Ustrój starożytnych Aten i Sparty

Ustroje Aten i Sparty, początkowo nie wykazywały wielu różnic, z biegiem czasu w wyniku reform politycznych i społecznych stawały się coraz bardziej zróżnicowane. Należy zaznaczyć, że w Atenach przemiany ustrojowe były gwałtowne, jeden typ ustroju następował po drugim, natomiast ustrój Sparty łączył w sobie elementy monarchii, arystokracji, oligarchii i demokracji. Próba porównania tych ustrojów dotyczy każdego etapu ewolucji ustrojowej w Atenach.

Pod pojęciem ustroju państwowego należy rozumieć całokształt zasad określających prawno-polityczną organizację społeczeństwa i funkcjonowanie instytucji prawno-państwowych.

Wpływ obywateli na władzę (jeśli istnieje) przejawia się w wyborze swoich przedstawicieli do organów władzy, np.: archontowie (Ateny), eforowie, członkowie "Geruzji" (Sparta).

Materiały i wiadomości zamieszczone w pracy pochodzą z książki autorstwa profesora Tadeusza Czernieckiego (Uniwersytet Warszawski) i profesora Stanisława Witkowskiego (Uniwersytet Lwowski) pt.: "Dzieje Grecji" (część "Wielkiej historii powszechnej" - wydawnictwo zbiorowe), tom II, zeszyt I, Warszawa, Księgarnie Trzaski, Everta i Michalskiego, 1934 r.

W okresie ateńskiej monarchii, arystokracji i oligarchii ustrój polityczny starożytnych Aten i Sparty posiada wiele elementów wspólnych. Dzieje się tak dlatego, iż (jak to zostało wcześniej wspomniane) ustrój spartański łączył w sobie poszczególne cechy następujących po sobie ustrojów Aten, zmieniających się w wyniku przemian dokonywanych przez Solona, Klejstenesa, Temistoklesa, Efialtesa i Peryklesa.

Pierwszym ustrojem występującym w starożytnych Atenach była monarchia. Jednak władza królewska po bohaterskiej śmierci króla Kodrosa (stracił życie, by ochronić Attykę przed najazdem Dorów) została stopniowo ograniczona przez arystokrację (eupatrydzi) najpierw do 10, a w 683 r.p.n.e. do 1 roku rządów. Natomiast w starożytnej Sparcie wykształciła się instytucja podwójnego królestwa, która istniała aż do upadku Sparty. Legenda wyjaśniająca istnienie dwóch urzędów monarszych mówi o powołaniu na tron po zmarłym królu Aristodamosie obu jego synów-bliźniaków, Eurysthenesa i Proklesa. Królom przysługiwała najpierw w
ustroju Likurgowym pełnia władzy rządowej. Instytucja ta zawierała wtedy w sobie słabość władzy królewskiej, gdyż każdy z dwóch monarchów rozporządzał pełnią władzy i miał prawo "veta" w stosunku do zarządzeń drugiego. W V w.p.n.e. z dawnej władzy monarszej pozostał tylko cień, królowie sprawowali tylko dowództwo nad armią (co dało im możliwość renesansu monarchistycznego, który nastąpił pod koniec dziejów Sparty) i pełnili funkcje religijne.

Kolejnym typem ustroju w Atenach była arystokracja. Rola monarchy ograniczona została do funkcji sakralnych (przewodniczył uroczystościom religijnym) oraz rozstrzygania sporów pomiędzy rodami i kapłanami. Pozostałe funkcje przejęli urzędnicy o nazwie archontów ("tych, którzy rządzą"), którzy pozostawali na swych stanowiskach przez 1 rok. Początkowo władzę sprawowało trzech archontów: polemarch pełnił władzę wojskową, eponimos kierował administracją, a basileus (król) spełniał funkcje sakralne. W VII w.p.n.e. powiększono liczbę archontów o 6 sędziów ("thesmotherowie") - przejęli pieczę nad prawem oraz wymiarem sprawiedliwości - i jednego sekretarza. Byli archontowie wchodzili dożywotnio w skład rady Aeropagu (nazwa od wzgórza Aresa, na którym obradowano). Był to jedyny element ciągłości
w życiu państwowym i kontrolował pracę urzędników oraz przestrzeganie prawa.

