Elementy świata przedstawionego
Czas akcji
Nie wiadomo, kiedy miało miejsce spotkanie Twardowskiego z diabłem. Jedynie podczas rozmowy bohaterów pada informacja, że minęło siedem lat od czasu podpisania cyrografu. Pojawienie się w tekście nazwy szczytu tatrzańskiego „Krępak” sugeruje, ze czas akcji ballady to I połowa XIX wieku, czyli czasy współczesne Mickiewiczowi (Stanisław Staszic w 1812 i w 1815 r. podaje konsekwentnie nazwę „Wielki Krapak” lub po prostu „Krapak”, a dziś szczyt ten nosi nazwę „Łomnica”). Biorąc jednak pod uwagę fakt, że jest to ballada, określenie czasu nie jest tu istotne – ważniejsza jest idea utworu, jego przesłanie i wymowa moralna.
Miejsce akcji
Karczma o nazwie „Rzym”. W cyrografie zapisano, że Twardowski po dwóch latach miał pojechać do Rzymu, by tam oddać się w diabelskie ręce (nie ustalono wtedy, co kryje się pod nazwą „Rzym”). Kiedy minęło 7 lat i szlachcic nie wykonał zadania, diabeł wykorzystał chwilę obecności Twardowskiego w karczmie o nazwie „Rzym” i upomniał się o jego duszę. Nazwa się zgadzała, więc diabeł miał powód, by upominać się o realizację zapisów z cyrografu.
Bohaterowie
Głównym bohaterem jest Pan Twardowski, polski szlachcic. Według legendy mieszkał w Krakowie w XVI wieku. Zaprzedał duszę diabłu, by posiąść umiejętność magii i tajemną wiedzę. Drugim bohaterem jest diabeł Mefistofeles, który zjawia się w karczmie po duszę szlachcica. Wyskakuje z kielicha na podłogę i szybko przeobraża się w poczwarną postać („nos jak haczyk, kurzą stopę i krogulcze ma paznokcie”). Bohaterami epizodycznymi są świadkowie zdarzenia w karczmie: żołnierz, adwokat, szewc, z których Twardowski czyni obiekty swoich drwin i zabaw, inni biesiadnicy („jedzą, piją, lulki palą”) oraz finałowa żona szlachcica, Pani Twardowska.
Narrator
Zdecydowaną część fabuły stanowi dialog między Twardowskim i Mefistofelesem. Narrator przyjmuje rolę sprawozdawcy wydarzenia – zwrotki przeplatane są czasownikami w czasie teraźniejszym i przeszłym: „palą”, „piją”, „dokucza”, „wpada”, zadaje”, „odpycha”, „czmycha”, ale i „skłonił się”, „dosiadł”, „wyleciał”, „zwrócił” (podkreślenie, że akcja dzieje się tu i teraz, uwiarygadnia ją i dynamizuje; jednocześnie nosi znamiona gawędy, zaprasza czytelnika do wysłuchania opowieści, a poprzez zmianę formy czasu dodatkowo dramatyzuje przebieg zdarzeń). Pozostała fabuła relacjonowana jest w czasie przeszłym, w 3. osobie liczby pojedynczej.
Problematyka utworu
Geneza
Swoim utworem Adam Mickiewicz wpisuje się w epokę romantyzmu. Inspiracją była z pewnością legendarna historia polskiego szlachcica, Twardowskiego. Wykorzystując motyw jego perypetii z cyrografem, stworzył nową, oryginalną wersję, z humorem i z przekąsem (postać Pani Twardowskiej, kąpiel diabła w wodzie święconej). Utrzymał jednak utwór w balladowej konwencji, z wątkiem dramatycznym (uwikłanie losów bohatera, jego wybory życiowe, złożoność sytuacji), z zachowaniem pierwiastka ludowego (walka dobra ze złem, sprawiedliwość, dotrzymanie danego słowa) i fantastycznego (postać diabła, sztuczki Twardowskiego i Mefistofelesa).
