Hobbit czyli tam i z powrotem - opracowanie lektury

Elementy świata przedstawionego

Czas akcji
Można go nazwać „czasem magicznym”, baśniowym. Bliżej nieokreślony, przenosi czytelnika w świat zjawisk i postaci fantastycznych. Z pewną ostrożnością można określić to jako „dawno, dawno temu…”, ale trzeba pamiętać, że w gatunku fantasy nie określa się dokładnie czasu, nawet takiego jak w baśniach.

Miejsce akcji
Miejsce akcji zmienia się w zależności od rozwoju fabuły: najpierw jest to nora Bilba Bagginsa w Hobbitonie, potem siedlisko trolli, dolina krainy elfów – Rivendell, jaskinia goblinów, chata Beorna, Mroczna Puszcza, królestwo leśnych elfów, Miasto na Jeziorze, Samotna Góra (wszystkie ważne miejsca zostały opisane na mapie znajdującej się na końcu książki).

Bohaterowie
Świat bohaterów jest bardzo rozbudowany, bogaty i różnorodny. Składają się na niego przede wszystkim postacie fantastyczne: Bilbo Baggins (hobbit – przedstawiciel rasy spokrewnionej z ludźmi), Thorin Dębowa Tarcza oraz 12 innych krasnoludów (Dwalin, Balin, Kili, Fili, Bifur, Bofur, Bombur, Dori, Nori, Ori, Oin i Gloin), Beorn (człowiek posiadający moc przeobrażania się w wielkiego czarnego niedźwiedzia), Bard I Łucznik (człowiek, obrońca Esgaroth, pogromca Smauga), Gollum (Smeagol – początkowo hobbit, potem – pod wpływem mocy pierścienia, wykluczony z rodzinnej społeczności, zmieniony w podziemnego stwora, o nienaturalnie przedłużającym się życiu), Gandalf (czarodziej), Elrond (pan krainy elfów, Rivendell), Bolg (syn króla orków, Azoga), orkowie (rasa, wywodząca się z elfów, poddawana powolnym torturom przez potężne bóstwo zła, zamieniona zostaje w stwory okrutne i mściwe), elfy (stworzenia o ludzkim wyglądzie, tworzące klany rodzinne, długowieczne, ale śmiertelne – giną podczas walk), trolle (przypominające ludzi okrutne stwory). Oprócz tych postaci występują zwierzęta: wargowie (inteligentne, mówiące ludzkim głosem wilki) i orły (największe ptaki Śródziemia, rozumne, rozumiejące mowę elfów i ludzi) oraz wielkie pająki.
Bohaterem tytułowym jest z pewnością Bilbo Baggins, hobbit – włamywacz, zaproponowany przez Gandalfa do wzięcia udziału w wyprawie krasnoludów, zaś postaciami pierwszoplanowymi są krasnoludy, z Thorinem na czele. Gandalf jest bohaterem drugoplanowanym, ale niezmiernie ważnym w toku dziejących się zdarzeń. Pozostałe postacie stanowią bogate epizodyczne tło fabularne.

Narrator
Narrator zazwyczaj jest trzecioosobowy, opowiada o zdarzeniach w czasie przeszłym. Jednak przyjmuje bardzo często formę komentatora, sprawiając wrażenie, że wie zdecydowanie więcej niż to, o czym mówi. Nie jest wtedy obiektywny. Ocenia postawę bohaterów: „Z przykrością muszę wam powiedzieć, że Bilbo nic sobie z tego nie robił”. Myśląc o Gollumie na przykład, powiedział: „nie wiem, skąd się tutaj wziął ani kim czy może czym był naprawdę”. Innym razem oznajmia, utożsamiając się z czytelnikiem: „powiem wam (…)”, „(…) jak wam wspomniałem (…)”, „opowiem teraz, jak to się stało” i „rozumiecie teraz (…)”, „(…) jeżeli jesteście ciekawi (…)”. Dopowiada, z elementami dygresji, tłumaczy i wyjaśnia, np. podczas wypowiedzi hobbita do krasnoludów komentuje: „(…) tak się wyraził, bo chciał wystąpić z wielką godnością” albo w tej samej sytuacji dalej (rozdział 1.): „nie miał pojęcia o smokach i znał się tylko na hobbickich norach”. Kiedy Bilbo innym razem wraca myślami do rodzinnych stron, narrator dodaje: „Nieraz miał jeszcze zatęsknić do tego”. A najpełniejszym i najbardziej wymownym przykładem subiektywizmu narratora jest następujący fragment z rozdziału 9.: „Ty zapewne zauważyłeś to już od dawna i może nawet śmiałeś się z hobbita. Ale czybyś na jego miejscu spisał się lepiej lub bodaj równie dobrze jak on – wątpię”. To wtrącanie się narratora do świata przedstawionego przypomina ton gawędziarski i zdecydowanie zmniejsza dystans między nim a czytelnikiem.

