Napisz wywiad z polskim szlachcicem z XVIw. 15 pytań i odpowiedzi pytani typu z której grupy szlachty pochodzisz z

W Polsce w XVI wieku dominującą rolę odgrywał stan szlachecki, mimo tego, iż szlachta stanowiła tak naprawdę niecałe 10% ogółu społeczeństwa. Szlachta nie tworzyła w tamtym okresie jednolitej grupy społecznej. W jej łonie istniało dość silne zróżnicowanie majątkowe. Szlachta, która posiadała dobra ziemskie, zwana była posesjonatami. Ci zaś, którzy ich nie posiadali nazywano szlachtą służebną – szlachtą gołotą. Występowała także szlachta zagrodowa, czyli taka, która sama uprawiała ziemię. Mimo tego nawet najbiedniejszy przedstawiciel stanu szlacheckiego miał pełnię praw politycznych, stąd bardzo popularne ówcześnie powiedzenie „szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie”. Najmniej liczną, ale najsilniejszą ekonomicznie warstwę wśród szlachty stanowiła magnateria (magnaci).
Przynależność do stanu szlacheckiego określona była przez kilka czynników: posiadanie dóbr na prawie rycerskim, wykonywanie jurysdykcji nad poddanymi, herby, nazwisko rodowe oraz służba rycerska, czyli podstawowy obowiązek wobec państwa (tzw. pospolite ruszenie).
W wykształcaniu się ustroju państwa (demokracji szlacheckiej) można wyróżnić dwa etapy. Pierwszy obejmował lata 1454-1505 i był okresem w którym wydano najważniejsze przywileje oraz powstał sejm i ustaliły się jego kompetencje. Drugi okres obejmował lata 1510-1569 i był on okresem funkcjonowania ruchu egzekucyjnego. Ruch ten powstał w obozie średniej szlachty i dotyczył egzekucji dóbr i praw. Do czołowych przedstawicieli tego ruchu zaliczano: Hieronima Ossolińskiego, Mikołaja Siennickiego oraz Rafała Leszczyńskiego. Do najważniejszych zaś osiągnięć samego ruchu zalicza się: spis dóbr koronnych, egzekucja dóbr, czyli zwrot bezprawnie zabranych królewszczyzn, utworzenie „wojska karcianego”, kontrola nad finansami króla. Wszystkie te powyższe osiągnięcia wzmocniły w dość znacznym stopniu pozycje i władzę stanu szlacheckiego.
Demokracja szlachecka polegała między innymi na tym, że realna władza w państwie przeszła w ręce stanu szlacheckiego, podczas gdy w innych krajach budowano absolutyzm. Polska stała się krajem tolerancji religijnej oraz rozwinęła się w tamtym czasie świadomość narodowa. Wszystkie te zmiany należały niewątpliwe do pozytywnych skutków powstania demokracji szlacheckiej.
ETAP I KSZTAŁTOWANIA SIĘ DEMOKRACJI SZLACHECKIEJ W POLSCE
a) Przywileje szlacheckie.
to akt prawny, który był adresowany do stanu lub do kilku stanów, w którym monarcha jednostronnie zwalniał te grupę od niektórych obowiązków na rzecz państwa lub nadawał im szczególne uprawnienia. W Polsce szczególne znaczenie miały tzw. przywileje generalne – nadawane szlachcie w całym kraju.
Przywileje nadane szlachcie w ciągu wieku XIV i XV.
1). Przywilej koszycki, wydany przez Ludwika Węgierskiego w 1374 roku w Koszycach. Szlachta n jego mocy uzyskała: zwolnienie z podatków na rzecz państwa oprócz poradlnego, które zostało zmniejszone z 12 do 2 groszy z każdego łanu; obietnicę, iż starostwa będą przyznawane tylko Polakom; wprowadzenie odszkodowań za udział w wyprawach poza granice państwa; zwolnienie z obowiązku budowy i naprawy zamków.
2). Przywilej piotrkowski, wydany przez Władysława Jagiełłę w 1388 roku w Piotrkowie. Zawierał on następujące postanowienia: prawo wykupu szlachcica, który dostał się do niewoli podczas zbrojnej wypraw poza granicami państwa; król zobowiązał się do płacenia żołdu - 3 grzywien od kopii oraz złożył gwarancję, iż zamkami królewskimi nie będzie obsadzać cudzoziemców.
