Słownik etymologiczny języka polskiego

haczyk

hafciarz

(Także hafciarka, hafciarski, hafciarstwo) – od XIX w. w miejsce wcześniejszego haftarz, które istniało od XIV w.; w XV w. pojawiła się nazwa osobowa Haftarz

Haft

1. ‘wzór, ornament wyszyty na tkaninie’; 2. ‘wyszywanie wzoru, ornamentu na tkaninie; haftowanie’; 3. dawniej (XV w.) ‘szew na ranie, zszycie brzegów rany’.

haftka

1. ‘rodzaj zapinki z drutu składającej się z haczyka i uszka’; 2. dawniej ‘sprzączka, zapinka’ oraz 3. ‘pętlica’ i 4. ‘obrączka’; od XV w. w szerokim znaczeniu, a od XVIII w. coraz częściej w zawężonym, dotyczącym specjalnego rodzaju spinki (jak dziś); zapożyczenie ze śrniem. haft ‘to, czym się spaja, zapina’, przyswojone za pomocą przyrostka -ka; stpol. i dialektalnie też aftka

haftować

‘wyszywać, przetykać tkaninę nićmi, naszywać ozdobę’; od XV w.; < śrniem. heften ‘spinać, umacniać, wiązać; szyć, fastrygować’; stpol. i dziś dialektalnie również w postaci aftować.

Hak

1. ‘pręt żelazny zagięty na końcu’; 2. ‘gwóźdź mający zagięcie zamiast główki’; 3. dawniej też ‘mielizna; niebezpieczeństwo, krytyczne położenie’; 4. także ‘różne narzędzia o zakrzywionym końcu używane do różnych czynności np. motyka, bosak’ (XV w.); 5. też ‘szpon, ostrze, szpic, kolec’ (XVI w.).

hakownica

‘używana dawniej długa, ciężka strzelba’; nazwana tak od haka, który służył do przytrzymywania jej oparcia; zapożyczenie ze śrniem. hāken-bűhse (niem. Bűhse ‘strzelba’); w XV w. też forma akownica; w stpol. i stczes. również w postaci hak bez przyrostka -ownica ‘ts.’

Halka

‘część damskiej bielizny: 1. początkowo na oznaczenie spódnicy damskiej z miękkiego jedwabiu wkładanej pod suknię balową; 2. później rodzaj koszulek damskich zawieszanych na ramionach za pomocą tzw. ramiączek’.

hałas

Hałas

1. ‘głośne dźwięki, stuk, trzask, huk, gwar, krzyki zakłócające spokój, zgiełk, harmider’; 2. dawniej też ‘zamieszanie, niepokój; kłótnia; kłopot, trudność’ (w takim znaczeniu w XVII w. w Sielankach Bartłomieja Zimorowica).

hałasować

hałasować

od XVIII w.; pochodzi od ukr. hałasuváty w XVIII w. konkurowało z hałasić (-> hałaśnik, hałaśny); w mowie potocznej od XIX w.

hałasownik

hałasowny

hałaśliwość

(por. HAŁAS)

hałaśliwość

hałaśliwy

hałaśliwy

od XIX w.; za ukr. haasłývyj; zastąpiło starsze formy hałaśny i hałasowny

Hamować

1. ‘zmniejszać prędkość, zatrzymywać, zwalniać’; 2. ‘utrudniać coś, przeszkadzać,powstrzymywać, powściągać’; 3. dawniej też ‘nie pozwalać iść dalej, zatrzymywać, zagradzać drogę; więzić, aresztować; skąpić’; 4. także ‘zmuszać, namawiać, nakłaniać’; 5. również ‘nie dopuszczać, przeciwstawiać się(w procesie sądowym)’ (XV w.).

hamująco

‘łagodząco, uspokajająco’

hamulcowy

‘odnoszący się do hamulca’.

hamulec

1. ‘przyrząd do zatrzymywania lub zmniejszania prędkości ruchomych części mechanizmów, maszyn, pojazdów; 2. przenośnie ‘wędzidło, wodze, czynnik powściągający’; 3. też ‘lina do zatrzymywania i ciągnięcia tratwy’(XVI w.); pochodzi od niem. złożenia Hemm-holz ‘ts.’, w dosłownym znaczeniu ‘drzewo do hamowania’ – początkowo był to kawałek drewna do blokowania koła u wozu; w pol. od XVII w.; pol. > ukr. dialektalne hamúłecь i słowac. hamulec

Handel

1. ‘kupno i sprzedaż, wymiana towarów’; 2. dawniej też ‘przedmiot handlu, towar’; 3. ‘przedsiębiorstwo, interes, sprawa; działalność, zawód’.

