Uwłaszczenie chłopów na ziemiach polskich

Uwłaszczenie chłopów na ziemiach polskich, przekazanie chłopom użytkowanej przez nich ziemi na własność, przeprowadzone w XIX w. Do czasu nadania gospodarstw rolnych chłopi - dzierżawcy uprawiali ziemię w zamian za pańszczyznę bądź ekwiwalent pieniężny na rzecz właściciela.

Proces uwłaszczenia dokonywał się w różnym czasie i na odmiennych zasadach, w zależności od przynależności państwowej ziem polskich.

Najwcześniej uwłaszczenie rozpoczęło się w zaborze pruskim, gdzie w 1808 chłopi, użytkownicy gospodarstw w dobrach państwowych, otrzymali możliwość wykupu gruntów. W 1811 podobną możliwość otrzymali chłopi w dobrach prywatnych, gdzie mogli otrzymać gospodarstwo rolne na własność w zamian za zwrot na rzecz dotychczasowego właściciela 1/2 powierzchni gospodarstwa w przypadku, gdy chłop nie posiadał prawa dziedziczenia, bądź 1/3 powierzchni gospodarstwa w przypadku posiadania prawa dziedziczenia. 1816 ograniczono uwłaszczanie do gospodarstw sprzężajnych. 1821 rząd rozpoczął likwidację serwitutów w drodze wypłaty odszkodowań dziedzicom.

W 1823 na takich samych zasadach przeprowadzono uwłaszczenie w Wielkim Księstwie Poznańskim. W połowie XIX w. nadano ziemię także drobnym rolnikom.

Uwłaszczenie w Galicji przeprowadzono pod wpływem ruchów rewolucyjnych 1846 i 1848. Pozostawiono chłopom całość uprawianej ziemi, przy czym rząd zobowiązał się do zapłaty odszkodowań dotychczasowym właścicielom. W praktyce za ziemię zapłacili chłopi, obciążeni przez państwo specjalnym podatkiem. Proces uwłaszczenia w zaborze austriackim prowadzono przez 10 lat.

Na ziemiach polskich włączonych bezpośrednio do państwa rosyjskiego uwłaszczenie wprowadzono ukazem carskim z 1861, który nadawał ziemię chłopom pod warunkiem jej wykupu. Z otrzymanego nadziału chłop miał płacić czynsz lub odrabiać pańszczyznę, przy czym miały zostać ustalone warunki wykupu. Utrzymanie pańszczyzny przez dwa lata od ogłoszenia ukazu i nieuregulowanie sprawy wysokości odszkodowań budziły powszechne niezadowolenie.

Ukaz carski z 1861 nie obejmował ziem Królestwa Polskiego, gdzie uwłaszczenie chłopów ogłosił Tymczasowy Rząd Narodowy w dniu wybuchu powstania styczniowego (22 stycznia 1863) w manifeście, który nadawał ziemię chłopom, obiecując wypłacenie odszkodowań dotychczasowym właścicielom. Zagwarantowano chłopom uprawnienia z tytułu serwitutów oraz nadania dla bezrolnych, którzy wezmą udział w powstaniu.

Rząd carski dążąc do odciągnięcia ludności wiejskiej od powstania przeprowadził uwłaszczenie w Królestwie Polskim w marcu 1863 na zasadach bardzo zbliżonych do gwarantowanych w manifeście Tymczasowego Rządu Narodowego.