Problematyka utworu

Geneza
Tolkien, absolwent i wykładowca Oxfordu, profesor literatury filologii klasycznej i literatury staroangielskiej od dawna fascynował się początkami świata, pradziejami, spisanymi w postaci legend, baśni i mitów. Jego życie prywatne, studia filologiczne i własne doświadczenia z całą pewnością wpłynęły na twórczość literacką, oscylującą wokół fantazji, świata wróżek, elfów i stworów nie z tego świata. Na przykład, w listach od św. Mikołaja do swoich dzieci Tolkien wspominał o gnomach (krasnoludkach żyjących pod ziemią) i goblinach (stworzeniach, wywodzących się z brytyjskich baśni i legend), umieszczał nawet w nich ilustracje tych fantastycznych stworzeń. Od dawna pasjonował się mitologią nordycką (staroskandynawską). Korzystał również z niemieckich (starogermańskich) baśni i średniowiecznych tekstów, dotyczących historii narodu żydowskiego. Wzorował się na twórczości szkockiego XIX-wiecznego pisarza, George’a MacDonalda, którym był zafascynowany. Nieobce mu były również obrazy niemieckiego malarza, Josefa Madlenera, jak i historia Piotrusia Pana szkockiego pisarza, J.M. Berriego.

Wątek główny
Wątkiem głównym, łączącym wszystkie pozostałe, jest wyprawa Bagginsa, Gandalfa i 13 krasnoludów do odległej krainy i odebranie skarbów, pilnowanych przez smoka, Smauga. Temu wątkowi towarzyszą, splatając się w spójną i gęstą sieć fabularną, liczne i rozbudowane wątki poboczne. Każdy z nich jest istotny i nie może istnieć bez pozostałych.

Wątki poboczne
Bilbo Baggins. Bardzo pogodny, poczciwy hobbit, tytułowa postać. Nieświadomy zagrożeń decyduje się pomóc krasnoludom. Wprawdzie jest to efekt perswazji Gandalfa, ale czarodziej wiedział, co robi. I nie chodzi tu tylko o niski wzrost i spryt Bilba (włamanie się do wnętrza góry). Gandalf miał specyficzny stosunek do hobbitów (motyw ten powtórzy się we Władcy Pierścieni, kiedy Frodo Baggins stanie się powiernikiem pierścienia). Uważa je za istoty wyjątkowe. Pod koniec książki takie słowa kieruje do Bilba: „Nie myślisz przecież, że wszystkie swoje przygody i cudowne ocalenie zawdzięczasz wyłącznie szczęściu (…). Bardzo przyzwoity hobbit z ciebie (…) i ogromnie cię lubię, ale mimo wszystko jesteś tylko skromną, małą osóbką na bardzo wielkim świecie”. Tę skromność, uczciwość i prostolinijność widać na każdym kroku, a szczególnym tego potwierdzeniem jest decyzja oddania Arcyklejnotu w ręce Barda: „(…) on wam pomoże w rokowaniach z Thorinem” (rozdział 16.).

Spotkanie z Gollumem. Niezmiernie dynamiczna i atrakcyjna scena, godna uwagi (rozdział 5.). Oto Bilbo, po niefortunnym spotkaniu z goblinami i po odzyskaniu przytomności, staje oko w oko z Gollumem. Na początku nie rozumie złożoności zdarzenia ani niebezpieczeństwa, jakie mu grozi. Z prostotą dziecka zgadza się na zabawę w zagadki. Gollum ma ich pięć, a rozwiązania nie są przypadkowe: góra, wiatr, ciemność, ryba i czas. W tych słowach – kluczach kryje się cała historia życia tej poczwary (wprawdzie w Hobbicie nie ma informacji, kim tak naprawdę jest Gollum, nawet sam narrator kokieteryjnie oznajmia: „nie wiem, skąd się tutaj wziął ani też kim czy może czym jest naprawdę”, ale cierpliwy czytelnik znajdzie odpowiedź podczas lektury trylogii Tolkiena Władca pierścieni). Bilbo zaś ma zagadki o rozwiązaniach: zęby, słońce i stokrotka, jajko, ryba-człowiek-kot (póki co tylko cztery, bo piąta dotyczy tego, co ma w kieszeni). Dwa zestawy zagadek różniących się od siebie tematycznie: u Golluma chłód, niepewność i strach, u Bilba: świat, ciepło i życie. Punkt kulminacyjny sceny to opis sytuacji, trzymającej w napięciu i z szybko następującymi po sobie zdarzeniami, z finałem przynoszącym ulgę: „Bilbo uciekł”.

