Gatunki typowe dla literatury Pozytywizmu

Pozytywizm to domena prozy. To proza była najważniejsza i miała najwybitniejsze osiągnięcia. Poezja zeszła na drugi plan.

Powieść

Powieść - ogólne cechy: utwór pisany prozą, dużych rozmiarów, o swobodnej kompozycji, często wielowątkowej, zróżnicowanej formie narracyjnej i nastawieniu poznawczym. Obejmuje problematykę społeczno-obyczajową i psychologiczną, zarówno współczesną, jak i historyczną.

Powieść realistyczna
Świat pokazany jest jako wynik pogłębionej analizy psychologiczno - socjologicznej. Ukazuje prawdę o ówczesnym świecie. Świat ukazany jest najczęściej po wielkich przemianach społecznych i politycznych, po których następuje okres stabilizacji. Jest tu rzeczywistość, w której kształtowały się zręby nowej cywilizacji, choć świeża jest jeszcze pamięć wcześniejszych wstrząsów. W takim świecie spotykają się przedstawiciele różnych klas i orientacji politycznych. Typowy bohater powieści realistycznej to osobowość silna i przedsiębiorcza, mocno osadzona w epoce i zazwyczaj działająca na styku dwóch światów- odchodzącego feudalizmu i rodzącego się kapitalizmu. Bohater bywa postacią nowoczesną, wyzwalającą się z presji dawnych stanowych przywilejów. Jest postacią o niezwykłym charakterze i psychice. Posiada duże intelektualne możliwości i wolę działania, nie musi być jednoznaczny pod względem moralnym. Akcja utworu jest prawdopodobna, brak fantastyki. Bohaterami są ludzie "z krwi i kości". Kolejną cechą jest realizm szczegółu - dokładne opisy i relacje. Czas akcji także dokładnie określony. Całą fabułą jest prawdopodobna i realna, rzeczywistość przedstawiona fotograficznie, jest jakby zwierciadłem.

Powieść tendencyjna
Głosi prymat celów dydaktycznych i utylitarnych. Służy realizacji haseł pozytywizmu np: pracy u podstaw, pracy organicznej, równouprawnienia i.t.d. Pierwiastki ideowo - programowe dominują fabułę. Celem takiej powieści jest udowodnienie z góry założonej tezy. Propagowanie haseł epoki realizowane jest przez ukazanie postaci podzielonych na dobre i złe(czarno-białe) lub pokazanie, iż ci bohaterowie, którzy realizują te hasła są szczęśliwi, a ci co nie są pozytywistami przegrywają swoje życie.

- Powieść historyczna

Nowela

Wywodzi się od renesansowego twórcy G.Boccaccia i jego "Dekameronu" (zbioru 100 nowel).Klasyczna nowela jest utworem krótkim, prozatorskim, o wyrazistej fabule i zredukowanym do minimum komentarzu.Brak jest lub nikłe są wątki poboczne, mała ilość bohaterów.Wydarzenia biegną do punktu kulminacyjnego, który przynosi rozwiązanie konfliktu, po czym następuje pointa. Często występuje ograniczenie czasowe. Kolejne cechy to kontrast, gradacja (narastanie napięcia), powtórzenie (dialog pana Tomasza ze stróżem w Katarynce), czasami inwersja czasowa (Kamizelka).Cechą noweli klasycznej jest także teoria sokoła - czyli obecność głównego motywu, który przewija się przez kolejne etapy fabuły, odgrywa kluczową rolę i z reguły znajduje się w tytule (nazwa pochodzi od jednej z noweli Boccaccia "Sokół").
Opowiadanie - nie przestrzega zasad noweli klasycznej. Często narratorem jest postać utworu, bezpośredni obserwator lub uczestnik wydarzeń. Kompozycja jest luźna, narrator jest subiektywny (dygresje, komentarze, oceny).Opowiadanie łączy związek z gatunkami paraliterackimi jak pamiętnik czy list, gawęda. Jednak swoją strukturą fabularną zbliżona jest do krótkiej powieści.

Publicystyka

Publicystyka - bardzo rozwinięta w epoce pozytywizmu. Pisarze często nie mogli pozwolić sobie na życie wyłącznie z twórczości literackiej, i poza kontaktem z czytelnikiem dawała ona korzyści materialne.

Reportaż

Forma dziennikarska. Wyrósł z tradycji relacji z podróży. Opierał się na faktach bezpośrednio poznanych, realnych lub udokumentowanych w sposób wiarygodny przez narratora - reportera. Cechowała go aktualność, konkretność, przedstawianie zjawisk w danym miejscu i czasie. Reporter to najczęściej uczestnik i świadek wydarzeń, czynnik obserwacji, z której wyciąga wnioski, dominuje w tekście. W gatunku mogą przeważać ujęcia sprawozdawcze lub unaoczniające, skupione na wybranym wydarzeniu. Istotną funkcję pełnił opis. Przykład: "Listy z podróży do Ameryki" Sienkiewicza.

Felieton

Krótki artykuł o luźnej kompozycji, swobodnie łączący różne tematy, nastawiony na kontakt z czytelnikiem. Cechowała go lekkość stylu, komizm, elementy parodystyczne, anegdotyczne i satyryczne. W pozytywizmie przypisywano felietonowi nie tylko cechy rozrywkowe, ale także dydaktyczne i poznawcze. Przykłady: "Kroniki" B. Prusa, cykle "Bez tytułu" i "Chwila obecna" H. Sienkiewicz, "Liberum veto" A. Świętochowskiego.

Artykuły programowi i eseje

Podejmują problematykę społeczną, popularyzują program i polemikę z przeciwnikami ideowymi. Przykłady: "My i Wy" A. Świętochowskiego, cykl artykułów "Pozytywizm i pozytywiści" Piotra Chmielowskiego, "Kilka słów o kobietach","O Żydach i kwestii żydowskiej","Kilka uwag nad powieścią" Orzeszkowej oraz "Szkic programu w warunkach obecnego rozwoju społeczeństwa" B. Prusa.

Realizm

Pojmowany jako zasada prawdziwego i wiernego odtwarzania rzeczywistości w sztuce. Wypełnia epokę między romantyzmem a naturalizmem. W literaturze typowy dla epiki (patrz powieść realistyczna).Ma realnie i wiernie, wręcz fotograficznie odzwierciedlać życie człowieka w jego środowisku. Patrzą na świat z perspektywy przeciętnego odbiorcy, chcą odkryć prawa rządzące rzeczywistością (cechy poznawcze).Dążenie do uszczegółowienia i indywidualizacji obrazu. U podstaw realizmu leży przekonanie twórców o poznawalności świata i istnieniu praw, które rządzą społeczeństwem.