3).Przywilej czerwiński, wydany przez Władysława Jagiełłę w 1422 roku. Gwarantował on szlachcie nietykalność jej dóbr bez wyroku sądowego, a także zakazywał łączenia stanowisk starosty oraz sędziego ziemskiego.
4). Przywilej warecki, wydany przez Władysława Jagiełłę w 1423 roku w Warcie. Na jego mocy zostały wprowadzone taksy wojewodzińskie, czy ustalenie przez wojewodów maksymalnych cen na produkty miejskie. Szlachta uzyskała także prawo wykupienia sołectwa od sołtysów, którzy nie wywiązywali się ze swoich obowiązków.
5). Przywileje jedleńsko-krakowskie, wydane przez Władysław Jagiełłę w Jedlni w 1430 i w Krakowie w 1433 roku. Gwarantowały one nietykalność osobista szlachty bez wyroku sądowego oraz ograniczały osobom spoza stanu szlacheckiego dostępu do najwyższych godności szlacheckich.
6). Przywileje cerekwicko-nieszawskie, wydana przez króla Kazimierza Jagiellończyka. Król zagwarantował w nich, iż nie będzie powoływał pospolitego ruszenia, wydawał nowych praw, ani nakładał podatków bez zgody sejmików ziemskich.
7).Przywilej piotrkowski, wydany przez Jana Olbrachta w 1496 roku. Przywilej ten mówił o: wyłączności sprawowania przez szlachtę wyższych urzędów duchownych, pozbawieniu mieszczan prawa zakupu i posiadania dóbr ziemskich poza miastem oraz prawie do opuszczania wsi w ciągu roku tylko 1 syna chłopskiego (było to tzw. przypisanie chłopa do ziemi).
8). Przywilej mielnicki, wydany w 1501 roku przez Aleksandra w Mielniku. Na jego mocy Senat został ustanowiony najwyższym organem władzy.
9). Przywilej piotrkowski wydany przez Aleksandra w Piotrkowie w 1504 roku. Wprowadzał on ograniczenie rozdawnictwa dóbr koronnych oraz zakaz łączenia w jednym ręku kilku urzędów.
10). „Konstytucja Nihil nowi” wydana w 1505 roku przez Aleksandra w Radomiu. Jej najważniejsze postanowienie brzmiało następująco: „nic nowego nie można postanowić w dziedzinie prawodawstwa i skarbu bez zgody obu izb (sejm walny)”. Anulowała ona także postanowienia przywileju mielnickiego.
W ciągu XIV i XV wieku szlachta uzyskała szereg przywilejów, która sprawiły, iż jej stan stał się stanem uprzywilejowanym. Wszystkie powyższe przywileje szlacheckie spowodowały iż, tylko stan szlachecki posiadał szereg takich praw jak: nietykalność majątkową i osobistą, jurysdykcję nad poddanymi i ograniczenie ich wolności, prawo do wyboru króla, obciążenie chłopów pańszczyzną, prawo do reprezentacji (sejmiki i sejm walny) oraz prawo do piastowania wysokich urzędów państwowych i kościelnych.
b). Sejm Walny, sejmiki ziemskie i urzędy.
W 1493 roku wyodrębniły się dwie izby parlamentu izba poselska i izba senacka. Za panowania króla Jana Olbrachta został zwołany po raz pierwszy Sejm Walny, jako ogólnopolskie przedstawicielstwo sejmików ziemskich. Rada królewska przekształciła się z senat. Od tego czasu mamy do czynienia z tzw. trzema stanami sejmującymi, które tworzyły: król, senat i izba poselska. Sejmy te były początkowo zwoływane nieregularnie. Dopiero postanowienia zawarte w „Artykułach henrykowskich”, nakazywały zwoływania sejmu co 2 lata. Sejmy w ówczesnym państwie polskim dzieliły się na: sejmy zwyczajne (ordynaryjne), które trwały nie dłużej niż 6 tygodni i sejmy nadzwyczajne (ekstraordynaryjne), które były zwoływane tylko w razie takiej potrzeby i trwały nie dłużej niż 2 tygodnie. Sejm Walny posiadał szereg uprawnień. Do najważniejszych nich należały: nakładanie podatków, zwoływanie pospolitego ruszenia, udzielanie prawa łaski i amnestii, zawieranie traktatów pokojowych i sojuszniczych, kontrola króla oraz przyjmowanie poselstw.
