• Daremne żale (Adam Asnyk) – poeta przypomina, że przemijanie nie pozwoli nam wrócić do dawnych czasów, trzeba więc poszukać sobie nowego miejsca w świecie.
• Do młodych (Adam Asnyk) – poeta pokazuje, że warto równoważyć postęp tradycją. Postuluje szacunek dla dawnych zwycięstw, bo przecież i te dzisiejsze już wkrótce ustąpią miejsca nowościom.
• Krzyżacy (Henryk Sienkiewicz) – powieść o walce Polaków z zakonem krzyżackim. Sienkiewicz sięgnął po gwarę góralską, by zarchaizować język bohaterów.
• Lalka (Bolesław Prus) – panorama XIX-wiecznej Warszawy; jednym z głównych wątków jest nieodwzajemniona miłość kupca Wokulskiego do Izabeli Łęckiej, która odrzuca uczucie ze względu na jego pochodzenie.
• Mendel Gdański (Maria Konopnicka) – historia Mendla, starego Żyda bardzo związanego z Polską; gdy zamieszki antysemickie dotykają jego i mieszkającego z nim wnuka, bohater zaczyna wątpić, czy Polska jest jego miejscem na ziemi.
• Nad Niemnem (Eliza Orzeszkowa) – akcja toczy się w latach 80. XIX w. podczas konfliktu dworu z zaściankiem – na tym tle rozwija się historia miłości Jana i Justyny.
• Nowele (Eliza Orzeszkowa) – obrazują rzeczywistość końca XIX w. Autorka tak bardzo dbała o autentyzm opisywanych zdarzeń i miejsc, że teksty te można śmiało traktować jako dokument tamtej epoki.
— Dobra pani – bogata i znudzona wszystkim wdowa, Ewelina Krzycka, zapisuje się do Towarzystwa Dam Dobroczynnych i przyjmuje do siebie sierotę, Helenkę. Oczywiście dość szybko nudzi się tą rolą. Orzeszkowa pokazuje fałszywą dobroczynność, która, oparta na złych przesłankach, nie może skończyć się dobrze. Podkreśla też rolę mądrego wychowania w życiu dziecka.
— Gloria victis – patetyczny opis dramatycznej bitwy oddziału powstańczego z wojskiem rosyjskim. Zdaniem Orzeszkowej najważniejsze jest przechowanie w pamięci historii powstania, aby mogła być wzorem dla następnych patriotów.
• Nowele (Bolesław Prus) – nowelistyka Prusa charakteryzuje się przewagą dialogów nad opisami oraz bardzo prostym językiem, w którym często pojawiały się ironiczne fragmenty i niewyszukany, dość prosty humor.
— Kamizelka – subtelne studium miłości, troski i cierpliwości w związku dwojga ludzi. Chory na gruźlicę urzędnik codziennie ściąga sprzączkę kamizelki, aby ukryć przed żoną, że choroba postępuje i jest coraz chudszy. Jak się okazuje, co dzień także ona przesuwała tę sprzączkę, by dodać mu otuchy.
— Powracająca fala – nowela o krzywdzie, na jaką są skazani robotnicy ze strony fabrykanta kierującego się jedynie swoimi korzyściami. Opisane realia pracy w fabryce tkanin bawełnianych Gotlieba Adlera bardzo rzetelnie oddają rzeczywistość takich miejsc w XIX w.
• Nowele (Henryk Sienkiewicz) – najczęstszym motywem tych utworów jest niezawiniona niedola i bieda. Autor opisuje skutki cywilizacji, bezradność krzywdzonych dzieci oraz bezradność niewykształconych chłopów.
— Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela – obraz dzieci w szkole w zaborze pruskim. Wszelkie przejawy polskości są tępione, a dzieci są wychowywane w pruskiej dyscyplinie.
— Bartek Zwycięzca – bohater powołany do niemieckiego wojska jest symbolem antypolskiej polityki pruskiej w Poznańskiem– propaganda sprawia, że bohater wierzy, że walcząc z Francją, pomoże Polsce.
— Szkice węglem – nowela o niedoli i wyzysku chłopów w Królestwie po uwłaszczeniu. Główny bohater jest zacofanym chłopem nieznającym swoich praw; nieświadomy, że przekroczył wiek poborowy, daje się zwieść intrydze urzędnika, co pociąga za sobą kolejne problemy.
— Sachem – porusza kwestie wynaradawiania Indian w Ameryce, ale wyraźna jest analogia między nimi a Polakami pod zaborami, poddawanymi germanizacji albo rusyfikacji.
• Obrazki (Maria Konopnicka) – sfabularyzowane obrazki aktualnych kwestii społecznych. W obrazkach Jaś nie doczekał i W piwnicznej izbie pojawia się nędza dzieci z rodzin robotniczych, dla których nieosiągalnym marzeniem jest świat pełen słońca i zieleni.
• Rota (Maria Konopnicka) – utwór-protest przeciw postępującej germanizacji prowadzonej przez zaborcę. Pieśń z muzyką Feliksa Nowowiejskiego wykonano po raz pierwszy 15 lipca 1910 r. podczas odsłonięcia Pomnika Grunwaldzkiego w Krakowie. Odtąd funkcjonuje w świadomości Polaków jako drugi hymn narodowy.
• Trylogia (Henryk Sienkiewicz) - cykl trzech powieści opisujący XVII-wieczną Polskę, ukazujący się początkowo w odcinkach na łamach gazet „Czas”, „Słowo” i „Dziennik Poznański”.Wydania książkowe w latach 1884, 1886 i 1887-1888. Na cykl składają się:
• Ogniem i mieczem – prezentujący konflikt na Ukrainie,ukazany jedynie z punktu widzenia polskiej szlachty. Sienkiewicz jednoznacznie chwali ustrój sarmacki i zdaje się nie dostrzegać, że Kozacy walczyli o wolność.
• Pan Wołodyjowski – opisuje wydarzenia historyczne z lat 1668-1672, czyli elekcję Michała Korybuta Wiśniowieckiego, obronę Kamienia Podolskiego i wygraną bitwę pod Chocimiem.
• Potop – opowiada o potopie szwedzkim z lat 1655-1660.
• Wolny najmita (Maria Konopnicka) – po wejściu w życie ustawy uwłaszczeniowej z 1864 r. bohater zyskuje wolność osobistą i kawałek ziemi, ale nie jest w stanie płacić podatków.W końcu, wygnany z własnej ziemi, błąka się w poszukiwaniu pracy.