Wróg
Przeczący stereotypom
Bohater Pamiętnika przeczy stereotypowi Polaka, powstańca, który walczy nawet wtedy, gdy siła wroga jest miażdżąca. Jest zwykłym szarym cywilem, który dba tylko o to, żeby jakoś przeżyć. Taka jest też postać z dramatu Tadeusza Różewicza Do piachu , przecząca stereotypowi bohatera – partyzanta. Skazany na śmierć partyzant Waluś boi się jej panicznie. Inni ludzie „z lasu” też nie przystają do stereotypu walczących za sprawę. Dokonują gwałtów i kradzieży. Antybohaterskimi cechami odznacza...
Komunista fantasta
Do komunistów fantastów, idealistów można zaliczyć studenta Lulka, ubogiego bohatera Przedwiośnia Stefana Żeromskiego. Pragnie on zarazić swymi ideami mniej uświadomionego klasowo kolegę Cezarego Barykę, który był mimowolnym świadkiem rewolucji w Baku, nawet w pewnym momencie wziął jej stronę. Jednakże Lulek nie zna komunizmu od strony praktycznej, którą niestety zna Baryka. Nie rozumie, że wprowadzenie komunizmu pociągnie za sobą rozlew krwi i niekończące się represje, polowania na wrogów...
Powojenne dylematy akowców
W konspiracji nadal działają po wojnie akowcy, tacy jak Maciek Chełmicki i Andrzej Kossecki, bohaterowie Popiołu i diamentu Jerzego Andrzejewskiego. Ich zadaniem jest kontynuowanie w podziemiu tego, co zaczęli podczas okupacji: likwidacja wrogów ojczyzny, doprowadzenie do odzyskania niepodległości przez Polskę. W ich rozumieniu wrogami ojczyzny są tak samo komuniści, jak i hitlerowcy, tak samo Sowieci, jak i polscy komuniści. Mają wykonać wyrok na jednym z takich komunistów – Szczuce....
Skutki rewolucji
Dalsze skutki rewolucji, przewidywane przez Witkacego czy Orwella, tj. terror, dyktatura jednostki, zbrodnie, zostają przedstawione np. w prozie łagrowej ( Inny świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, proza Leo Lipskiego, Aleksandra Sołżenicyna i Oli Watowej). Także w stalinowskich więzieniach cierpią i giną rzekomi wrogowie rewolucji, często dawni działacze rewolucyjni lub zupełnie niewinni ludzie (filmy Matka Królów Zaorskiego na podstawie powieści Kazimierza Brandysa, Przesłuchanie...
Czy samobójcy?
Odbierając sobie życie, Antygona zalicza siebie do grona samobójców.Ale czy są też nimi podejmujący nierówną walkę z wrogiem buntownicy, powstańcy, rewolucjoniści, tak jak pan Wołodyjowski czy Roland stający przeciw miażdżącej sile wroga? Wolą narażać młode życie, wolą nawet pogodzić się z własną śmiercią, która jest bardzo prawdopodobna, nie są nawet pewni pośmiertnej sławy (jak Baczyński – żołnierz i poeta, którego można utożsamiać z podmiotem lirycznym większości jego wierszy, np....
Wróg
Skwar jest wielki, kurz wzbija się w górę. Poganie uciekają,a Francuzi nękają ich. Pogoń trwa aż do Saragossy. Na szczyt wieży wyszła Bramimonda: z nią jej kleryki i kanoniki fałszywej wiary, których nigdy Bóg nie kochał: nie mają ani święceń, ani tonsury. Kiedy ujrzała Arabów w takiej rozsypce, głośno krzyczy: „Mahomecie, wspomóż! Ha, miły królu, oto pobito naszych ludzi! Emir poległ tak haniebnie!” Kiedy Marsyl to słyszy, obraca się do ściany, oczy jego leją łzy, głowa opada. Umarł z...
Armia carska – służalcy
Rosjanie też oceniani są na ogół źle. Armia carska to głównie służalcy, gotowi bezmyślnie umierać dla cara i podlizywać się jego urzędnikom. Taki obraz znajdziemy np. u Mickiewicza: Car dziwi się – ze strachu drżą Petersburczany, Car gniewa się – ze strachu mrą jego dworzany; Ale sypią się wojska, których Bóg i wiara Jest car. – Car gniewny: umrzem, rozweselim cara. (Adam Mickiewicz, Reduta Ordona ) Obraz służalców przedstawiony został także w III części Dziadów , jednakże...
