Słownik etymologiczny języka polskiego

Baba

1. Początkowo ‘wiedźma, znachorka zamawiająca choroby i pomagająca przy porodach’; 2. z czasem ‘stara kobieta, staruszka’; 3. ‘matka ojca lub matki’(XVI-XVII w.) – dziś w tym znaczeniu stosowane jest zdrobnienie babka lub spieszczone babcia; słowo zaczęło funkcjonować także w różnych znaczeniach metaforycznych: 4. ‘mężczyzna tchórzliwy, zniewieściały, plotkarz’;5. ‘posągi kamienne przypominające kształtem kobiety, także z czasów pogańskich’; 6. ‘wszelkiego rodzaju zatyczki (kloce, kłody do...

baba-jaga

‘rodzaj czarownicy, wiedźmy złej, mściwej, swarliwej w baśniach ludowych’; być może pozostałość po pierwotnym znaczeniu słowa baba

baba-jędza

‘rodzaj czarownicy, wiedźmy złej, mściwej, swarliwej w baśniach ludowych’; być może pozostałość po pierwotnym znaczeniu słowa baba

babcia

Zdrobnienia dotyczące ‘matki ojca lub matki matki’

babiarz

‘mężczyzna za bardzo interesujący się kobietami’

babie lato

‘czas ciepłej i pogodnej jesieni, nazywany tak od pajęczyny unoszącej się w powietrzu’

babiniec

1. ‘pomieszczenie, izba dla bab, kobiet’ (w większych dworach szlacheckich); 2. także ‘przedsionek kościelny, w którym baby żebrzące siadały’

babizna

W dawnym prawie polskim ‘spadek i dziedzictwo po babce, czyli babie’

babka

Zdrobnienia dotyczące ‘matki ojca lub matki matki’

babsko

‘pejoratywnie o osobie płci żeńskiej, nieprzyjemna kobieta’; zgrubienie.

babsztyl

‘pejoratywnie o osobie płci żeńskiej, nieprzyjemna kobieta’; zgrubienie.

babunia

Zdrobnienia dotyczące ‘matki ojca lub matki matki’

Baca

‘(starszy) pasterz’.

Bać się

‘odczuwać strach, lękać się’.

badacz

badać

badanie

badyl

bagienny

bagnisty

Bagno

1. ‘teren podmokły, trzęsawisko, grzęzawisko’; 2. również ‘roślina Ledum palustre rosnąca na bagnach’; 3. dialektycznie ‘podmokła łąka; torfowisko; błoto;stawek, jeziorko’.

baj

‘bajarz, gaduła’; od XVII w.; współcześnie najczęściej w wyrażeniach baju, baju, będziesz w raju lub chodzi baj po ścianie w czerwonym żupanie; w tym samym znaczeniu bajarz (od XVI w.) i bajacz (od XVIII w.)

Bajać

1. ’opowiadać baśnie’; 2. ‘ględzić, pleść, mówić bez sensu’.

bajda

‘bajarz, kłamca’; od XVIII w.; w tym samym znaczeniu stosowano również bajdko, bajdek, bajdała

bajdurzyć

‘pleść głupstwa, zawracać głowę’; w XV w. występowały również formy bańdurzyć oraz badurzyć

bajeczny

1. ‘baśniowy, niezwykły’; 2. ‘wyborny, wspaniały’; od XVIII w.

bajka

1. ‘baśń, legenda’; 2. ‘głupstwo, bzdura; plotka’; 3. ‘utwór o charakterze moralizatorskim’; od XVI w.; ogsłow. (por. czes. bajka; ros. bájka, sch. bâjka)< psłow. *bajъka ‘mówienie; baśń, opowiadanie o treści fantastycznej; zmyślona opowieść’ – nazwa czynności od psłow. *bajati ‘mówić, opowiadać’,‘opowiadać bajki, baśnie’ z przyrostkiem *-ьka

bajkopis

‘autor bajek’; od XVIII w.

bajkopisarz

‘autor bajek’; od XIX w.

bajoro

‘staw; kałuża’; od XVIII w., wcześniejsze formy bajor oraz bajura

Bałwan

1. ‘posąg bożka pogańskiego’; 2. ‘figura ze śniegu podobna do postaci ludzkiej’; 3. ‘głupiec, dureń’; 4. ‘ogromna spieniona fala’; 5. dawniej ‘wielka bryła, blok’ (np. stpol. ‘bryła soli kamiennej’ w XV-XVI w.).

Bania

1. ‘pękate naczynie’; dialektalnie: 2. ‘kopalnia’, 3. ‘dynia, tykwa’ oraz 4. potocznie i dialektalnie ‘głowa, zwłaszcza łysa’.

baniak

banieczka

Bank

1. ‘miejsce wymiany pieniędzy (monet)’ (XVI w.); 2. ’instytucja zajmująca się obrotem pieniędzmi’; 3. ‘gmach, w którym mieści się taka instytucja’; 4. ogólniej‘miejsce (także instytucja) gromadzenia czegoś’, np. bank krwi, bank danych.

bankier

‘prowadzący bank’; od XVIII w.; por. niem. Bankier, fr. banquier, wł. banchiere; z tego samego źródła pochodzą wcześniejsze formy bankierz, bankarz (XVI-XVII w.) oraz debankować, zdebankować ‘przegrać’ – są to dawne czasowniki, współcześnie nieużywane

bankiet

‘uroczyste przyjęcie dla uczczenia osoby lub wydarzenia’; zapożyczenie z wł. banchetto ‘ławeczka’ (zdrobnienie od wł. banco); wł. banchettare dosłownie ‘sadzać (zaproszonych gości) na ławkach’ – także w in. językach europejskich (por. ang. i fr. banquet, niem. Bankett); w pol. od XVI w.; w stpol. używano wyrażenia być na bankiecie ‘być w niebezpieczeństwie’

bankietniczek

zdrobnienie używane głównie w znaczeniu ironicznym

bankietnik

1. ‘uczestnik bankietu’; 2. ‘ten, co lubi bankietować’; od XVII-XVIII w.

bankietować

1. ‘uczestniczyć w bankiecie’; 2. ‘przyjmować gości, wydawać przyjęcie’; od XVI w.

banknot

1. pierwotnie ‘kwit bankowy zlecający wypłatę’; 2. wtórnie ‘pieniądz papierowy’; od XIX w. (por. ang., niem. i fr. banknote)

bankomat

‘automat bankowy wypłacający pieniądze’; wyraz utworzony przez nałożenie się słów bank + (auto)mat; od II połowy XX w.

bankowiec

‘pracownik banku’; od XIX w.

bankowość

‘nauka dotycząca operacji finansowych związanych z działalnością banków’; od XX w.

bankowy

‘odnoszący się do banku, związany z bankiem’

bankructwo

‘upadłość; utrata wartości’; od XVIII w.

bankrut

‘osoba, która straciła cały majątek; człowiek niewypłacalny’; od XVIII w.; wcześniej postać bankret; zapożyczone za pośrednictwem niem. Bank(e)rotteur z wł. bancarotta – dosłownie ‘złamana ławka’ > ‘ten, co ma pęknięty, złamany bank’

bankrutować

1. ‘stać się bankrutem, ogłosić upadłość’; 2. przenośnie‘stracić wpływy, znaczenie’ (np. w wyrażeniu bankructwo polityczne); od XVIII w.; pierwotnie w postaci bankretować.

bańka

Baran

‘samiec owcy’.