Pająki. Rozdział 8. zawiera wątek autobiograficzny, jak należy się domyślić: kiedy Tolkien miał rok, został ukąszony przez tarantulę. Ten fakt znalazł odzwierciedlenie w powieści. Drużyna Thorina znalazła się w nieprzeniknionej puszczy: powietrze było tu nieruchome, duszne i męczące, a od drzewa do drzewa wisiały splecione czarne i grube pajęczyny. Olbrzymie pająki miały tu swoje gniazdo. Były to stworzenia włochate, szkaradne i żarłoczne. Scena jak z klasycznego horroru. Prezentacja tej przygody może budzić lęk u czytelnika, szczególnie z przypadłością arachnofobii. To tu, Bilbo, po samotnej zwycięskiej potyczce z pająkiem, ochrzcił swój mieczyk mianem „Żądło”. Walka wędrowców z pająkami jest bardzo dynamiczna, pełna nagłych zwrotów akcji i poruszająca. Z ulgą czyta się zdanie: „(…) pająki nagle dały za wygraną, zaniechały dalszej pogoni i wróciły z niczym do swojej mrocznej siedziby”.

Gandalf. Kolejny budzący sympatię bohater powieści. To czarodziej, z charakterystycznym wyglądem: mały staruszek, z wysokim niebieskim i spiczastym kapeluszem o szerokim rondzie i z długim szarym płaszczem, przepasanym srebrną szarfą. Nosił bardzo długą siwą brodę, miał też bujne i krzaczaste brwi. Niezwykle ważna postać. Uczestniczy w każdym ważnym wydarzeniu: pomaga krasnoludom dotrzeć do krainy elfów, Rivendell i znaleźć tam schronienie, uwalnia wędrowców z rąk trolli (zamienia ich w kamień), pojawia się niespodziewanie w jaskini goblinów, ratując przyjaciół z kolejnych opresji, uczestniczy w debacie nad rozwiązaniem konfliktu z Thorinem. Niepostrzeżenie znika, kiedy uznaje, że przyjaciele dadzą sobie radę bez niego (w tym czasie, nie zdradzając współtowarzyszom szczegółów, udaje się w inne miejsca, ważne dla losów bohaterów), a pojawia się nagle i niespodziewanie, kiedy jest taka potrzeba.

Bard I Łucznik. Podczas ataku smoka Smauga na Miasto na Jeziorze, Esgaroth, Bard jako jedyny trwał na stanowisku, wraz ze swoją drużyną łuczników. Był przecież jednym z plemienia mieszkańców Dali (miasto również wcześniej zniszczone przez smoka) i człowiek zatroskany o losy Esgaroth. Uważany za ponuraka i odludka, okazał się wybawcą – po sugestii drozda (rozumiał ptasią mowę) zabił swoją czarną strzałą potwora (strzałę dostał od ojca, on zaś miał ją po swoich dziadach). Zaraz potem, przystąpił do organizacji życia w zniszczonym mieście (przejął inicjatywę za nieudacznika, obecnie panującego króla). Był nieocenionym negocjatorem w konflikcie z Thorinem. Domagał się sprawiedliwego podziału łupów ze smoczej jaskini. Przystąpił do odbudowy miasta, okrzyknięto go królem.

