Portret sarmackiego rycerza w "Ogniem i mieczem" Henryka Sienkiewicza.

Fragment powieści ,,Ogniem i mieczem”, który postaram się zinterpretować, przedstawia pokrótce najważniejsze cechy jednego z rycerzy sarmackich – Longina Podbipięty Herbu Zerwipludry. Człowiek ów był niewątpliwie przykładnym szlachcicem i wzorowym rycerzem. Pochodził z Litwy i jego rodzinnym domem były Myszykiszki.

Wygląd Longina Podbipięty nie wskazywał na to, iż jest to mąż odważny, honorowy i gotów do boju ze straszliwym wrogiem. Wyglądał raczej ,,na człeka, którego ludzie popychają”. Rycerz ów był bardzo wysoki i wyjątkowo chudy. Posiadał szeroki kark i ramiona, które ,,zwiastowały niepospolitą siłę”. Twarz chuda, na której wyrosły sumiaste wąsy i długie brwi, wydawała się przy całej tej olbrzymiej sylwetce bardzo poczciwa i łagodna. Jak przystało na bogatego szlachcica ,,ubrany był dostatnio”. Najbardziej jednak charakterystyczną cechą Longina, po której był rozpoznawany, to sławny Zerwikaptur, czyli ogromny miecz krzyżacki, którym władać potrafił tylko sam Podbipięta.
Wielkolud ten to niewątpliwie wzór rycerza średniowiecznego. Złożył śluby, wedle których miał tak długo pozostać w stanie kawalerskim, póki jednym zamachem swojego potężnego miecza nie zetnie trzech głów. Dla wszystkich jego przyjaciół wydawało się to szaleństwem. Próbowali nawet, jak na przykład Zagłoba, namówić go do zerwania ślubów. Longin jednak był szlachcicem honorowym i przysięgi dotrzymał. Walczył zawsze bardzo zacięcie. Raził wroga uderzeniami swego potężnego miecza z zapałem i taką siłą, iż za jednym razem potrafił ściąć dwie głowy. Posiadał przy tym wspaniałego konia, z którym brał udział w niejednej bitwie. Niestety zginął pod Zbarażem, napadnięty i ostrzelany przez Tatarów, oddał swe życie Matce Boskiej.
Dokonując przekroju przez poszczególne epoki literackie, znaleźć można jeszcze kilka innych przykładów wzoru rycerza, czy też portretu Sarmaty.
Zacznę od średniowiecznej literatury parenetycznej, która stawia za cel pewne wzorce właściwych postaw i zachowań. Jednym z takich wzorów parenetycznych jest ideał rycerza. Najsłynniejszy w Europie poemat rycerski, który opiewa ów ideał, to ,,Pieśń o Rolandzie”.
Roland, w przeciwieństwie do Longina, był postacią historyczną: rycerzem i wodzem Karola Wielkiego. Podczas wypraw przeciw Saracenom w 778r. Dowodził tylną strażą wojsk francuskich. W Pirenejach jego oddział napadli zbrojni górale, w czasie walki rycerz i jego załoga zginęli. Bohatera tego poematu cechuje wielka odwaga, połączona z okrucieństwem i bezwzględnością wobec wroga. Wezwanie pomocy podczas niespodziewanej zasadzki uważa za tchórzostwo, słabość, boi się, że to może zhańbić jego imię i ród. Jest pewny siebie i z podnieceniem oczekuje walki, gdy jego miecz zakrwawi się w ciałach Saracenów. Walczy dzielnie, z bezwzględnością miażdży czaszki wroga. Jest wierny swemu władcy i ojczyźnie. Twierdzi przecież: ,,Nie daj Bóg, aby słodka Francja miała iść w pogardę”. Ginie za króla, w imię Boga i kraju rodzinnego. Ogromnie ceni honor rycerza, nawet umierając szuka miejsca na godną śmierć. W chwili śmierci długo żegna się ze swoim mieczem i oddaje się w służbę Bogu. W systemie wartości Rolanda ważne miejsce zajmuje Stwórca. Pobożny i wierny Bogu rycerz walczył przecież z niewierzącymi Saracenami, krzewiąc w ten sposób wiarę chrześcijańską. Rolanda cechuje również nadludzka siła i umiejętności walki, zapał i pragnienie bitwy, wierność w przyjaźni i męstwo. Wszystkie te cechy, które wymieniłam, powodują, iż rycerz ten wydaje się postacią niezwykłą, a jego droga do śmierci przekształca się w drogę do świętości.

