Powstanie styczniowe wybuchło 22 stycznia 1863 roku i trwało najdłużej z polskich powstań, do jesieni 1864.Walki w tym okresie toczyły się w Królestwie Polskim, na Litwie, Białorusi i części Ukrainy.
1. Przyczyny
a) pośrednie
- śmierć namiestnika Królestwa Polskiego Iwana Paskiewicza - jego następcą został książę Michaił Gorczakow, zwolennik porozumienia z Polakami - Polacy zaczynają wierzyć w odzyskanie autonomii i przywrócenie konstytucji
- reformy cara przeprowadzane w Królestwie, ogłoszenie amnestii, złagodzenie cenzury, otworzenie polskich szkół
- założenie Towarzystwa Rolniczego pełniącego rolę nielegalnego parlamentu
- porażka Rosji w wojnie krymskiej; sukcesy Włochów walczących o zjednoczenie, co spowodowało wzrost nastrojów patriotycznych wśród Polaków
- młode pokolenie Polaków wychowane w duchu romantyzmu odrzuca bierność starszego pokolenia
- manifestacje polityczne
- ożywienie idei mesjanizmu narodu polskiego
- zamieszki w Warszawie z powodu rozwiązania Towarzystwa Rolniczego
- zaostrzenie represji, aresztowania polskich patriotów
- nielegalne organizacje niepodległościowe - biali i czerwoni
- powołanie Komitetu Miejskiego, później Komitetu Centralnego Narodowego
b) bezpośrednie
- Wielopolski organizuje w Krakowie nadzwyczajny pobór do wojska rosyjskiego - brankę, co miało rozbić konspirację czerwonych (I 1863r.)
- Zygmunt Padlewski, przywódca czerwonych, przyspiesza wybuch powstania, by nie dopuścić do branki
- wezwanie wszystkich Polaków do walki (chłopom obiecano bezpłatną ziemię, a szlachcie odszkodowanie za ziemię)
2. Wybuch i przebieg powstania:
Od 1862 roku na czele cywilnego rządu stał w KP hrabia Wielopolski. Był on zwolennikiem rozwoju tych ziem, ale tylko i wyłącznie pod zwierzchnictwem Rosji. Prowadził politykę reform, np. W oświacie i uważał, że jest to dla Polaków bardziej korzystne niż niepodległość. Mimo to rosły nastroje powstańcze, hrabia był znienawidzony jako sługa Rosji. Aby rozbić organizację czerwonych ogłosił przymusowy pobór do wojska rosyjskiego. Stworzono listę 12 tysięcy osób, które miały zostać podzielone po różnych garnizonach w Rosji. W ten sposób spisek zostałby zażegnany. Większość osób, które znalazły się na liście zbojkotowała rozkaz poboru i by uniknąć kary ukryła się w lasach. Sytuacja była trudna, nie można było ukrywać się w zimie, więc 22 stycznia Komitet Centralny Narodowy ogłosił wybuch powstania. Wezwał do wypowiedzenia posłuszeństwa carowi i walki o niepodległość Polski, Białorusi i Litwy.
Powstańcy dysponowali 6 tysiącami ludzi i z tą siłą uderzona na 33 garnizony rosyjskie w nocy na 23 stycznia. Część udało się rozbroić, jednak Rosjanie mieli ogromną przewagę, stąd nie udało się zdobyć większych miejscowości. Nie udała się wyprawa na Płock. Rząd powstańczy nie miał gdzie wprowadzać swoich postanowień .
Przyjęto taktykę walki na tyłach wroga, nękania szybkimi atakami. W czasie 15 miesięcy powstania odbyło się około 1200 starć z Rosjanami. Mieli oni tak ogromną przewagę liczebną (w szczytowym okresie zgromadził i 170 tysięcy żołnierzy), że nawet pojedyncze polskie zwycięstwa , choć ważne z punktu widzenia morale, nie miały znaczenia strategicznego. Polacy byli na większości terenów gromieni przez armię rosyjską.
