Walka o niepodległość

Polityczna stabilizacja w Europie w drugiej połowie XIX wieku uświadomiła społeczeństwie polskiemu, że marzenia o odbudowie niepodległego państwa trzeba odłożyć na później. U schyłku XIX wieku poczęła sie budzić w społeczeństwie polskim reakcja w polityce abdykacji i ugody. Odżycie haseł niepodległościowych splątało się nowymi ideami.

Polacy przybrali różne formy walki o niepodległość. Jedną z nich było wystąpienie w zaborze pruskim i austriackim, będące zalążkiem Wiosny Ludów. Ich kontynuacją były spiski niepodległościowe w zaborze rosyjskim, co łączyło się z represjami, które doprowadziły do tragicznego w skutkach dla Polaków powstania styczniowego w 1863-64. Królestwo dławione po 1863 politycznie i narodowo prosperowało gospodarczo. Wielu aktywnych społecznie Polaków uznało, że chociaż odbudowa niepodległego państwa jest na razie nierealna, to można Polsce pomóc inaczej. Zaczęto zakładać różne instytucje gospodarcze i naukowe, a także podejmowano działania zmierzające do uprzemysłowienia kraju za pomocą polskiego kapitału. Założono w 1892 roku Polską Partię Socjalistyczną, główni jej przywódcy (A.Malinowski, J. Piłsudski, L.Wasilewski...) w działalność swą wnosili, obok haseł wyzwolenia społecznego, gorącą nutę patriotyczną. Podobne zabarwienie przybrał ruch socjalistyczny w Galicji, którego twórca już w 1892 roku oświadczył: "Niechże ci, którzy nas kosmopolitami zwą, wiedzą, że my, Polacy, robotnicy, socjaliści, będziemy walczyć za Polskę, aby ja wywalczyć socjalistyczną, robotniczą".

Inni wybitni Polacy, w tym pisarze: Eliza Orzeszkowa, Bolesław Prus, Henryk Sienkiewicz oraz Maria Konopnicka głosili potrzebę pracy dla rozwoju kraju. Uważali, że szczególnie ważne jest podniesienie poziomu umysłowego prostego ludu, aby rozwinąć w nim świadomość obywatelską i narodowościową.

Dopiero wybuch wojny światowej w sierpniu 1914 r. stworzyło dla sprawy polskiej sytuację, jakiej daremnie wyczekiwały pokolenia, gdyż pękł łańcuch solidarności pomiędzy trzema rozbiorcami, mocarstwa centralne znalazły się w walce śmiertelnej z Rosją.