Sądzę, że Roland i Longin Podbipięta są postaciami niezwykle do siebie podobnymi. Przecież rycerz litewski także odznaczał się ogromną odwagą, okrucieństwem dla wroga, czego dowodem są opisy walki Longina z Tatarami. Jest także przywiązany do ojczyzny i swego króla. Z tego można wysnuć wniosek, iż wspólny dla wszystkich epok jest kontekst miłości rycerza do ojczyzny. Z pewnością nadzwyczajny honor i upór też niezwykle zbliżają obu mężczyzn do siebie. Zdecydowanie jednak najbardziej rzuca się w oczy obopólna nadludzka siła i niezwykłe umiejętności w walce, które powodują, iż wróg zostaje w każdej bitwie absolutnie rozgromiony. Śmierć obu rycerzy, która wsławiła ich dokonania, wiara w Stwórcę i oddanie Mu swego życia są także wspólnym kontekstem heroicznej i świątobliwej śmierci. Longin, podobnie jak Roland, został zaskoczony i osaczony przez wroga. Jego duma nie pozwoliła mu wołać o pomoc. Śmierć stała się ich drogą do świętości.

Zbiór opowieści ,,O królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu” także zawiera pewne konteksty i wzorce związane z rycerstwem. Bohaterowie tychże opowieści spełniają zdecydowanie wymogi ideału rycerza. Cechuje ich odwaga, cnota, honor i pogarda dla zdrady. Wszyscy, a jest ich pięćdziesięciu, są przez króla Artura traktowani jednakowo, czego dowodem jest Okrągły Stół, przy którym obradują i opowiadają swoje rozliczne przygody. Jest rzeczywiście o czym opowiadać: wojny, turnieje, poszukiwanie najwyższego skarbu, tzw. św. Graala, tj. zaginionego pucharu z przechowywaną krwią Chrystusa (jest to symbol religijności epoki, a także symbol poszukiwania przez człowieka najwyższych wartości, szczęścia, odpowiedzi na pytania o charakterze egzystencjalnym). Istotną rolę w życiu bohaterów odgrywa również szacunek dla kobiet: przysięgli przecież nigdy żadnej nie skrzywdzić, bronić ich sławy i życia, zawsze przyjść z pomocą. Tu właśnie można zauważyć charakterystyczny dla wszystkich rycerzy, którzy żyli w każdej z epok, szacunek dla kobiet. U Longina objawia się to niezwykłą szarmanckością wobec niewiast, a także poprzez złożone śluby.

W książce ,,O królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu” wyróżniającą postacią jest rycerz Lancelot, uważany za takowy ideał rycerza, podobnie jak Parsiwal i Gowem. Dlatego ich odwaga i honor mogą służyć porównaniu z cechami Longina i Rolanda, którzy również uważani są za wzory.
Jan Chryzostom Pasek w swych ,,Pamiętnikach” zawarł pojęcie sarmatyzmu jako całokształtu obyczajów i kultury szlacheckiej. Sarmatów cechuje swojskość, rodzimość kultury, docenianie wartości stylu życia, rycerskość, gościnność i patriotyzm. Sarmatą jest również J. Ch. Pasek, który w ,,Pamiętnikach” opisuje swoje życie. Jest osobą żywo kontrastującą z ideałem rycerza, czy też szlachcica. Co prawda służył w wojsku pod dowództwem Czarnieckiego i przeżył wiele przygód, np. podczas walki ze Szwedami w Polsce i w Danii, ale na pewno nie można powiedzieć o nim jako o ideale. Jest to postać barwna i bardzo kontrowersyjna. Pasek jest mało wykształconym, ciemnym, prostym szlachcicem, chciwym, zabobonnym, skłonnym do awantur. Chętnie pije, gra w karty i pojedynkuje się. Jest przywiązany do swobód i przywilejów szlacheckich, uważa siebie za dzielnego, czasem okrutnego żołnierza, marzy o bogatych łupach wojennych. Nie jest jednak obojętny na interes ogólny, zdobywa się na krytycyzm i przenikliwą ocenę prywaty i kosmopolityzmu rodów magnackich. Cechuje go ciekawość świata i ludzi.
Utwór Paska przytoczyłam, aby zinterpretować pojęcie sarmatyzmu. Jak w temacie zostało podane, Longin był sarmackim rycerzem. Jednak jego postępowanie na pewno jest absolutnym przeciwieństwem cech Paska. Dlatego należy wspomnieć, iż Podbipiętę trzeba połączyć z pierwotnym pojęciem sarmatyzmu. Z czasem ten pierwotny sarmatyzm zmienił się w taki, jaki jest prezentowany przez Paska w jego ,,Pamiętnikach”.