Izba poselska był atak naprawdę reprezentacja sejmików ziemskich. Posłowie na Sejm Walny byli wybierani na sejmikach przedsejmowych i obowiązywała ich przysięga na instrukcje poselskie. Po zawarciu unii lubelskiej w 1569 roku liczba posłów wynosiła 170 (w tym 48 z Litwy). W skład tej izby wchodzili tez przedstawiciele miast, czy tzw. abnegaci.
Senat wykształcił się z rady królewskiej. W jego skład wchodzili: arcybiskupi, biskupi katoliccy, wojewodowie i kasztelani oraz przedstawiciele urzędów centralnych. Po zawarciu unii lubelskiej liczba senatorów ustaliła się na 140.
Sejmiki ziemskie
W demokracji szlacheckiej ogromną rolę odgrywały także sejmiki ziemskie. Było ich kilka rodzajów: sejmiki przedsejmowe – wybierały posłów na sejm walny i układały dla nich instrukcje; sejmiki relacyjne – wysłuchiwały sprawozdań poselskich z działalności posłów w izbie poselskiej; sejmiki elekcyjne, na których wybierano kandydatów na opróżniony urząd sędziego ziemskiego; sejmiki kapturowe, które funkcjonowały w czasie bezkrólewia, powoływały one własną konfederację i sąd kapturowy; sejmiki deputackie, działające od 1578 roku i wybierające swego przedstawiciela do Trybunału Koronnego oraz sejmiki gospodarcze, na których podejmowano decyzje w sprawach ekonomicznych.
Król, senat i izba poselska po unii lubelskiej
Na czele państwa stał król i wielki książę w jednej osobie. Do jego kompetencji należało: zwoływanie i rozwiązywanie sejmu, a ponadto żadna uchwała sejmu nie miała bez jego zgody mocy prawnej. Władca posiadał także inicjatywę ustawodawcza i prawo wydawania dekretów we wszystkich sprawach, jakie nie były zastrzeżone wyłącznie dla kompetencji sejmu. Tak więc decydował on o wojnie i pokoju, polityce zagranicznej państwa, był także naczelnym wodzem oraz najwyższym sędzią. Z czasem, w miarę rozwoju procesu osłabiania władzy królewskiej, prerogatywy te przeszły w ręce wysokich urzędników lub na rzecz sejmu .Kolejną bardzo ważną prerogatywa króla było mianowanie wysokich urzędników państwowych.
W senacie zasiadali rzymskokatoliccy biskupi, wojewodowie, kasztelanowie i niektórzy wyżsi urzędnicy państwowi, tacy jak: marszałek wielki, który był odpowiedzialny za działalność dworu królewskiego i sprawował władzę sądowniczą w miejscu pobytu króla oraz w czasie odbywania się sesji sejmu, marszałek nadworny, który był zastępcą marszałka wielkiego, kanclerz, który kierował kancelarią państwową oraz ponosił odpowiedzialność za politykę zagraniczną i administrację wewnętrzną, podkanclerzy, który był jego zastępcą oraz podskarbi, który kierował skarbem państwa. Senat pełnił w swej istocie funkcje izby wyższej miał też prawo inicjatywy ustawodawczej.
Izba poselska składała się z przedstawicieli poszczególnych ziem, którzy byli wybrani na sejmikach, pełniących tak naprawdę funkcje samorządu terytorialnego. Wszyscy posłowie byli zaopatrzeni w skrupulatne instrukcje od swoich wyborców. Obrady w izbie poselskiej odbywały się pod przewodnictwem, wybranego uprzednio spośród posłów, marszałka sejmu. W podejmowaniu uchwała obowiązywała zasada jednomyślności, jednak w praktyce już w przeciągu XVI wieku decydowała większość. Na ogół mniejszość milczała w chwili podejmowania decyzji.
Na kompetencje sejmu składały się: ustawodawstwo, a więc stanowienie praw w państwie, kontrola finansów państwa, a więc pośrednio poczynań króla i urzędników.
Liberum veto (nie pozwalam)
Na sejmach uchwały były podejmowane jednomyślnie. Liberum veto było w praktyce po raz pierwszy zastosowane przez posła z Upity – Władysława Sicińskiego w 1652 roku na życzenie Janusza Radziwiłła. Oznaczało ono, iż nie można było uchwalić żadnej ustawy w przypadku sprzeciwu choćby jednego posła. W 1669 roku po raz pierwszy w historii zerwano sejm przed upływem jego terminu. Zrywanie sejmów stało się dość powszechne. Prowadziło to do całkowitego paraliżu organów państwa i przybliżało je do upadku.