W Sparcie odpowiednikami archontów byli eforowie (5), arystokratyczni nadzorcy, którzy odgrywali olbrzymią rolę polityczną w życiu polis. Wprowadzeni przez króla Theopompa w charakterze pomocników, w VI w.p.n.e. ograniczyli władzę królewską, choć urząd władców w dalszym ciągu istniał. Byli wybierani na Zgromadzeniu Ludowym na okres 1 roku.

Funkcję podobną do Aeropagu pełniła w Sparcie "Geruzja" (Rada Starszych), trzeci zasadniczy organ ustroju Likurgowego. Był to jedyny element ciągłości w życiu państwowym. Składał się on z 38 członków, mężczyzn powyżej 60 roku życia - po wygaśnięciu obowiązku służby wojskowej mogli służyć państwu radą. Była to przede wszystkim rada państwowa. W razie konfliktu pomiędzy obu królami albo pomiędzy królami i apellą, rozstrzygnięcie sporu należało do "Geruzji". Drugą bardzo ważną kompetencją "Geruzji" była jurysdykcja (sądownictwo) kryminalna nad wszystkimi Spartanami (później nie wyłączając królów). Rola ta została przeznaczona "Geruzji" przez Likurga dla zabezpieczenia bezstronności. Członkowie "Geruzji" choć wybierani, piastowali swój urząd dożywotnio i dlatego nie musieli liczyć się z niczyim głosem prócz własnego sumienia.

Ostatnią instytucją monarchii w Atenach było Zgromadzenie Ludowe, złożone z dorosłych mężczyzn - obywateli ateńskich. Wybierano na nim urzędników. Jego znaczenie było niewielkie.

Funkcję i rolę Zgromadzenia Ludowego pełniła w Sparcie "apella". Tworzyli ją obywatele spartańscy, "lud" ( "damos"), będący formalnie podmiotem i dzierżycielem władzy państwowej (z nowoczesnego punktu widzenia ustrój Sparty był demokracją, przynajmniej pod względem formalnym. Ale starożytni Grecy inaczej pojmowali demokrację i dlatego konstytucji spartańskiej nigdy nie uważali za demokratyczną). Spartański "damos" był suwerenem, który panował, ale nie rządził. Ustrój Likurga pozostawił mu tylko tyle władzy, ile dało się pogodzić z siłą państwa i trwałością jego instytucji. Miał on możliwość wyrażania bezpośrednio swej woli na zgromadzeniu, ale tylko w sprawach, które mu były przedstawione do decyzji przez inne organy państwowe. Tylko one miały prawo stawiania wniosków, nad którymi "apella" głosowała przez "tak" albo "nie" (ciekawostką jest, iż zgromadzenie zatwierdzało wnioski ...krzykiem. Łatwo było interpretować natężenie krzyku na własną korzyść), nie miała zatem ani prawa inicjatywy, ani prawa składania poprawek. Uchwały zgromadzenia mogły być odrzucane przez królów w porozumieniu z "Geruzją".
Następnym typem ustroju wykształconym w Atenach za Solona była oligarchia. Ustrój ten polegał na sprawowaniu władzy przez najbogatszą warstwę społeczeństwa. Była to I.klasa podziału Solona ("pentakosiomedimnoi"- posiadacze dochodu w wysokości co najmniej 500 medimnów), która miała największe uprawnienia w Atenach (jej przedstawiciele mogli sprawować urząd archonta i skarbnika państwa władza wykonawcza), które otrzymywała kosztem płacenia wysokich podatków. II.klasa miała prawo do piastowania niższych urzędów. Pozostałe 2 klasy w ogóle nie miały udziału w rządach.

Elementem oligarchii w ustroju Sparty było dopuszczenie do urzędów tylko obywateli - potomków ludności zamieszkującej pierwsze osady spartańskie - czyli tzw. Spartiatów lub Spartian. Byli oni sobie równi pod względem zamożności oraz praw i obowiązków politycznych względem polis. Wybierali między sobą członków "Geruzji" i kandydatów na stanowiska eforów.

