Z terminem tym spotykamy się od VI w. p.n.e., a łączy się go z nazwiskiem Klejetnesa. Z nim bowiem jest związany termin demokracja, od demos "lud" i kratos "władza", czyli "władza ludu". Zasadniczym elementem systemu stały się: Zgromadzenie Ludowe, Rada Pięciuset, rozumiana jako rząd, ora rada przysięgłych. W pracach tych instytucji miał prawo brać udział każdy wolny obywatel Aten. Ustrój demokracji ateńskiej ostatecznie wykształcił się w II połowie V w p.n.e. za czasów rządów Peryklesa, który przez kilkanaście lat pełnił urząd stratega. Warto zaznaczyć, że w Atenach, w połowie V w. p.n.e. mieszkało około 300 tys. Ludzi, z czego prawa obywatelskie miało 45 tys. Praw obywatelskich nie mieli: cudzoziemcy, niewolnicy i kobiety. Jeden z największych filozofów greckich, Platon, w swojej klasyfikacji ustrojów demokratycznych umieszczał bardzo nisko w hierarchii wartości, tuż przed tyranią. Dla niego była ona władzą tłumu (pospólstwa), które kierowało się nie dobrem państwa, ale dobrem własnym. Jego klasyfikacja ustrojów, od najlepszego do najgorszego, wyglądała następująco:
1. timokracja – rządy odważnych
2. oligarchia – rządy bogatych
3. demokracja – rządy tłumu
4. tyrania – rządy tyrana
Demokrację ateńską można przedstawić w następujący sposób:
- Zgromadzenie Ludowe
- Decyduje o najważniejszych sprawach państwa
- 9 archontów pełni urząd honorowy
- Rada Pięciuset załatwia bieżące sprawy państwowe.
- Sąd przysięgłych rozstrzyga większość spraw sądowych.
- Areopag rozstrzyga sprawy sądowe o zabójstwa
- Kobiety, niewolnicy i cudzoziemcy nie mają praw obywatelskich
Demokracja ateńska a demokracja dzisiaj
Dziś demokrację rozumiemy jako wolę większości, której musi się podporządkować mniejszość obywateli. Znamienne są słowa jednego z największych dwudziestowiecznych polityków brytyjskich, Winstona Churchila, który powiedział: "Demokracja to najgorszy z ustrojów, ale nikt lepszego jeszcze nie wymyślił". We współczesnych państwach spotykamy się z dwoma rodzajami demokracji. Jest to demokracja bezpośrednia, taka jak w Atenach, oraz demokracja pośrednia. Można to przedstawić w następujący sposób.
Demokracja bezpośrednia:
- referendum
- plebiscyt
- inicjatywa ludowa
- veto ludowe
Demokracja pośrednia – wybory:
- parlamentarne
- prezydenckie
- samorządowe
Ogólnie można powiedzieć, że dzisiejsza demokracja realizuje się poprzez wybory. Obywatele bowiem wybierają swoich przedstawicieli, stąd często używany przymiotnik demokracja przedstawicielska. Jest to cecha demokracji pośredniej.
Demokracja bezpośrednia polega na tym, że wszyscy obywatele decydują o sprawach państwa. Najczęściej wyraża się to w organizacji referendum. Gdy porównuje się demokrację ateńską z dzisiejszą, można dostrzec wyraźne różnice:
1. Demokracja ateńska była demokracją bezpośrednią, nie znano instytucji demokracji pośredniej.
2. W demokracji około 1/6 obywateli miała prawa obywatelskie. W dzisiejszych demokracjach ma je olbrzymia większość. W Polsce są to obywatele którzy ukończyli 18 lat i mają prawa wyborcze. Prawa wyborczego nie mają: osoby skazane prawomocnym wyrokiem, osoby uznane prawomocny orzeczeniem za chore psychiczne, obcokrajowcy
3. W Atenach nie było partii politycznych, które bronią interesów różnych grup obywateli, stąd nie rozwinął się system przedstawicielski.
4. W demokracji ateńskiej o obsadzie większości urzędów decydowało losowanie. W demokracjach dzisiejszych jest to z reguły rezultat wyborów, czyli realizacja woli większości obywateli.
5. Kobiety w Atenach były pozbawione praw obywatelskich. Dzisiejsze demokracje oferują kobietom prawa obywatelskie (generalnie rozumiana jako prawa wyborcze). Walczyły o nie kobiety XIX i XX wieku. W USA kobiety otrzymały prawa wyborcze w 1920 r., w Wielkiej Brytanii w 1928 r., a w Szwajcarii i Portugalii bardzo późno, dopiero w latach – odpowiednio – 1971 i 1974 r.