Urzędnicy
Po zawarciu unii lubelskiej oba kraje zachowały osobne urzędy centralne, takie jak skarb, wojsko, kancelarię i oddzielne sądownictwo. Do odrębnych urzędów centralnych należały: urzędy podskarbiego nadwornego i hetmana. Podskarbi nadworny, który formalnie podlegał kierownikowi skarbu, sam odpowiadał za sprawy dochodów i wydatków dworu królewskiego. Hetmani natomiast – był hetman wielki i polny, zarówno w Koronie jak i na Litwie - pełnili funkcje dowódców wojskowych w razie nieobecności króla.
Z urzędników o zasięgu terytorialnym największą rolę odgrywali wojewodowie, którzy byli przywódcami pospolitego ruszenia na swym terenie, a także sprawowali władzę sądowniczą nad Żydami, posiadali prawo wydawania taks wojewodzińskich, czyli cenników na towary. Obok bardziej honorowych tytułów ziemskich, takich jak: chorąży, cześnik, podstoli, władze lokalne składały się z przedstawicieli najbardziej rozmaitych sądów. Dalej dość znaczną rolę dogrywali starostowie, którzy czuwali nad bezpieczeństwem publicznym, ogłaszali uniwersały, ściągali podatki oraz zarządzali dobrami królewskimi.
Król mianował urzędników państwowych, zarówno na szczeblu centralnym, jak i lokalnym. Wszyscy oni byli mianowani na te stanowiska dożywotnio. Byli tym samym nieusuwalni i dość luźno zależni od władzy centralnej. Obawa szlachty przed absolutyzmem, doprowadziła do zgubnego dla państwa, wystąpienia przeciw zawodowemu aparatowi administracyjnemu. Tak naprawdę tylko w Gdańsku i Krakowie istnieli kompetentni i fachowi kierownicy kancelarii, czy skarbu. W administracji, szczególnie w sądownictwie i państwowej skarbowości, jedynie najniższe funkcje piastowane były przez ludzi, którzy posiadali w tym zakresie odpowiednie przygotowanie zawodowe. W przypadku pozostałych urzędów to przynależność do stanu szlacheckiego decydowała o obejmowaniu stanowisk w hierarchii państwa.
II. DRUGI ETAP KSZTAŁTOWANIA SIĘ DEMOKRACJI SZLACHECKEJ.
a) Geneza gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej.
W drugiej połowie XV wieku dużym zmianom uległy stosunki gospodarcze. Dostosowanie się ekonomiczne kraju do potrzeb przemysłu Europy nastąpiło w tym samym czasie, kiedy w kraju nastąpił wzrost tylko jednego stanu (stanu szlacheckiego), który w dość szybkim czasie zmonopolizował całą produkcję rolną. To właśnie w II połowie XV wieku i na początku wieku XVI, szlachta zdobywając coraz to większe przywileje, stałą się głównym dysponentem dóbr materialnych, które były wywożone za granicę. Wszystko to doprowadziło do powstania folwarków szlacheckich, których nadwyżki były przeznaczone na eksport. By jednak nadwyżka towarów mogła stać się realna, potrzebna była nie tylko ziemia, ale także tania siła robocza, narzędzia pracy oraz potężne środki finansowe. W pierwszej kolejność należało jednak posiadać ziemię, która mała stać się fundamentem folwarku pańszczyźnianego.