handlarz

‘zajmujący się handlem’; od XVIII w.; słowo o zabarwieniu pejoratywnym w stosunku do określenia kupiec; wyparło starszą formę handlownik (XVI-XVIII w.); dialektalnie również w postaciach handlerz, handlirz; pochodzi od niem. Händler ‘ts.’; por. też czes. handliř ‘ts.’

handlować

1. ‘zajmować się handlem’; 2. dawniej też ‘postępować’;od XVI w.; zapożyczenie z niem. handeln ‘działać, zajmować się czymś’ > zawężone do ‘handlować, targować się’.

haniebny

hańba

hańbić

Harce

1. ‘swawolna zabawa, gonitwy, skoki, popisy zręczności, szczególnie w jeździe konnej’; 2. dawniej harc (herc) pierwotnie w znaczeniu ‘potykanie się, starcie pojedynczych, lekko uzbrojonych wojowników przed bitwą; utarczka zbrojna, początek bitwy’ (od XVI w.).

harcerka

‘dziewczynka należąca do harcerstwa’; od XX w.

harcerski

1. ‘odnoszący się do harcerstwa’, skautowski’; 2. ‘dzielny, męski’; 3. dawniej ‘odnoszący się do harcownika’; od XVIII w.

harcerstwo

1. ‘stróżowanie’ (od XVII w.); 2. ‘skauting’ (od XX w.)

harcerz

1. ‘członek polskiej organizacji skautowskiej (harcerstwa)’ (XX w.); 2. dawniej ‘żołnierz lekkozbrojny potykający się z wrogiem w pojedynkę przed bitwą, harcownik’; od XV w.; pochodzi od stczes. harcieř ‘harcownik’, czes. przestarzałe harciř ‘pionier, skaut’ < niem. Hartschier, Hertschier < wł. arciere ‘łucznik’; w XVI w. również w formie arcerz

harcerzyk

1. zdrobnienie słowa harcerz; 2. też w znaczeniu ironicznym ‘o osobie naiwnej, niedoświadczonej’

harcmistrz

‘Stopień instruktorski w harcerstwie’; od XX w.

harcować

1. ‘wyprawiać harce, dokazywać, swawolić, skakać, hasać’; 2. dawniej ‘prowadzić utarczkę (zwykle konno) w pojedynkę, odbywać harce przed bitwą, bić się, walczyć’; 3. ‘skakać, uganiać się na koniu, popisywać się zręcznością w sztuce rycerskiej’; 4. ‘szybko się poruszać, robić zamieszanie; robić, co się chce’; od XVI w.; utworzony od stczes. harcovati ‘odbywać harce przed bitwą, walczyć w pojedynkę’, dziś czes. harcovat ‘walczyć, atakować; włóczyć się, podróżować’ < stczes. harc

harcownik

‘żołnierz biorący udział w harcach’.

harcownik

‘żołnierz biorący udział w harcach’.

hardość

1. ‘duma, buta’; 2. ‘krnąbrność, nieposłuszeństwo’; od XV w. obok formy gardość; w XVI w. występował pierwotny wyraz gardy ‘wybredny’.

Hardy

1. ‘dumny, pyszny, wyniosły’; 2. ‘zuchwały, nieposłuszny, krnąbrny, arogancki’;3. też ‘ogarnięty szlachetną dumą, wspaniały, wzniosły’ (XVI w.); 4. dialektalnie też ‘kłótliwy, złośliwy; opryskliwy, arogancki, szorstki’ oraz 5. ‘nieustępliwy, zawzięty’.

Harmider

‘wrzawa, zgiełk, hałas, zamieszanie’.

Hasać

1. ‘biegać, brykać, wyprawiać harce’; 2. ‘spędzać czas na beztroskich zabawach’; 3. ‘tańczyć z werwą, żywo, ochoczo’; 4. dialektalnie ‘podskakiwać w tańcu’.

hasło

Hej

1. Wykrzyknienie zwracające uwagę, przywołujące, wyrażające radość, żal; 2. dialektalnie także jako zawołanie na konia czy krowę.

hejnalista

Hejnał

1. ‘melodia grana przez trębacza z wieży kościelnej, ratuszowej o określonej porze’; 2. ‘sygnał grany na trąbce’; 3. dawniej ‘pieśń grana przez trębacza o wschodzie słońca, z wieży kościelnej lub w obozie wojskowym, jako pobudka; sygnał alarmowy’.

hejnałowy

Herb

1. ‘godło państwa, miasta’; 2. ‘znak dziedziczny rodu szlacheckiego’; 3. stpol. też przenośnie ‘ród, dom’.

herbaciany

‘związany w herbatą’, np. herbaciany smak, herbaciana róża ‘róża o kolorze herbaty’

herbaciarnia

‘miejsce, gdzie można napić się herbaty’; od XIX w. wraz z upowszechnieniem się zwyczaju picia herbaty