Wątek główny
Zdarzenie centralne utworu to przekomarzanie się Twardowskiego z diabłem. Jeden chce być sprytniejszy od drugiego. Najpierw diabeł wykorzystuje pojawienie się szlachcica w karczmie, która nosi nazwę „Rzym” (a zgodnie z umową miał Twardowski zjawić się w Rzymie, tylko nie ustalono szczegółów, o jaki Rzym chodzi), potem Twardowski przypomina o warunkach umowy (miał prawo wyznaczyć trzy zadania do wykonania przez diabła), następnie Mefistofeles, ku zdziwieniu szlachcica, pierwsze dwa należycie wykonuje, z wykąpaniem się w wodzie święconej włącznie). Szybko reaguje Twardowski i wyznacza mu zadanie ostatnie – zamieszkanie przez rok z jego żoną. Tego już diabeł nie zdzierży (zadanie okazuje się najtrudniejsze i wręcz nie do wykonania) i ucieka, zostawiając Twardowskiego w spokoju.
Portret polskiego szlachcica
Pan Twardowski jest szlachcicem, z wszystkimi wadami i zaletami, charakterystycznymi dla tego stanu społecznego: z jednej strony – hulaszczy tryb życia, awanturnictwo, postępowanie nie zawsze zgodne z prawem, dbanie o swój interes, z drugiej – odwaga, brawura, ryzyko. Utwór zaczyna się od krótkiego opisu sytuacji w karczmie: „jedzą, piją, lulki palą, tańce, hulanka, swawola”. Zabawa rozkręca się na tyle, że Twardowski wyczynia istne cuda i popisuje się swoją zręcznością (awanturnictwo). Przytomnieje na chwilę, kiedy zauważa „diablika” w kielichu z wódką. Na nic mu jednak cyrograf i przestrogi diabła. Ryzykuje i z odwagą rzuca przeciwnikowi „rękawicę” – ostatecznie kładzie na szali swoje życie i wyznacza diabłu zadania do wykonania.
Znaczenie tytułu
Zaskakujący jest tytuł utworu. Oto, zapowiada, że będzie o bliżej nieznanej kobiecie, Pani Twardowskiej. To literacka prowokacja, której efekt jest zdumiewający. Okazuje się, że to kobieta ratuje z opresji swojego męża. I w dodatku nic nie musi robić, nie podejmuje żadnych działań – sama jej obecność jest na tyle ważna, że diabeł rezygnuje z duszy Twardowskiego, byle tylko nie zamieszkać przez rok z żoną szlachcica. W czym zatem tkwi siła kobiety? Diabeł miał jej przysiąc miłość, szacunek i posłuszeństwo. Tylko tyle i, jak się okazało, aż tyle. Diabelska natura niczemu i nikomu się nie podporządkuje, o szacunku i miłości nie wspominając.
Kompozycja utworu
Utwór ma budowę wierszowaną, regularną. To ośmiosylabowiec, o rymach krzyżowych, dokładnych i głębokich.
Gatunek literacki
Pani Twardowska to ballada. Gatunek synkretyczny: zawiera elementy epickie (narrator, świat przedstawiony, opisy, dialogi), liryczne (budowa stroficzna, rytmiczność i regularność wersowa, stylistyka – warstwa językowa: dźwiękonaśladownictwo, epitety, porównania, instrumentacja głoskowa) oraz dramatyczne (napięcie sytuacyjne, uwikłanie bohatera i perypetie jego życia).
Adaptacja
Dzieje samego Twardowskiego doczekały się wielu adaptacji filmowych i teatralnych, natomiast na podstawie ballady Pani Twardowska nakręcono film animowany w 1955 r. w reż. Lechosława Marszałka, twórcy psa Reksia.
Plan ramowy
1. Huczna zabawa w karczmie.
2. Sztuczki Twardowskiego.
3. Pojawienie się diabła.
4. Wspomnienie o cyrografie sprzed lat.
5. Kłopoty Mefistofelesa.
6. Wykonane zadania.
7. Sprytny wybieg Twardowskiego.
8. Ucieczka diabła.
Autor
Paweł Wyszkowski