Pieśni. Dodatkowym wzmocnieniem nastrojowości i balladowej liryczności są pieśni bohaterów: krasnoludów (rozdział 1., 7., 15.), goblinów (rozdział 4. i 6.), Bilba (rozdział 8. oraz wiersz w rozdziale 19.), elfów (rozdział 9. i 19.), mieszkańców Miasta na Jeziorze (rozdział 10.). To cecha wyróżniająca powieść Tolkiena. Są niczym chór w utworach dramatycznych: informują o zdarzeniach, zapowiadają je, określają miejsce, wyrażają tęsknotę, radość bądź smutek, dodają otuchy, mobilizują i jednoczą. Sprzyjają nastrojowości bądź działają na wyobraźnię, potęgując, niczym muzyka filmowa, atmosferę grozy, strachu i niepewności. Pełnią również funkcję retardacyjną: zwiększają napięcie poprzez zwolnienie, opóźnienie bądź chwilowe zatrzymanie akcji.

Walka dobra ze złem
Pojawiające się w powieści postacie reprezentują konkretny świat, preferowanych przez siebie, wartości. Wiadomo, kto tu jest dobry, a kto zły. Każdy z nich ma swoją uzasadnioną logicznie motywację do działania i określony cel. Uosobieniem zła są wszelkie fantastyczne warianty stworów, budzących strach i grozę: trolle, gobliny, wargowie, orkowie, pająki i Gollum (choć ten bohater nie może być jednoznacznie oceniony – uległ metamorfozie, stał się ofiarą swojej pożądliwości; jego wątek zostanie rozbudowany w trylogii Władca Pierścieni; okaże się niezmiernie ważną postacią w wyprawie Frodo Bagginsa do Mordoru – wbrew swojej woli i planom pomoże w zniszczeniu pierścienia). Po stronie dobra stoją: Baggins, krasnoludowie, Gandalf, elfy, Beorn, mieszkańcy Miasta na Jeziorze. Dochodzi do konfrontacji obu światów. Finał jest jeden: dobro zwycięża, a to, co najcenniejsze – wiara, solidarność, przyjaźń, zaufanie, nadzieja, szlachetność i empatia – jest niezniszczalne.

Znaczenie tytułu
Tytuł składa się z trzech ważnych słów: „Hobbit”, „tam” i „powrót”. One są kluczem do zrozumienia fabuły powieści. „Hobbit” – w rozdziale 1. narrator dokonuje szczegółowej prezentacji tego bohatera. Czytelnik ma pełną świadomość tego, kto to jest, jak wygląda, jakie ma cechy charakterystyczne. Wbrew swojej woli stanie się on nie tylko współuczestnikiem przyszłych zdarzeń, ale i kluczową postacią, mającą ogromny wpływ na to, co się wydarzy. Potem, „tam” – Hobbit dowiaduje się, również w rozdziale 1., jaki jest cel wyprawy i co to znaczy „tam”: do smoczej jaskini po zrabowane skarby i zadośćuczynienie wyrządzonym przez Smauga krzywdom. Na koniec – „powrót”. Bilbo wraca szczęśliwie do domu, pisze o tym pamiętnik; następuje czas zgody i pojednania między ludźmi, elfami i krasnoludami. Misja zostaje zrealizowana.

Przyjaźń
Utwór Tolkiena jest z całą pewnością psychologicznym studium przypadku. Pokazuje mechanizmy, które rządzą w relacjach między bohaterami. Krasnoludowie, na początku z niepewnością i ograniczonym zaufaniem odnoszą się do Bagginsa: „myślicie, że on się nada?” (rozdział 1.). Potem, z każdą następną chwilą zaczynają dojrzewać do konkluzji, że ten niepozorny niziołek jest wręcz niezastąpionym kompanem, ich wybawicielem i doskonałym przyjacielem: „Myślę, że powinniśmy złożyć dzięki (…) panu Bagginsowi. Pan Baggins na pewno ma prawo oczekiwać od nas wdzięczności (…)” – mówi Thorin (rozdział 10.). Podobnie rzecz się ma z Beornem (pod mylącą i nieprzyjemną powierzchownością kryje się dobre serce i życzliwość) oraz Bardem (z pozoru ponurak i dziwak staje się doskonałym przywódcą i przyjacielem).

Motyw wędrówki
Bohaterowie Tolkiena wyruszają w podróż pełną przygód. To wyprawa o określonym celu, podczas której zdobywają nowe doświadczenia, poznają siebie, rozwijają się wewnętrznie i poznają świat. Trwa to wiele dni, pełnych niebezpieczeństw. Pokonują setki kilometrów pieszo lub na koniach. Są w wielu miejscach: w górach, w lasach i dolinach, nad rzekami i jeziorami, w jaskiniach i grotach. Doskonale ilustruje to mapa zamieszczona na końcu książki.

