickich poruszających problem ludzkiego cierpienia, jednak nawet w ramach jednej epoki można dostrzec znaczne różnice w jego ujmowaniu i interpretacji. Motyw ów pojawia się w twórczości Leopolda Staffa ( "O miłości wroga", "O słodyczy cierpienia", "Kamień i cierń"), Jana Kasprowicza (cykl sonetów "Z chałupy", hymn "Dies irae"), Stefana Żeromskiego ("Zmierzch", "Siłaczka", "Doktor Piotr", "Rozdziobią nas Kruki, wrony...", "Ludzie bezdomni"), Władysława Reymonta ("Chłopi").
Z utworów Leopolda Staffa wylania się przesłanie, mówiące o celowości cierpienia. Krzywda, godne jej znoszenie ma też swój pozytywny aspekt, stanowi o rozwoju duchowości. Cierpienie jest wiec drogą do doskonałości. Życie nie tyle jest pasmem cierpień, ile możliwością rozwoju poprzez cierpienie. Ból jest nieodłącznym elementem istnienia, bez oraz krzywd ukazany został przez niego w cyklu sonetów poświęconych życiu na wsi, zatytułowanym "Z chałupy". Taki obraz krzywdy ludzkiej nie prowadzi do uwznioślenia, ale upodlenia. Pozbawieni wszystkiego biedni mieszkańcy wsi umierają nędznie.
Bohaterowie Żeromskiego również napotykają w życiu wiele przeszkód, im również cierpienie przynosi rozwój duchowy i moralny. Stanisława Bozowska, bohaterka opowiadania "Siłaczka" urasta do rangi heroiny, ponieważ jej cierpienie jest ideowe. Sama skazuje się na taki los. To dość charakterystyczne, że bohaterowie prozy tego autora sami wybierają trudna drogę, ich cierpienie jest poniekąd ich wyborem. Nie są to jednak typowi męczennicy, to raczej jednostki oddane sprawie, gotowe poświęcić własne szczęście. Dobitnym tego przykładem jest postać doktora Judyma ("Ludzie bezdomni"), który świadomie wybiera drogę usłaną kolcami, rezygnuje z własnego szczęścia na rzecz idei, choć wie, ze jej realizacja nie zapewni mu nic oprócz cierpienia- biedy, samotności...
Z naturalistyczną dokładnością przedstawiał cierpienie Stanisław Władysław Reymont, szczególnie okrutna jest scena śmierci Kuby. Jego los od początku budzi współczucie, ponieważ jako parobek bogatego gospodarza ma wiele obowiązków, z których wywiązuje się bardzki sumiennie, mimo to może liczyć na marna zapłatę, musi też znosić poniżenie. Najgorszy jest jednak brak perspektyw, Kuba ma dach nad głowa dopóki jest zdolny do pracy, w przeciwnym razie nie będzie miał się gdzie podziać. Przeraża go widmo starości i choroby. Sam postanawia zaradzić swej chorobie i odrąbać sobie zarażoną nogę. Ten brutalny zabieg kończy się śmiercią pacjenta i chirurga w jednej osobie.
Obrazy cierpienia i buntu przeciwko Bogu - na przykładzie hymnu "Dies irae" Jana Kasprowicza.
Tytuł oznacza "Dzień gniewu", czyli czas apokalipsy, dzień Bożego gniewu, w którym nastąpi koniec ludzkości. Nastrój utworu Kasprowicza jest podobny jak w biblijnej wizji apokalipsy. Dochodzi tu do głosu estetyka ekspresyjna. Wizja zagłady jest przerażająca. Ludzie cierpią straszne męki, sędzia jest sprawiedliwy, ale bezlitosny. Podmiot liryczny oskarża Go wręcz o okrucieństwo. Bóg jest oskarżany o stworzenie zła, o tolerowanie go na ziemi i o jednoczesne obarczanie winą człowieka. Cierpienie jest więc nieuniknione, ponieważ stworzone przez Boga i zesłane człowiekowi w momencie wygnania z raju. W takiej interpretacji nabiera ono znaczenia, wpisując się w Boski plan dziejów. Autor nie przypisuje mu jednak mocy zbawczej, ponieważ zgnębieni ludzie są surowo sadzeni.