Pod uprawę brane były tereny dawnej rezerwy pańskiej. Dość powszechne stało się też zjawisko usunięcie sołtysa i przyłączenie jego majętności do dóbr folwarcznych, a także komasacja gruntów należących do chłopów, którzy z tej ziemi zostali wyrugowani na mniejsze i gorsze kawałki. O ile zdobycie ziemi nie było jeszcze najważniejszym problemem, to takim stawało się już znalezienie odpowiedniej siły roboczej oraz narzędzi potrzebnych do masowej uprawy zboża. Szlachta nie posiadała jednak w tamtym czasie aż takiej gotówki, by opierać swe folwarki na pracy najemnej, stąd też forma takiego gospodarowania była dość rzadka. Zaczęto natomiast wykorzystywać akty lokacyjne, które pochodziły jeszcze z wcześniejszego okresu powinności chłopskich – pańszczyzna i uzupełniano je pracą małorolnych chłopów. Dlatego też to właśnie praca pańszczyźniana zaczęła odgrywać coraz większą rolę w gospodarce folwarcznej. Narzędzia chłopskie były także bardzo często własnością samych chłopów. Cała ta specjalizacja Polski w zakresie prawie wyłącznie produkcji rolnej uzależniała ją tak naprawdę od kapitału zagranicznego. Z drugiej strony rozwój gospodarki folwarczno –pańszczyźnianej wiązał się także ze stopniowym wzrostem uzależnienia chłopów od szlachty, a w konsekwencji ze spadkiem ich stopy życiowej i z ograniczeniem rynku wewnętrznego na towary miejskie. Szlachta zaczęła też już nieco wcześniej ograniczać polityczną rolę mieszczan. Pogarszanie się sytuacji chłopów miało także inne ujemne skutki. Praca pańszczyźniana nie była pracą efektywną, nie miała bowiem żadnych bodźców materialnych. Chłopi nie otrzymywali za to żadnego wynagrodzenia, które pozwalałoby im na godne życie. Praca taka przynosiła efekty, ale w dość krótkie perspektywie. Tak więc gospodarka folwarczno-pańszczyźniana był gospodarką ekstensywną. Zbiory były o wiele niższe niż w krajach rozwiniętych, opartych na intensywnej gospodarce rolnej. Chłopi w ucieczce przed ponowną pańszczyzną uciekali na tereny słabo zaludnione, tworząc tam skupiska ludności wolnej. Ostatnią, jedną bardzo ważnych konsekwencji gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej było powstanie silnego zróżnicowania majątkowego (deprecjacja majątkowa), która to z kolei tworzyła coraz większe różnice w świadomości różnych grup ówczesnego społeczeństwa. Chłop nie interesował się życiem politycznym, dlatego też interes szlachty postrzegał on jako interes obcych, a nie jako interes własnego narodu.
b). Rozwój gospodarczych przywilejów szlacheckich i ich konsekwencje
Po przywilejach nieszawskich nastąpiły w łonie samego stanu szlacheckiego dwie sprzeczne ze sobą tendencje. Jedna z nich dążyła do wyodrębnienia się stanu magnackiego, zgodnie z europejskim zwyczajem, druga zaś reprezentowała tzw. egalitaryzm szlachecki, który bronił interesów przeważającej ilościowo grupy drobnych posiadaczy ziemskich. Sprzyjał też temu ciężar podejmowania decyzji lokalnych, przerzucony na sejmiki szlacheckie. To właśnie reprezentacja sejmików, miała obok najwyższych urzędów państwowych, coraz większe znaczenie. Po śmierci Kazimierza Wielkiego w 1370 roku (sam władca potrafił jeszcze lawirować miedzy sejmikami ziemskimi a dygnitarzami ziemskimi, wzmacniając przy tym władzę centralną i opierać się w swej walce z magnaterią na drobnej szlachcie), słaba pozycja jego synów umożliwiła zakończenie procesu budowy władzy szlacheckiej w Polsce. W 1493 roku uchwalono konstytucję (w okresie I Rzeczpospolitej mianem konstytucji określano uchwały sejmowe, nie miało to więc nim wspólnego z konstytucją rozumianą jako ustawa zasadnicza), która ograniczała wychodźstwo chłopów ze wsi. Mimo, iż znajdował się w niej zapis o możliwości opuszczenia wsi, to warunki jakimi został on obarczony – uprzednie wywiązanie się ze swoich wszystkich zobowiązań wobec szlachty i doprowadzenie zagrody do należytego porządku - w praktyce były niemożliwe do realizacji. Przywilej nadany przez Jan Olbrachta w Piotrkowie w 1496 roku, jeszcze bardziej ograniczał możliwość wychodzenia chłopa ze wsi. Na jego mocy możliwość opuszczenia wsi została ograniczona tylko do jednego przedstawiciela rocznie. Jednak jeśli w gospodarstwie był tylko 1 syn, to w świetle obowiązujących przepisów, nie posiadał on takiej możliwości. To przywiązanie chłopów do ziemi gwarantowało szlachcie darmową siłę robocza. Przywilej ten ułatwiał także walkę szlachty z konkurencyjnymi miastami. Tylko 1 przedstawiciel rodziny chłopskiej mógł zmienić swój zawód. Oznaczało to w konsekwencji ograniczenie migracji chłopów do miast.
