Notatki na podstawie podręcznika do historii M.Gładysz: I rozbiór Polski sejm, 4-letni, konstytucja 3 maja itp. rozdział 42

I ROZBIOR POLSKI
Brutalne postępowanie Rosjan wywołało oburzenie znacznej czꜬci szlachty. Wyrazem tych nastrojów była zawiązana w lutym 1768 r. konfederacja barska. Jej postanowienie:
- walka w obronie przywilejów szlacheckich, niepodległości i wiary kato¬lickiej

Przez ponad cztery lata konfederaci stawiali opór wojskom carskim i królewskim. Działania utrudniał brak jednolitego programu, wspólnego do¬wództwa, ogłoszenie detro¬nizacji Stanisława Augusta, nieudana próba porwania króla, co zniechęciło do konfederacji dwory europejskie.
Powstańcy stopniowo kapitulowali. Kie¬dy w sierpniu 1772 r. jako ostatnia poddawała się Częstochowa, Rzeczpospolita już od dwóch tygodni była ofiarą I rozbioru.
Inicjatywa podziału ziem polskich i litewskich wyszła od króla prus¬kiego Fryderyka II.
Władca ten umiejętnie wykorzystał problemy Katarzyny II: konfederację barską, konflikt Rosji z Turcją oraz groźbę wybuchu wojny rosyjsko-austriackiej.
Pod wpływem tych okoliczności caryca zgodziła się na propozycje Fryderyka II. Do układów rosyjsko-pruskich dołączyła Austria, która w zamian za część ziem polskich odstąpiła od sojuszu z Turcją. Po wielu miesiącach negocjacji, w sierp¬niu 1772 r. podpisano traktat sankcjonujący I rozbiór Polski. Na żądanie mocarstw traktat rozbiorowy został w 1773 r. ratyfikowany przez sejm.
• Austria otrzymała całą południową Polskę po Zbrucz ze Lwowem, ale bez Krakowa. Przy czym już w 1770 r. Austria samorzutnie przejęła Spisz i powiaty nowotarski, nowosądecki i czorsztyński.
• Prusy anektowały Warmię i Prusy Królewskie (Pomorze Gdańskie), lecz bez Gdańska i Torunia.
Rosja zagarnęła Inflanty Polskie oraz wschodnie, peryferyjne krańce Rzeczypospolitej za Dnieprem i Dźwiną, utrzymując poza tym swój protektorat nad resztą okrojonego kraju.




SEJM CZTEROLETNI
Został zwołany przez Stanisława Augusta Poniatowskiego, za zgodą Katarzyny II, dla uchwalenia sojuszu wojskowego z Rosją i podjęcia uchwał w sprawie udziału polskiego korpusu posiłkowego w wojnie rosyjsko-tureckiej, a poza tym zgody na uchwalenie nowych podatków. Sejm Czteroletni miał obradować pod węzłem konfederacji.
Ustępstwa te zaniepokoiły Prusy, które liczyły na dalszy zabór ziem polskich. Aby pokrzyżować plany wzmocnienia Polski i zacieśnienia jej związków z Rosją, król Fryderyk Wilhelm II złożył Rzeczpospolitej własną pro¬pozycję przymierza, uzupełnioną obietnicami obrony niepodległości państwa polskiego. Na wieść o pruskiej ofercie sejm uchwalił:
- utworzenie 100-tysięcznej armii,
- zniósł rosyjskie gwarancje dla ustroju Rzeczpospolitej
- zlikwidował Radę Nieustającą - organ rządowy ustanowiony na rosyjskie żądanie po I rozbiorze
- w 1789 roku uchwalił nowe podatki, wśród nich tzw. ofiarę dziesiątego grosza z dóbr szlacheckich i kościelnych.
Od tej po¬ry Sejm Czteroletni stal się sejmem rządzącym.
Równocześnie do ofensywy ruszyli oświeceniowi działacze i publicy¬ści. Pod wpływem haseł rewolucji francuskiej rozgorzała kampania o zniesienie przywilejów stanowych i uchwalenie konstytucji.
W grudniu 1789 r. z inicjatywy jednego z przywódców obozu refor¬matorskiego, Hugona Kołłątaja, odbyła się w Warsza¬wie „czarna procesja" przedstawicieli miast, którzy demonstrowali żałobę po utraconych prawach.
W kwietniu 1791 r. przy poparciu króla, sejm uchwalił Ustawę o miastach królewskich, przyznającą mieszczanom m.in. dostęp do urzędów, możliwość posiadania ziemi i gwarancję nietykalności bez wyroku. Mieszczanom ułatwiono też uzyskanie nobilitacji. Inna ustawa sejmowa odebrała prawa politycz¬ne szlachcie nieposiadającej majątku.