Katastrofizm wizji przejawia się w:
nieuchronności takiego losu
obrazie natury, która zamiera, jakby i ona czuła przerażenie
scenach grozy: kłębieniu się mgieł, wyciu wiatru, gołych skałach odartych z roślin
przywołaniu potworów i wstrętnych człowiekowi stworzeń jak pijawki czy żmije
ukazaniu niszczącej potęgi żywiołów: ognia , wiatru, burzy...
przedstawieniu surowych Bożych wyroków, nikt nie może liczyć na litość, jest to pora zapłaty za grzechy
biblijne nawiązania
motyw wygania z raju: grzech pierworodny, wąż
postaci Ewy i Adama
ogromna głowa w koronie cierniowej, hiperbolizacja cierpienia
postać Hioba i cierpienia niezasłużonego, wyraz Bożego okrucieństwa
postaci starotestamentowych proroków Enocha i Eliasza;
wizje zaczerpnięte z Apokalipsy św. Jana
przejawy ekspresjonizmu
hiperbolizacja zjawisk - ogromna głowa, skrajny patos, nasilenie uczuć strachu i gniewu
groteskowość
dynamizm i zjawiska nadprzyrodzone
jaskrawość barw i dźwięków, kontrasty ( np. grzech - kara; czerwień - biel, upadek - zbawienie, piękno - brzydota);
sceny ukazujące Ewę w objęciach szatana
wrzaski, jęki, dźwięki trąb
Leopold Staff " O miłości wroga".
To kolejny dowód na indywidualizm poety, który w epoce dekadentyzmu poszukiwał własnych dróg życiowych. W tym wierszu odwołuje się do tradycji klasycystycznej. Utwór można określić jako religijny, ponieważ jego przesłanie jest pełnym pokory wyznaniem wiary chrześcijańskiej. Filozofia życiowa zawarta w tym wierszu nakazuje przebaczenie i zapomnienie krzywd jako drogę do własnej doskonałości, jako kroki konieczne dla rozwoju duchowości. W tym świetle cierpienie jest nie tylko znaczące i celowe, jest wręcz zyskiem krzywdzonego. To ten, który ponosi krzywdę ostateczne zyskuje, jest bogatszy o doświadczenie cierpienia i ma możliwość przebaczenia. Staff przypomina biblijną naukę, nakazującą nadstawić drugi policzek. Takie postępowanie daje poczucie moralnej słuszności. Tak przedstawiona filozofia cierpienia każe ofierze litować się nad sprawca swego cierpienia, bowiem on ma zniszczoną duszę. Przebaczenie to jest szczere i nie oczekuje odwetu w życiu wiecznym. Krzywdzony wierzy, że ten, który zadaje mu ból też zasługuje na szczęście wieczne:
" Klęknijmy razem bracie... Mogiła się otwarła - (...)"
Podobne przesłanie niosą inne wiersze Staffa z tego okresu, np. "Kamień i cierń", gdzie autor po raz kolejny podkreśla wagę cierpienia i jego ludzki aspekt. Życie ludzkie wymaga cierpienia, nie należy go wiec unikać, tym bardziej mścić. Cierpieć trzeba godnie. Z kolei "O słodyczy cierpienia" akcentuje dydaktyczny w znaczeniu moralnym aspekt cierpienia.
Dramat młodopolski
Podstawowe kierunki rozwoju dramatu to dramat naturalistyczny i symbolistyczny
naturalistyczny
Omawiany tu już po części przy okazji "Moralności pani Dulskiej", sztuki Gabrieli Zapolskiej, inne jej dramaty o charakterze naturalistycznym to np. "Ich czworo". Ważnym twórcą naturalistycznego dramatu był też Włodzimierz Perzyński, w jego twórczości ("Aszantka", "Lekkomyślna siostra") można odnaleźć podstawowe założenia poetyki naturalistycznej. Odwoływał się on do teorii walki o byt w kategoriach biologicznych oraz społecznych. W jego dramatach jednostki słabe, czyli ludzie o wysokich standardach moralnych, ci którzy nie umieją bezwzględnie walczyć o swoje przegrywają, są wykorzystywani przez silnych, ludzi bez skrupułów.