W 1501 roku przywilej mielnicki – wydany przez króla Aleksandra – powtarzał zasadniczo dotychczasowe przywileje gospodarcze i uzależniał, ograniczone już tak wychodźstwo chłopa ze wsi od zgody jego dziedzica, a nawet dzierżawcy królewszczyzn, Punkt ten został potwierdzono następnie kilkakrotnie. W dalszym rozwoju pozycji szlachty ogromną rolę odegrał Sejm w Piotrkowie 1504 roku, którym kierował wybitny przywódca szlachecki - Jan Łaski, Sejm ten uchwalił bowiem dwie ustawy które podcięły pozycję starej magnaterii. Po pierwsze wprowadził on ograniczenie rozdawnictwa dóbr koronnych wraz z jednoczesną egzekucją dotychczas przywłaszczonych, a po drugie wprowadził on zakaz łączenia w jednym ręku kilku urzędów. Nie wolno było łączyć urzędu kanclerza, biskupstwa, urzędu wojewody i kasztelana. W tym samym roku uchwalono także przepisy regulujące warunki dzierżawienia dóbr koronnych i zakaz nadawania lub obciążania królewszczyzn bez zgody sejmu.
Po 1505 roku szlachta stała się tak naprawdę głównym gospodarzem w kraju i pełniła poprzez swoich przedstawicieli najwyższą władzę ustawodawcza. Dodatkowo w Radomiu w 1505 roku szlachta przeprowadziła także ważną reformę sądownictwa, gwarantując sobie prawo wyboru sędziów. Takie przejęcie władzy ustawodawczej i wykonawczej przez reprezentantów tylko jednego stanu, doprowadziło w sposób naturalny do dalszych kroków na drodze wzmacniania tej pozycji. W 1518 roku szlachta wymogła bowiem na Zygmuncie Starym zrzeczenia się prawa sądzenia sporów między panami, świeckimi i duchownymi oraz ich poddanymi. Od tego momentu spory między szlachta a chłopami miała sądzić sama szlachta. W 1520 roku wydano tzw. statut toruńsko-bydgosko, który wprowadzał minimum obowiązującej pańszczyzny – 1 dzień w tygodniu. Chłopi z folwarków szlacheckich uciekali dotąd bardzo często do dóbr królewskich, w których obowiązywały mniejsze obciążenia. Statuty toruńsko-bydgoskie likwidowały jednak te możliwości. Wymiar pańszczyzny szlachta sukcesywnie podwyższała.
c). Ruch egzekucyjny
Walka z egzekucją królewszczyzn była prowadzona równocześnie z walką o zasadę równości całego stanu szlacheckiego. Podstawowym fundamentem i wyznacznikiem tej walki było antymaganckie nastawienie szlachty. Obóz egzekucyjny łączyło jeszcze zdecydowania negatywne nastawienie do Habsburgów. Cześć z nich opowiadała się za sojuszem z Moskwą. Jednym z głównych reprezentantów kierunku, głoszącego hasła władzy szlacheckiej w państwie, był Mikołaj Siennicki oraz Hieronim Ossoliński i Jakub Ostroróg. Sejmiki szlacheckie, realizujące głównie postulaty szlacheckie, stały na stanowisku opozycyjnym, dopóki król opierał się jedynie na magnaterii. Od 1559 roku Zygmunt August, by wzmocnić swoją władzę królewską, zaprzestał nawet zwoływania sejmów. Jednak sytuacja międzynarodowa nie powołała na długotrwałe teksie rozwiązanie. Poza tym już w 1562 roku odbył się zjazd opozycyjnej szlachty w Sandomierzu, na którym postanowiono zwołać sejm, nawet bez zgody króla. Wszystkie te czynniki doprowadziły do tego, iż Zygmunt August zmienił swe dotychczasowe stanowisko i na zwołanym sejmie w Piotrkowie w 1663 roku wystąpił jako rzecznik interesów szlachty. Sejm ten zwany sejmem egzekucyjnym, obradujący pod przewodnictwem Mikołaj Siennickiego, uwidocznił wszystkie zarzuty szlachty pod adresem magnaterii. Uchwalono na nim także egzekucję wszystkich dóbr rozdanych ze skarbu państwa po 1504 roku, zlikwidowano ostatecznie możliwość wolnego przenoszenia się chłopa miejsca na miejsce. Do 1563 roku wolno było nowemu dziedzicowi zaręczyć, że chłop spłaci wszelkie należności swemu poprzedniemu panu i tym samym uprawomocni się jego zmiana miejsca. Sejm ten uchwalił także, iż czwarta część (kwarta) wpływów z dzierżaw królewskich, przeznaczona zostanie na stały żołd dla wojska (tzw. wojsko kwarciane). Cała rewizja tytułów posiadania majątków dała możliwość przeprowadzenia tzw. lustracji - opisu dóbr królewskich przez specjalnych lustratorów.