Bolszewicy – prymitywna szarańcza
Bolszewicy – prymitywna szarańcza, gwałcąca, grabiąca, zabijająca okrutnie. Tak są ukazani w Przedwiośniu Stefana Żeromskiego czy przerażającym filmie Jerzego Wójcika Wrota Europy . Tak postrzega ich większość bohaterów Bożej podszewki Teresy Lubkiewicz-Urbanowicz, współczuje im tylko Marianna. W filmie Andrzeja Wajdy Pierścionek z orłem w koronie , opartym na książce Aleksandra Ścibora-Rylskiego Pierścionek z końskiego włosia jako okrutnicy i gwałciciele pokazani zostają także...
Zdrajca – najgorszy wróg
Jako najgorsi wrogowie ukazywani są jednak zdrajcy ojczyzny. W Panu Tadeuszu z wielką niechęcią, w odróżnieniu od Rosjanina Rykowa, został przedstawiony major Płut, zruszczony Polak, bardzo gorliwy w tępieniu wszelkich buntów, surowy łapownik, zepsuty cham... Zdrajca Kuklinowski, który przeszedł na stronę szwedzką ( Potop Henryka Sienkiewicza), potraktowany zostaje z należną pogardą. Jest okrutnikiem: znęca się nad Kmicicem, przypieka go żywym ogniem. To mały człowiek, który dla własnej...
Zemsta na wrogach religijnych
Niekiedy zemsta przyjmuje postać zbiorowego wyroku na jakiejś grupie ludzi. Okrutną zemstę Nerona na chrześcijanach opisał Henryk Sienkiewicz w swojej słynnej powieści Quo vadis , za którą otrzymał literacką Nagrodę Nobla. Co było powodem tej zemsty? Teoretycznie podpalenie Rzymu przez wyznawców Chrystusa, faktyczni e niechęć cesarza do wyznawców tej religii i konieczność oskarżenia kogokolwiek o zbrodnię przeciw Rzymowi. Neron musiał kogoś oskarżyć o wzniecenie straszliwego pożaru, który...
Zemsta na wrogach państwa i wrogach klasowych
Wymiar zemsty na wrogach klasowych ma bunt przybierający różne formy: okrutnym odwetem za krzywdy chłopów była rabacja galicyjska, powstanie Jakuba Szeli, o którym wspomina Stanisław Wyspiański w Weselu. Mszczącym się chłopom można zarzucić niebywałe okrucieństwo: podobno ucinali piłami głowy panom. Wymiar okrutnej zemsty mają też rewolucje. Opisują je: Zygmunt Krasiński w Nie-Boskiej komedii , Witkacy w Szewcach czy Gombrowicz w Operetce . Do zemsty na klasach posiadających...
Zemsta na wrogach miłości
Nie tylko niewierni kochankowie, także ci, którzy przeszkadzają w miłości, podlegają nieraz okrutnej zemście. Okrutnie mści się na Stolniku Horeszce bohater Pana Tadeusza – Jacek Soplica. Magnat, który nie chciał oddać swej córki Ewy kochającemu ją, ale uboższemu szlachcicowi, zostanie przez zrozpaczonego i dumnego Jacka zastrzelony w chwili oblężenia zamku przez Moskali. Odtąd do Soplicy, który, nie będąc z Moskalami w zmowie, zabił jednak Polaka z broni rosyjskiego żołnierza podczas...
Rosjanin jako zaborca
Obraz Rosjan – wrogów i zaborców – utrwalił się nawet w piosenkach. Jacek Kaczmarski w Śnie Katarzyny II przedstawia władczynię Rosji jako żądną krwi kochankę-tyrankę, „niewyżytą Niemrę”, która „na smyczy trzyma filozofów Europy”, ale marzy o silnym kochanku – kazałaby go jednak ściąć w obawie przed tym, że ściągnie jej z głowy „koronę carów”. Obraz carskich służalców utrwalił Kaczmarski w piosence Rejtan – czyli raport ambasadora . Wizję Rosjan jako wrogów, zaborców znajdziemy w...