Dramat naturalistyczny to także utwory Jana Augusta Kisielewskiego (", W sieci", "Karykatury"), są one określane mianem "dramatu spokoju". Wpływ M. Maeterlincka jest tu widoczny w sposobie kreowania nastroju niepokoju. Sztuki Kisielewskiego rozgrywają się w atmosferze nadciągającej katastrofy. Akcji cały czas towarzyszy pesymistyczny fatalizm, tajemnicza siła wiodąca bohaterów ku bliżej nieokreślonemu końcowi. Są to utwory ujmujące życie ludzkie w kategoriach etycznych, w ich duszach toczy się nieustanna walka dobra i zła. Autor nie dba o doprecyzowanie okoliczności, akcja mogłaby toczyć się w każdych czasach, nie ma tu tak wyraźnych wyznaczników współczesności jak w większości młodopolskich dramatopisarzy. Kisielewski nie ogranicza wymowy do walki klas, rozszerza perspektywę do odwiecznego konfliktu jednostki uzależnionej od okoliczności zewnętrznych, tragizm ludzkiej egzystencji rozdartej między własną wola a podświadomością, sfera instynktów a także prawami ustalonymi z góry. W jego ujęciu fatalną siłą wiodącą bohaterów do klęski jest miłość.
symboliczny
Najwybitniejsze osiągnięcia na tym polu przyniosła twórczość Stanisława Wyspiańskiego ("Wyzwolenie", "Noc listopadowa", "Warszawianka", "Legenda" "Wesele"). Utworem nasyconym symbolami, głównie o wymowie narodowej jest słynne "Wesele", gdzie pojawiają się dychy z przeszłości (Zawisza Czarny, Hetman Branicki, Stańczyk i inni). Warte odnotowani są też "Skarb" Leopolda Staffa, czy "Zaczarowane koło" Lucjana Rydla.
ekspresjonistyczny
Wyraźne cechy poetyki ekspresjonistycznej można odnaleźć w poezji Tadeusza Micińskiego. Autor ten pisał także utwory dramatyczne, stanowiące zapowiedź dramaturgii ekspresjonistycznej w literaturze młodopolskiej ("Kniaź Patiomkin").
Przemianami jakie zachodziły w teatrze w ogóle. Wyraźne zmiany następowały w sposobach scenicznej realizacji, tzw. młodopolska reforma sceny. Twórcami tych nowych nurtów byli dla teatru krakowskiego. T.Pawlikowski i J.Kotarbiński. należy też podkreślić rolę Wyspiańskiego, którego wpływ na kształt sceny krakowskiej był ogromny. Jego idea "teatru ogromnego" i rozumienie sztuki teatralnej jako autonomicznej syntezy sztuk wywarły trwały wpływ na polską sztukę sceniczną.
Teatr europejski
Reforma teatru dotyczyła całej Europy, a przemiany w Polsce wynikały z niej w znacznym stopniu.
TEATR MEININGEŃSKI (1869-1918)
Cechy charakterystyczne
realizm na płaszczyźnie scenografii i scenerii, starano się oddać wiernie realia epoki, staranne dobierano rekwizyty, kostiumy i dekoracje; realizm posuwał się do tego, ze na scenę wprowadzano prawdziwe zwierzęta, a np. w scenach kościelnych palono kadzidła.
Specyficzny układ scen traktowanych jako autonomiczne dzieła malarskie
Nacisk na zespół aktorski, nie stawiano już na indywidualne popisy gwiazdorskie, gra miał być zespołowa
W 1822 w operze paryskiej zastosowano oświetlenie gazowe
W 1849 - posługiwano się już elektrycznym światłem.
"THEATRE LIBRE" czyli "Teatr Wyzwolony" (1887-95)
Jego założycielem był założony Andre Antoine`a, człowieka który teatrem interesował się tylko hobbystycznie, z zawodu był urzędnikiem gazowni ( od 1896 teatr ten zaczęto nazywać "Theatre Antoine").