GENEZA KONSTYTUCJI 3 MAJA
Najważniejszym zadaniem Sejmu Czteroletniego była reforma ustroju.
Po niepowodzeniu pierwszych projektów, pod koniec 1790 r. do pota¬jemnych prac nad Ustawą rządową, czyli konstytucją, przystąpił Sta¬nisław August wraz z grupą polityków i intelektualistów.
Na uchwalenie konstytucji wybrano pierw¬sze dni maja 1791 r., gdy większość posłów opozycyjnych przebywa¬ła jeszcze na wielkanocnym urlopie. 3 maja na galeriach sejmowych i pobliskich ulicach rozlokowano zwolenników reform, a wokół Zam¬ku Królewskiego ustawiono wojsko pod dowództwem bratanka króla - księcia Józefa Poniatowskiego (zob. rozdz. 43). Aby do ostatniej chwili utrzymać wszystko w tajemnicy, zdecydowano się złamać zwyczaj sejmowy nakazujący wcześniejsze ogłoszenie projektu. Po siedmiu godzinach obrad, pomimo dramatycznych protestów opozy¬cji, ustawa została przyjęta przez posłów i zaprzysiężona przez króla.


KONSTYTUCJA 3 MAJA
Na mocy Konstytucji 3 maja Rzeczpospolita stawała się dziedziczną monarchią parlamentarną. Postanowienia:
- zlikwidowano odrębność urzę¬dów Polski i Litwy,
- zniesiono: liberum veto, wolne elekcje, konfe¬deracje,
- decyzje sejmu uczyniono wiążącymi dla sejmików
- wprowadzono podział władzy na ustawodawcza [2-izbowy sejm], wykonawcza [król wraz ze Strażą Praw] i sądowniczą
- chłopi otrzymali gwaran¬cję opieki ze strony rządu, mieszczanom zaś potwierdzono nadane wcześniej prawa
- szlachcie zapewniono dawne przywileje, uznając jej przewodnictwo w życiu publicznym.
Uchwalenie konstytucji nie zakończyło reformatorskiego dzieła Sejmu Czteroletniego. W ciągu następnego roku przeprowadzono kolejne zmiany, m.in. w sądownictwie, administracji i dobrach królewskich. Trwały prace nad kodeksem cywilnym, nadającym chłopom wolność i nieusuwalność z ziemi, a także kodeksem karnym, zgodnym z za¬sadami humanitaryzmu. Przygotowywano reformy gospodarki i fi¬nansów, dyskutowano też o uregulowaniu sytuacji prawnej Żydów. Zabiegano o unowocześnienie armii, szkolonej pod nadzorem patrio¬tycznych dowódców: księcia Józefa Poniatowskiego i Tadeusza Ko¬ściuszki. Dzięki skutecznym zabiegom propagandowym konstytucję poparły prawie wszystkie sejmiki. Wydawało się więc, że po latach upadku Rzeczpospolita dźwiga się z zapaści siłami swych obywateli.


II ROZBIOR POLSKI
W 1791 r. zwycięstwa nad Turcją zapewniły Katarzynie II swo¬bodę działania. Wkrótce potem roz¬wój rewolucji we Francji zbliżył do siebie Rosję, Prusy i Austrię.
Wiosną 1792 r. caryca zde¬cydowała się na interwencję w Polsce. Pretekstem stała się konfederacja targowicka, zawiązana pod dyktan¬do rosyjskie przez kilku magnatów, którzy zwrócili się do Katarzyny II o przywrócenie dawnego ustroju Rzeczpospolitej. W granice państwa polskiego wkroczyła 100-tysięczna ar¬mia rosyjska. Gdy stało się jasne, że Polska nie otrzy¬ma pomocy z zagranicy, St. August i większość rządu skapitu¬lowali przed żądaniami carycy i przystąpili do konfederacji targowickiej. Czyniąc to, liczyli, że uratują chociaż część reform Sejmu Czteroletniego i uchronią Rzeczpospolitą przed nowym rozbiorem.
Zwycięscy Rosjanie oddali rządy w okupowanej Polsce w rę¬ce targowiczan, którzy nie tylko cofnęli większość reform, ale także rozpoczęli prześladowania przeciwników politycznych. W styczniu 1793 r. Rosja i Prusy, powołując się na konieczność ochrony przed wpływami rewolucyjnymi, dokonały II rozbioru Polski.

PRUSY: otrzymały Gdańsk i Toruń oraz województwa gnieźnieńskie, poznańskie, sieradzkie (z Wieluniem), kaliskie, płockie, brzesko-kujawskie, inowrocławskie, ziemię dobrzyńską oraz części krakowskiego, rawskiego i mazowieckiego

ROSJA: woj. mińskiego, kijowskiego, bracławskiego i podolskiego oraz części wileńskiego, nowogródzkiego, brzesko-litewskie i wołyńskiego

AUSTRIA: nie brała udziału w II rozbiorze zajęta wojna z Francja, jako ekwiwalent miała otrzymać Bawarie.

Nieprzewidziany przez konfederatów rozbiór Rzeczypospolitej skończył się pełną kompromitacją konfederacji targowickiej, także króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. W 1793 r. odbył się w Grodnie sejm rozbiorowy, który pod presją obu zaborców wyraził milczącą zgodę na kolejny rozbiór kraju, zawarł nierównoprawny traktat pokojowy z Rosją, przywrócił Radę Nieustającą, rozwiązał też konfederację targowicką. Był to ostatni Sejm Polski szlacheckiej.