Słownik etymologiczny języka polskiego

Dach

1. ‘pokrycie domu lub innej budowli’ (początkowo w odniesieniu do dachu krytego dachówką w przeciwstawieniu do krytego słomą – strzecha).

dachowy

dachówka

(od 1440 r.)

Dać

‘wręczyć, udzielić, podarować, ofiarować, dostarczyć’.

Dal

1. ‘przestrzeń ciągnąca się daleko, w oddali’; 2. stpol. ‘odległość’.

daleki

1. ‘odległy, oddalony’; 2. ‘rozległy, sięgający na dużą odległość’;3. ‘długi’; ‘długo trwający’; 4. ‘odległy od teraźniejszości, dawny; przyszły’;stopień wyższy – dalej; od XIV w.; ogsłow. (por. czes. daleký, ros. dalëkij)< psłow. *daľekъ [< *dōli-oko-] – stopień wyższy: *daľьjъ, daľьši, *daľe

danina

1. ‘dar, darowizna, nadanie, posag’; 2. w XVIII w. wznowione w znaczeniu ‘podatek’; 3. przestarzale ‘nadanie, nadawanie’; od XV w.; płnsłow. (por. górnołuż. danina ‘nadanie lenna’, ukr. danyna ‘podatek; należna część’) < psłow. dialektalne *danina ‘nadanie; coś danego; podatek’

dań

1. ‘danina; haracz’; 2. ‘opłata lenna’; 3. przestarzale ‘dar, podarunek’; 4. dialektalnie dań / dania ‘opłata za mieszkanie, za korzystanie z pastwiska,za dzierżawę; podatek’ (od XIV w.); 5. ‘danina w miodzie’ (XIII-XIV w.); 6. ‘dobrowolna ofiara; akt nadania’ (XV w.); ogsłow. (por. czes dan ‘podatek, danina’, ros. dan’ ‘danina, haracz’) < psłow. *danь ‘dawanie; to, co się daje komuś,dar, podarunek; danina, podatek’ < psłow. *dati z przyrostkiem *-nь; w stpol.wystąpiły wyrazy: danny...

dar

1. ‘to, co się daje, podarunek, upominek, datek’; 2. przenośnie od XVI w. ‘talent, wrodzona zdolność’; 3. dialektalnie też ‘dobra (materialne i duchowe)otrzymane od Boga’; od XIV w.; ogsłow. < psłow. *darъ ‘ts.’

darczyńca

daremny

1. ‘niedający wyników, bezskuteczny’; 2. dawniej ‘bezpłatny,dany za darmo’; od XV w.; płnsłow. < psłow. *darьmьnъ ‘dawany lub otrzymany w darze; bezwartościowy, próżny, bezskuteczny’

darmo

1. ‘bezpłatnie, za nic’; 2. ‘próżno, na próżno, niepotrzebnie’;od XIV w.; w językach płnsłow. i w słoweń. < psłow. *darьmo ‘ts.’ –przysłówek od psłow. przymiotnika *darьmъ ‘dawany lub otrzymany w darze, bezpłatny; daremny, bezużyteczny’ (w stpol. jego pozostałością jest przymiotnik darmy ‘niepłatny, nieodpłatny’), co pochodzi od czasownika *darti ‘dać, dawać w podarunku’

darmocha

darmozjad

darować

1. ‘dawać, ofiarować, podarować’; 2. ‘przebaczać, odpuszczać winę’; od XV w.; ogsłow. < psłow. *darovati ‘dać, dawać na własność, ofiarować’ – czasownik odrzeczownikowy od *darъ ‘dar’

darowizna

darzyć

1. ‘dawać w podarunku, ofiarowywać’; 2. ‘szczęścić, zsyłać pomyślność’;od XVI w., ale formy przedrostkowe (nadarzyć, obdarzyć) występowały już w XV w.; ogsłow. < psłow. *dariti ‘dać, dawać w podarunku’– utworzone od *darъ ‘dar’

daszek

1. ‘mały dach’; 2. ‘daszek czapki, rondo kapelusza’; zdrobnienie

datek

1. ‘drobne wynagrodzenie’; 2. ‘jałmużna; ofiara na cele społeczne’; 3. przestarzale ‘darowizna’; 4. dawniej ‘danie czegoś, ofiarowanie’; od XV w.; utworzone z imiesłowu biernego czasu przeszłego *datъ od czasownika *dati ‘dać, darować’

dawać

forma wielokrotna; od XIV w.; ogsłow. < psłow. *davati, *davają/ę ‘ts.’– czasownik wielokrotny od *dati; w stpol. w postaci dawać, dawaję / dawam

dawca

dawczyni

dawka

dawkować

dawność

Dawny

1. ‘odległy w czasie, pochodzący z dawnych czasów, z przeszłości, miniony’;2. ‘trwający długo, stary’; 3. ‘poprzedni, dotychczasowy, taki jak wcześniej’; 4. ‘były’; 5. pierwotnie ‘najbliższy w przeszłości’; wyrażenia: od dawna ‘od długiego czasu’; z dawien dawna ‘od bardzo długiego czasu; od niepamiętnych czasów’.

dąb

1. ‘drzewo Quercus’; 2. ‘drewno dębowe, dębina’; 3. ‘kora dębowa używana do garbowania skór’ (XVI w.); od XIV w.; ogsłow. (por. czes. dub, ros.dub ‘dąb; drzewo’) < psłow. *dąbъ ‘ts.’; pochodzi od pie. *dhū-mbho- ‘ciemny, koloru dymu, dymny’ – nazwa barwy powstała od pie. nazwy dymu; drzewo nazwano tak ze względu na ciemny kolor drewna

dąbrowa

Dąć

1. ‘dmuchać, wiać’; 2. ‘wydobywać dźwięk za pomocą dmuchnięcia w instrument dęty’; 3. dawniej ‘stawać się zarozumiałym, zadzierać nosa’; 4. dialektalnie też ‘przeć (przy porodzie)’; 5. dąć się ‘pysznić się, wynosić się ponad innych; śmiać się za wiele, bez przyczyny’.

dąs(y)

‘grymasy, fochy’

dąsać (się)

‘okazywać niezadowolenie, gniew, grymasić, kaprysić’; w XVI w. też dęsać się; pochodzi od psłow. *dąsati (se) ‘nadymać się, wydymać się’ –czasownik intensywny z przyrostkiem *-sa- od psłow. *dąti

dążenie

Dążyć

1. ‘iść, zmierzać w określonym kierunku, do konkretnego celu’; nadążyć: 2. ‘przemóc, przezwyciężyć’ (XV w.) i 3. ‘dotrzymać kroku’ (XVI w.).

Dbać

1. ‘troszczyć się o kogoś, coś; przywiązywać wagę do czegoś’; 2. stpol (XV w.) dbać / tbać także ‘domagać się’; 3. dbać w kogoś ‘ufać, mieć nadzieję’.

dbałość

dbały

dech

decymetr

wyraz podchodzi od gr. déka

dekada

wyraz podchodzi od gr. déka

dekagram

wyraz ten pochodzi od gr. déka

dekalog

wyraz ten pochodzi od gr. déka

dekanat

wyraz ten pochodzi od gr. déka

despota

wyraz pokrewny pośrednio; zapożyczenie w XVI w. z gr. despotes ‘pan domu’ > ‘władca’

Deszcz

‘opad atmosferyczny w postaci kropel wody’.

deszczowy

deszczówka

dębieć

dębina

dębowy

dętka