Cechy
Nacisk na autentyzmem
odejście od komercjalizmu
nastawienie na odkrywanie nowości, odejście od rutyny, szansa dla debiutantów i amatorów
dążenie do wierności, odejście od sztucznych form dramatycznych jak patos, deklamacyjność, teatralna dykcja.
Zmiana repertuaru w kierunku świeżej myśli twórczej, wystawianie nowych sztuk nieznanych autorów.
Zainteresowanie dla dramatu naturalistycznego ( Eugne Brieux "Czerwona toga", "Poszkodowani syfilitycy", F.Icres "Rzeźnicy") oraz modernistycznego (Henryk Ibsen "Upiory").
MAURYCY MAETERLNICK
Wielki twórca i reformator teatru, którego twórczość odbiła się szerokim echem w dramaturgii młodopolskiej i europejskiej w ogóle. Cechy charakterystyczne twórczości:
brak podziału na akty, utwory głownie jednoaktowe
brak klasycznej akcji (zawiązanie, konflikt, punkt kulminacyjny, rozwiązanie), brak jakichkolwiek zdarzeń
statyka, powolne następowanie po sobie kolejnych sytuacji,
Charakterystyczną jest dla jego utworów atmosfera oczekiwania ("Intruz", "Ślepcy", "Wnętrze"). Poczucie zagrożenia, nastrój tajemnicy, metafizycznych zdarzeń i fatalnej siły.
RYSZARD WAGNER
Twórca nowego rodzaju sztuki scenicznej, syntetycznego połączenia tekstu literackiego, ruchu scenicznego muzyki oraz kostiumów i scenografii. (koncepcja teatru będąca inspiracją dla Wyspiańskiego). Kompozytor oper: "Pierścień Nibelunga": ("Złoto Renu", "Walkiria", "Zygfryd" i "Zmierzch bogów"), "Lohengrin".
HENRYK IBSEN
Autor dramatów psychologicznych, stanowiących dogłębną analizę jednostki, jej motywów, uczuć, dążeń i podświadomych pragnień ( "Rosmersholm", "Budowniczy Solness", "Mały Eyolf", "Dom lalek", "Dzika kaczka")
GERHART HAUPTMANN
Twórca dramatów symbolicznych, gdzie rzeczywistość przeplata się i zaciera granicę z marzeniem, snem, wizją, przywidzeniem ("Hanusia", "Zatopiony dzwon")
AUGUST STRINDBERG
Znany z ukazywania związków damsko męskich w kategoriach konfliktu płci, rezygnował z naturalistycznego zamiłowania do ukazywania brzydoty i okrucieństwa, realizm rozumiany jako równowaga dobra i zła, zgodność przedstawianych zdarzeń z doświadczeniem osobistym. ("Sonata widm", "Do Damaszku").
W nurcie ekspresjonistycznym tworzyli:
FRANK WEDEKIND autor "Przebudzenia wiosny", "Puszki Pandory"
W Polsce wspominany już Tadeusz Miciński.
WIELKA REFORMA TEATRU
Zasada autonomii teatru (sformułowana przez Edwarda Gordona Graiga (1872-1966), angielskiego scenografa , reżysera i teoretyka teatru), zakładała:
autonomię, czyli niezależność sztuki dramatycznej tj. jej scenicznej realizacji
zniesienie wzajemnej zależności sztuk o d siebie
krytykę tradycyjnej wizji teatru
zniesienie prymatu tekstu literackiego w realizacjach scenicznych na rzecz tańca, ruchu, i gestu.
Naturalność w zachowaniu na scenie (ruch, gest, słowo), ale nie naturalizm w ujmowaniu tematu
"Sztuka teatru nie jest ani grą aktorów, ani dramatem, ani inscenizacją, ani tańcem. Powstaje z czynników, które się na nią składają: z gestu, który jest dusza gry, ze słów, które są ciałem dramatu, i z barw, które są istotą samej dekoracji, z rytmu, który jest esencją tańca".