Elementy baśniowe
Mimo że powieść Tolkiena reprezentuje gatunek fantasy, jest w niej mnóstwo elementów zaczerpniętych z baśni. To świat skrzatów i gnomów (istot o niewielkim wzroście, mieszkających pod ziemią), leśnych elfów i smoków. To świat przedmiotów o magicznej mocy (pierścień, dzięki któremu można stać się niewidocznym). To również świat o określonych wartościach i sprecyzowanej ludowej moralności: dobro musi zwyciężyć, zostaje nagrodzone, a zło przegrywa, bo jest coś takiego, jak sprawiedliwość świata. Nie liczy się bogactwo i zaszczyty, ważniejsze są: wdzięczność: „chciałem chociaż w ten sposób odwdzięczyć się za gościnę” (rozdział 18.) i prostolinijność: „(…) więcej dobrego tkwi w tobie niż sam się domyślasz (…)” (rozdział 18.).

Kompozycja utworu
Powieść ma 19 rozdziałów, opatrzonych tytułami. Jest całością zamkniętą fabularnie. Klamrą kompozycyjną jest tu postać Gandalfa. On otwiera i zamyka fabułę: pojawia się w rozdziale pierwszym (jego decyzją narada krasnoludów odbywa się u Bagginsa, a sam Bilbo staje się współuczestnikiem wyprawy), oraz w rozdziale ostatnim, kiedy odwiedza hobbita. Nie tylko wspominają wtedy dawne czasy, ale i czarodziej zamyka historię Miasta na Jeziorze (Bard odbudowuje Esgaroth, a poprzedni władca, „zarażony smoczą chorobą” ginie śmiercią głodową), podając do wiadomości, że „Między elfami, krasnoludami i ludźmi w całej tej okolicy zapanował zgoda”. W scenie finałowej narrator informuje, że tytułowy bohater, w kilka lat po wyprawie, przystąpił do spisania wspomnień. Mało kto z mieszkańców Hobbitonu wierzył w to, co przeżył Bilbo. Baggins opatrzył je roboczym tytułem: Tam i z powrotem, wakacje pewnego hobbita.

Gatunek literacki
Powieść Tolkiena jest klasycznym przykładem gatunku określanego jako fantasy. Opiera się na filozofii literatury mediewistycznej (dotyczącej średniowiecza), z uwagą, że nie określa się tu czasu akcji. Cechą charakterystyczną tego gatunku jest potraktowanie świata przedstawionego jako realistycznego, mimo zjawisk i postaci nadprzyrodzonych. Rządzą się one prawami logiki, sensowną organizacją świata i relacjami, uprawdopodobnionymi do rzeczywistych. Czytelnik odnosi wrażenie, że mimo cudowności dziejących się zdarzeń fabuła dzieje się tu i teraz, jakby ze świata realnego. Dodatkowo, w Hobbicie występuje wyraźnie motyw bohaterskiego działania bohatera, niekoniecznie wynikającego tylko z jego woli (Baggins, ulegający perswazji Gandalfa i trochę zmuszony do tego, staje się „włamywaczem” i z odwagą uczestniczy, często wbrew swoim zasadom i cechom charakteru, w groźnej wyprawie). To już cechy podgatunku fantasy, zwanego „high fantasy”.

Adaptacja
W 1953 r. wystawiono w Edynburgu pierwszą autoryzowaną sztukę, zaś w latach 60. XX w. najpierw zorganizowano dwunastominutowy pokaz zdjęć animowanych, potem stacja BBC nadała serię ośmiu audycji na motywach powieści. W 1977 r. powstał w USA film animowany. W 1982 r. wydano grę interaktywną The Hobbit, a w 2003 r. – grę akcji o tym samym tytule, aż wreszcie w 2012 r. ukazał się trzyczęściowy wielkobudżetowy film fabularny: Niezwykła podróż, Pustkowie Smauga oraz Bitwa Pięciu Armii. Pięć lat temu firma Lego wyprodukowała klocki Lego The Hobbit.

Plan ramowy
1. Ważna narada w domu Bagginsa.
2. Przygody podczas wyprawy – niezawodny Bilbo.
3. Skarby Smauga.
4. Miasto na Jeziorze – atak smoka.
5. Problem z podziałem skarbów.
6. Decyzja Bagginsa – Arcyklejnot.
7. Negocjacje Barda z Thorinem.
8. Bitwa Pięciu Armii.
9. Powrót do domu.