Przeprowadzono także reformy skarbowe, określając między innymi podstawy podatku nadzwyczajnego. Był on ściągany od łanów chłopskich, jako tzw. pobór, z tym, że jak to wówczas określono połowę miał płacić sam kmieć, a połowę z dziesięcin kościół. Opłaty były także pobierane od warsztatów przemysłowych: młynów, kuźnic czy karczem.
Ostatni etap walki o egzekucję dóbr miał miejsce podczas sejmu z 1565 roku, na który to określono zakaz wyjeżdżania kupców polskich za granice oraz podjęto uchwały dotyczące unifikacji miar i wag, często w skali ogólnokrajowej oraz sejm z 1567 roku, który to określił, jakie dobra mają być zwrócone do skarbu królewskiego.
d). Naród szlachecki i jego kultura
Dzięki unii wymieszały się ze sobą elementy różnych kultur: białoruskiej, ukraińskiej, litewskiej, polskiej, żydowskiej, ormiańskiej i tatarskiej. Rzeczpospolita Obojga Narodów stała się obszarem kształtowania się i wzajemnego przenika się wpływów Zachodu i Wschodu, pomostem kulturalnym pomiędzy Rosją a Europą Zachodnią.
Unia lubelska między Polską a Litwą stworzyła warunki prowadzące do unifikacji kultury i wytworzenia jednolitej grupy społecznej zamieszkującej Rzeczypospolitą. Na tak olbrzymim obszarze, jakie stanowiła Rzeczpospolita Obojga Narodów, stworzone zostało ujednolicone życie polityczne, choć należy pamiętać iż dotyczyło ono tylko jednego stanu – stanu szlacheckiego. Ujednolicenie to opierało się przeważnie na działalności politycznej szlachty, tak więc ówczesny proces wykształcania się świadomości narodowej, obejmował głównie masy szlacheckie. Uważano wówczas, iż państwo jest tylko własnością narodu szlacheckiego, bowiem do narodu należała tylko szlachta. Dlatego też powstałą wówczas wspólnotę społeczną, nazywa się narodem szlacheckim. Szlachta, oprócz działalności politycznej, wyróżniała się także nowożytną świadomością wspólnych interesów stanowych na całym obszarze kraju. Podstawę teoretyczną, która uzasadniała w olbrzymim stopniu uprzywilejowane stanowisko szlachty stała się w XVI wieku koncepcja, która wywodziła stan szlachecki od starożytnego plemienia Sarmatów. Dlatego też każdy szlachcic musiał być w naturalny sposób uprzywilejowany. Dążono także do wyeliminowania innych grup społecznych – mieszczan i chłopów z „narodu”. W kształtowaniu się narodu szlacheckiego dużą rolę odegrał także element polski. Dlatego też starano się przeprowadzać jak najszybszą polonizację elementów uprzywilejowanych w państwie.
Kultura sarmacka upowszechniła się na terenie kraju w XVII wieku. Charakteryzowała się dość zwartą unifikacją obyczajów i języka, a nawet wyznania. Stan szlachecki stał na stanowisku „status quo”, a więc bronił niezmiennie dotychczasowego układu sił. Wszystko to odbywało się warunkach polonizacji szlachty litewskiej i ruskiej (zarówno na płaszczyźnie języka jak i obyczajów) i odrywania się jej od więzi etnicznych. Naród sarmacki, rozszerzał się także po względem geograficznym i społecznych, bowiem jak wiadomo wyrugował od z niego chłopstwo i mieszczaństwo. Rozwój szlacheckiej ideologii sarmackiej wiązał się z rozpowszechnianiem wiedzy o przeszłości. Powstawały wówczas bardzo żywe biografie, jednak prawdziwym dokumentem tamtej epoki stało się pamiętnikarstwo. Pisanie pamiętników stało się niemal codzienną, jak najbardziej naturalną rozrywką. Pamiętniki pisywali zarówno: magnat i hetman wielki Stanisław Żółkiewski - „Początek i progres wojny moskiewskiej”, czy też prosty, pochodzące z Kresów szlachcic Samuel Maskiewicz. Do grupy znanych pamiętnikarzy należy zaliczyć także: dyplomatę Stanisława Niemojewskiego, biskupów Stanisława Łubieńskiego i Pawła Piaseckiego, dominikanina Fabiana Birkowskiego oraz wielu innych. W swych utworach dali oni znakomity obraz tamtej epoki.