Jedną z pierwszych większych bitew stoczył pod Miechowem A. Kurowski 17 lutego. Oddział został kompletnie rozbity, nie udało się uzyskać przyczółka w Krakowskiem. W maju np. Gen. Jasiński, dysponując jedynie 740 żołnierzami zwyciężył pod Kobylanką. W marcu sukcesy w Małopolsce odnosił M. Langiewicz. Wszystkie wysiłki jednak niweczyła przewaga rosyjska oraz dobre wyposażenie w broń. Gen. Jasiński musiał opuścić obóz mimo zwycięstwa pod Kobylanką, w czasie pancernego szturmu. Langiewicz rozproszył swoje oddziały.
Największym sukcesem militarnym było zwycięstwo gen. M Kruka-Heidenreicha pod Żyrzynem. Przygotował on akcję skierowaną przeciw konwojowi poczty, udało mu się przejąć 200 000 rubli. Jednak i on wkrótce musiał rozwiązać swój trzytysięczny oddział.
Przez pola bitew przewinęło się 200 tysięcy ludzi. Szkoda, że tak ogromny zryw nie zawsze miał dobrych dowódców
3. Dowódcy powstania i władze powstańcze
Początkowo powstanie nie posiadało naczelnego wodza. Czerwoni wybrali na to stanowisko L. Mierosławskiego i czekali aż przybędzie z Paryża. W tym czasie faktycznie dowodził S. Bobrowski, naczelnik Warszaw. On podjął się wprowadzania uwłaszczenia, dbał o zaopatrzenie wojsk.
Mierosławski, acz niechętnie, przybył do Królestwa, jednak szybko zrezygnował (poniósł dwie porażki na Kujawach)
Po nim, w marcu dyktatorem został M. Langiewicz. Po tygodniu jednak rozpuścił swój oddział i zbiegł do Galicji. Tam został aresztowany.
Od maja władzę sprawował Rząd Narodowy białych, który nie dążył do podtrzymania powstania i szkodził mu krótkowzroczną polityką. Rozwijał w zamian bardzo dobrze działająca administrację państwa podziemnego: drukarnie, prasę, pocztę.
W czasie fatalnej sytuacji na jesień 1863 władzę dyktatorską objął prawdziwy patriota R. Traugutt. On nie zniechęcił się tak szybko, co więcej, mimo podupadających sił powstańczych przetrwał z powstańcami do wiosny, w międzyczasie reformując armię. Za udział w powstaniu zapłacił najwyższą cenę: został aresztowany 11 kwietnia i w sierpniu powieszony na stokach warszawskiej Cytadeli.
Dowódcy są do dzisiaj piętnowani; Mierosławski po powrocie do Paryża zaczął antypowstańczą propagandę, by zachować twarz. Szeregowi uczestnicy, tworzący ogromną masę ochotników sprawdzili się w 100 procentach, często pozbawieni kierownictwa.
Błędem było zaniedbanie na początku wprowadzania w życie dekretów uwłaszczeniowych. Dopiero Traugutt doceniał to połączenie walki o niepodległość z walką ludu o swoje prawa i chciał utworzenia armii ludowej. W okresie zmasowanego terroru rosyjskiego było już jednak za późno.
4. Skutki powstania
Po stronie polskiej zginęło około 30 tysięcy walczących. Około 40 tysięcy wywieziono na Syberię, konfiskując ich majątki. Królestwo Polskie utraciło szczątki autonomii, ograniczono Polakom ponownie dostęp do szkół, rozpoczęto rusyfikację i traktowanie jako nieuprzywilejowanej prowincji Rosji.
W okresie powstania padły jednak pewne ziarna, które zaczęły kiełkować: obudzono świadomość narodową chłopów, społeczeństwo zaczęło w miarę rozwoju tych ziem ewoluować w stronę nowoczesnego kapitalistycznego ustroju.