Innowiercy – wrogowie katolickiej Europy
Z wielką niechęcią, nie szczędząc pogardliwych słów komentarza, charakteryzuje wrogów autor Pieśni o Rolandzie . Król Karol i jego wódz Roland kreowani są na rycerzy chrześcijańskich, idealnych, ich wrogowie zaś– Saraceni oraz zdrajca Ganelon traktowani są z nienawiścią i pogardą. Ich metodą postępowania jest zdrada. „Pohaniec sprosny” (już określenie mówi samo za siebie) pojawia się w Pieśni o spustoszeniu Podola przez Tatarów Jana Kochanowskiego, o Turkach mowa też w Panu Wołodyjowskim...
Niemiec – wróg
Pisarze polscy niejednokrotnie brali udział w kampaniach o charakterze publicystycznym,przedstawiając Niemców jako wrogów. Literatura, stając wobec naporu kolonizacji niemieckiej, nakłaniała do protestu przeciw dominacji gospodarczej wroga (np. Placówka Bolesława Prusa) lub angażowana była przeciwko germanizacyjnej polityce zaborcy (np. Rota Marii Konopnickiej). Powieść Prusa pokazuje spór chłopa Ślimaka z niemieckimi kolonistami, poruszając wciąż delikatny problem wykupu polskiej ziemi...
Zemsta na wrogach ojczyzny
Odmienną kategorię stanowi odwet na wrogach ojczyzny. Więźniowie przetrzymywani w celi za działania konspiracyjne w Dziadach cz. III Adama Mickiewicza śpiewają: „Zemsta, zemsta, zemsta na wroga,/z Bogiem i choćby mimo Boga!”. Kordian – tytułowy bohater dramatu romantycznego Juliusza Słowackiego decyduje się na królobójstwo, byle zgładzić cara, który bezprawnie mieni się królem Polski. Z kolei Walter Alf, podszywający się pod rycerza Konrada Wallenroda traci honor, łamie rycerskie słowo,...
Niezwyciężony rycerz antyczny
Przykładem rycerza antycznego, dzielnie walczącego pod Troją, jest Achilles.Już sama jego zbroja budzi popłoch w szeregach wroga. Dlatego zakładają przyjaciel Achillesa, Patroklos i... ginie. Achilles jest przykładem rycerza nieugiętego, nieustraszonego, dzielnego i dumnego. Gdy zostaje mu odebrana branka Bryzejda, wycofuje się z walki, wtedy wydarza się nieszczęsny wypadek z Patroklosem (Patroklesem, Patroklem). By pomścić wiernego druha, dumny rycerz powraca do walki. Zabija w pojedynku...
Konfederacja barska
Wiadomo, że w konfederacji barskiej brał udział bohater Pana Tadeusza , chluba zaścianka Dobrzyńskiego, Maciek nad Maćkami. Konfederatem barskim był też Cześnik Raptusiewicz, bohater Zemsty Aleksandra Fredry, i Ksawery Horsztyński – tytułowy (choć nie główny) bohater nieukończonego dramatu Juliusza Słowackiego ( Horsztyński ). O dniach konfederacji barskiej mówi też inny dramat Słowackiego– Ksiądz Marek . Córka rabina z Baru, Żydówka, karczmarka Judyta przyjmuje od księdza Marka...
Obraz Niemców – okrutników, katów, najeźdźców
Są bowiem Krzyżacy traktowani jak niemieccy najeźdźcy, napadający na Słowian podstępnie, znienacka. Jako nieprzyjaciele zostają ukazani Niemcy już w kronikach średniowiecznych. Ten obraz wroga utrzymuje się i w XX wieku: Kiedy przyjdą podpalić dom, ten, w którym mieszkasz – Polskę, kiedy rzucą przed siebie grom, kiedy runą żelaznym wojskiem i pod drzwiami staną, i nocą kolbami w drzwi załomocą – ty, ze snu podnosząc skroń, stań u drzwi. Bagnet na broń! Trzeba krwi! (Władysław Broniewski,...