Niemal tym samym nurtem szła w tamtym czasie literatura mieszczańska. Pojawiły się dzieła literatury pięknej, która w nowy sposób przedstawiała rodzimie obyczaje. Do twórców reprezentujących ten styl należy: Szymon Szymonowicz, czy Bartłomiej Zimorowicz. Literackim pomnikiem są zaś dzieła „Officina ferraria...” Walentego Roździeńkiego, opublikowana w 1612 roku oraz „Flis” Sebastiana Klonowicza z 1595 roku. Wart także zauważyć, iż oba nurty – szlachecki i mieszczański – rozwijały się także w muzyce i teatrze polskim. Sztuki włoskie i angielskie pojawiły się na dworze króla Władysława IV. To właśnie w tamtych XVII-wiecznych czasach podłożono podwaliny pod polską scenę.
Rozwijała się także sarmacka kultura, która zapożyczyła wiele elementów zez Wschodu, z Rosji i z Turcji. Wzory walki, typy ubiorów, moda, czy zdobnictwo brane były z kręgów tatarskich. Dzięki temu Rzeczpospolita Obojga Narodów osiągnęła swoją oryginalność, a w ówczesnych oczach Zachodu postrzegana była jako związana z kulturą Wschodu. Charakterystycznym elementem polskiej kultury szlacheckiej był sarmacki portret trumienny. Oprócz powyższego rozwijało się także malarstwo porterowe, które w tematyce szlacheckiej stanowiło tak naprawdę odrębny typ.
Magnaci jeszcze w końcu XVI wieku zaczęli sprowadzać do Polski wybitnych twórców zagranicznych, głównie architektów. Jan Zamoyski sprowadził Bernardo Mirando, który w 1579 roku przygotowała plan Zamościa, opierając się w dużej mierze zna teoriach renesansowych. Potrzeby budowania rezydencji obronnych, wykorzystywanie wzorów włoskich, przyczyniły się do powstania licznych zamków, które stanowiły reprezentacyjną demonstrację siły i były symbolem siły możnowładców Do taki należał: Krasiczyn Krasickich, Wiśnicz Lubomirskich, Ujazd Ossolińskich oraz Łańcut Stadnickich.
W I połowie XVII wieku rozpoczął się spadek poziomu wiedzy, który miał swe źródła w zmianach w ówczesnym polskim szkolnictwie średnim. W II połowie wieku rozpoczęto reformę ośrodka krakowskiego, który podobnie jak szkolnictwo niższe tracił na swym znaczeniu. Podjęta przez samą Akademię Krakowską próba zreorganizowania nauczania średniego dała w niektórych środowiskach bardzo pozytywne efekty. Utworzono wtedy między innymi kolegium Nowodworskiego w Krakowie, które miało przygotowywać do studiów wyższych. Wyskoki poziomem nauczania reprezentowały także szkoły reformacyjne: ariańska w Rakowie, braci czeskich w Lesznie, czy szkoła luterańska w Gdańsku. Młodzi magnaci poczęli reprezentować wyższy poziom wiedzy. Do niemal obowiązkowego etapu nauczania należały, w przypadku bogatszych synów szlacheckich, czy magnackich, wyjazdy zagraniczne. Podróże po licznych krajach europejskich rozwijały nie tylko znajomość geograficzną, ale także zapoznawały z językami i dawały wiedze o stosunkach w świecie, która mogła być przydatna w rodzimym kraju.
W ówczesnej epoce wykształciły się także wzorce osobowe Polaka-szlachcica. Należały do nich: poczucie godności osobistej, przekonanie o równości wewnątrz stanu, przekonanie o dużym znaczeniu rodzimej kultury, która nie była gorsza od kultury krajów ościennych.