W okresie trwania tego ustroju w dalszym ciągu (tak jak w Sparcie "Geruzja" i eforat) największą rolę odgrywał w Atenach Aeropag i archontowie, którzy posiadali władzę ustawodawczą i pilnowali przestrzegania prawa. Wzrosło natomiast znaczenie Zgromadzenia Narodowego, które posiadało już ograniczoną inicjatywę ustawodawczą (decydowało o wojnie i pokoju, o przymierzach i umowach z innymi państwami, o nakładaniu podatków itd.). Solon wprowadził także nową instytucję, a mianowicie Radę 400, w której skład wchodziło po 100 przedstawicieli każdej klasy (fyle). Była to komisja Zgromadzenia Narodowego, której rola polegała na przygotowywaniu projektów ustaw, nad którymi głosowało Zgromadzenie Narodowe. Odpowiednik tej instytucji w ustroju Sparty nie istniał.

Kolejnym typem ustrojowym Aten była tyrania, wprowadzona przez rodzinę Pizystratów, której elementy w ustroju Sparty także nie występowały.
Ostatnim ustrojem wykształconym w starożytnych Atenach była demokracja, wprowadzana stopniowo w wyniku reform Klejstenesa, Temistoklesa, Efialtesa i Peryklesa.

Przemiany ustrojowe zmierzające do ustroju demokratycznego wprowadził Klejstenes, archont w latach 508/7 p.n.e. Reforma jego zachowała wprawdzie podział społeczeństwa na 4 klasy i stopniowanie praw politycznych w zależności od dochodu, również w organizacji władz i ich wzajemnych stosunkach nie dokonał żadnych istotnych przemian. Jednak w skutkach swych reforma Klejstenesa w marszu do demokracji, rozpoczętym przez Solona, stanowiła ważny etap, gdyż przez odebranie arystokracji wszelkiego politycznego znaczenia zniszczyła przeszkodę na drodze do demokratyzacji społeczeństwa ateńskiego. Jeśli chodzi o inne reformy, Klejstenes wprowadził nowy podział terytorialny (10 fyli). Najmniejszą jednostką nowej organizacji była gmina-dema. Nowy układ zapewniał wszystkim obywatelom równość praw politycznych - isonomia (w Sparcie prawa polityczne posiadali tylko Spartianie). Dopuszczono do obywatelstwa ateńskiego także tzw."metojków", czyli obcych osiadłych na stałe w Attyce. Klejstenes utworzył także nową radę, dostosowaną do nowego podziału Attyki, a mianowicie Radę 500, w skład której wchodziło 10 grup złożonych z 50 przedstawicieli z każdej fyli. Temu archontowi przypisuje się też powołanie tzw. sądu skorupkowego (ostracyzmu).

Była to wyrażona na glinianych tabliczkach zgoda obywateli na pozbawienie pozycji i majątku oraz wygnanie z polis urzędników zagrażających władzy ludu.
Następnym reformatorem był Temistokles, który przywrócił podział społeczeństwa na 4 klasy według podziału Solona. Dopuścił on do archontatu przedstawicieli II klasy tego podziału. Archontowie i inni urzędnicy (z wyjątkiem urzędu stratega i skarbnika państwowego, którzy byli wybierani na Zgromadzeniu Narodowym) byli losowani. Znaczenie Aeropagu i archontów zostało ograniczone, natomiast znacznie wzrosła rola Rady 500 i Zgromadzenia Narodowego. Władzę w Atenach przejął lud wypowiadający się na Zgromadzeniu i wybierający urzędników.

Kolejne reformy wprowadził Efialtes na przełomie 462/1 r.p.n.e., po obaleniu stronnictwa arystokratycznego w Atenach. Odebrał on Aeropagowi uprawnienia administracyjne i kontrolne nad urzędnikami - pozostał on jedynie trybunałem konstytucyjnym w sprawach karnych. Ustrój ten stał się już inny od ustroju starożytnej Sparty, mimo iż Spartianie także wybierali pomiędzy sobą swych przedstawicieli do organów rządowych (tzn. eforów i członków "Geruzji"), co było cechą charakterystyczną dla ustroju demokratycznego.