Rycerze i szlachta przedstawieni są również w ,,Panu Tadeuszu” Adama Mickiewicza. W tymże poemacie autor pragnie utrwalić odchodzący już w zapomnienie stan szlachecki i rycerski, ich zwyczaje i tradycje. Wzorem rycerza i szlachcica po przemianie duchowej jest Jacek Soplica jako ksiądz Robak. Po przypadkowym zabójstwie Stolnika, do jego imienia przyległo miano zdrajcy. Jest to dla niego zbyt bolesne, więc postanawia zmienić swoje życie i naprawić haniebny czyn. Wstępuje do zakonu i przyjmuje wiele mówiące imię Robak. Walczy w wojsku napoleońskim. Jego marzeniem staje się przygotowanie powstania na Litwie. Konspiruje wśród społeczeństwa Soplicowa i okolicy, gromadzi fundusze i broń. Zajazd na Soplicowo przekształca w wojnę z Moskalami. Śmierć jego udaremnia realizację powstania. Ale staje się bohaterem, gorącym patriotą, który dla ojczyzny poświęcił wszystko: rodzinę, syna, brata, nazwisko. Popełnił zbrodnię, ale odpokutował ją własnym życiem: po śmierci został jednak zrehabilitowany w pełni. Jest to postać tragiczna i ofiarna. To zwykły człowiek, który surowo osądza siebie i swoje czyny, sam wyznacza sobie wyrok. Bierze na swoje barki wielki ciężar, grzech odkupuje nie samotnym cierpieniem, ale twórczym, owocnym działaniem i dlatego w chwili śmierci urasta do roli niemal świętego.

W tym przypadku również można przytoczyć parę podobieństw między księdzem Robakiem a Longinem Podbipiętą i Rolandem. Wszyscy oni wiele uczynili dla swojej ojczyzny. Wspólny zatem jest dla nich kontekst miłości do ojczyzny.Bohaterowie ci także zginęli śmiercią, która uczyniła ich wręcz świętymi. Po śmierci oddają się w ręce Stwórcy i stają się wielkimi bohaterami.
Podsumowując moje rozważania stwierdzam, że portret rycerza jest bardzo bogaty w cechy, które są z pewnością zarówno w ciągu jego życia, jak i w chwili śmierci przysparzają mu podziw ludzi i pośmiertną sławę. Longin Podbipięta był wyjątkowo ciekawym rycerzem: odważny, męski, honorowy. Jego miłość i poświęcenie dla ojczyzny są wręcz niewiarygodne dla nas, ludzi żyjących w czasach, w których pewne wartości coraz bardziej się zamazują. Siła Longina i zaciętość w walce są chyba najbardziej charakterystyczne dla jego osoby. Z każdej bitwy wychodzi cało i jako bohater. Posiada wspaniałego konia, z którym zwyciężył niejedną walkę. Kiedy Tatarzy napadają go znienacka pod Zbarażem, broni się dzielnie. Jednak kiedy widzi swoją klęskę w samotnej walce z wrogiem, gorąco modli się i z pokorą oddaję się pod opiekę Matce Bożej. . Miłość i oddanie Bogu i Matce Boskiej w chwili śmierci, są dowodem niezwykłej wiary tego rycerza.

Taki właśnie jest portret sarmackiego rycerza, dla którego najważniejszymi wartościami w życiu są wiara, wolność i ojczyzna. Honor, odwaga, gorące serce pełne miłości do Boga i bliźniego, nieczuły i bezwzględny dla wroga, najeźdźcy. To wręcz niewiarygodny ideał. Mimo to, chyba właśnie o takie przedstawienie rycerza sarmackiego chodziło Sienkiewiczowi, kiedy pisał ,,Ogniem i mieczem”. Dziś możemy jedynie podziwiać efekty tych starań i oceniać osobę Longina Pdbipięty jako idealnego rycerza sarmackiego.