Za Peryklesa, ostatniego innowatora ustrojowego, upadło znaczenie Aeropagu, a instytucje stworzone przez Solona i Klejstenesa zajęły pierwszorzędne miejsce w polis. Obywatele (z wyjątkiem kobiet i "metojków") brali bezpośredni udział w rządzeniu. Do archontatu dopuszczono przedstawicieli III klasy solońskiej oraz biednych, których opłacano za pełnienie obowiązków. Wprowadzono też obywatelstwo ateńskie - ojciec i matka musieli być obywatelami Aten.

Ustroje społeczne Aten i Sparty były do siebie W Atenach dość wcześnie wykształciła się grupa wolnych, zwana arystokracją (aristoi -"najlepsi"), która podporządkowała sobie resztę społeczeństwa. Podobną grupę społeczną dostrzega się w ustroju społecznym Sparty. Tworzyli ją obywatele (potomkowie mieszkańców pierwszych osad spartańskich), zwani też Spartianami lub Spartiatami. Byli oni absolutnie równi pomiędzy sobą pod względem praw i obowiązków wobec państwa (obowiązki zaczynały się od 7 roku życia, a pełnia praw, w szczególności dostęp do "apelli", zaczynała się z ukończonym 30 rokiem życia). Ta równość absolutna wyrażała się w terminie prawnym "homoioi" (= równi). Obywatele posiadali równe działy ziemi ("klaroi"), ale nie mogli nimi dowolnie rozporządzać, gdyż ziemia stanowiła własność całego państwa. Była to grupa szczelnie zamknięta w sobie, do której dostęp był niezmiernie utrudniony.

Nastąpił okres reform ateńskich, w czasie których społeczeństwo Attyki zostało podzielone ze względu na wysokość dochodów na 4 klasy. Pierwszą klasę stanowili tzw. "pentakosiomedimnoi" , którzy posiadali największe prawa polityczne i utrzymywali kosztowne wojsko ateńskie. Druga klasa, tzw. rycerze ("hoppeis")- posiadacze dochodów w wysokości co najmniej 300 medimnów i trzecia, którą stanowili tzw. "zeugitai" - posiadacze zaprzęgu o dochodzie 200 medimnów -utrzymywały armię ciężką. Czwarta klasa, tzw. "thetes" (wyrobnicy), do której należeli wszyscy o dochodzie poniżej 200 medimnów - utrzymywała wioślarzy.

Oprócz obywateli w skład ustroju społecznego Sparty wchodziły jeszcze 2 grupy. Pierwszą z nich stanowili tzw. heloci (chłopi spartańscy). Była to podbita ludność tubylcza, pozbawiona praw politycznych, która jako niewolnicy pracowała na działkach Spartian. Między tą społecznością gospodarczą a społecznością polityczną (Spartianami) istniała głęboka przepaść, a konsekwencją rozdzielenia obywateli od czynności gospodarczych było istnienie na terytorium państwowym wewnętrznego wroga, traktowanego formalnie jak wróg zewnętrzny, który był bez porównania liczniejszy od obywateli Sparty.

Do trzeciej, ostatniej grupy ustroju Sparty zaliczano tzw. periojków ("mieszkańcy dookoła), ludność osiadłą na górzystych obszarach wokół krainy Spartan. Cieszyli się oni nie tylko wolnością osobistą, lecz także niemal zupełną autonomią w swych sprawach wewnętrznych. Porządek Likurgowy nie obowiązywał ich wcale. Ich obowiązki wobec Spartan wyczerpywały się w pomocy na wypadek wojny. Pod tym względem Lakonię można uznać za państwo "złożone", w którym suwerenność należała do jednego z państw składowych, a mianowicie do Sparty.

Ustrój polityczny dwóch najbardziej znanych polis greckich, Aten i Sparty, w czasie trwania pierwszych typów wykształconych w Atenach ustrojów posiadał pewne elementy wspólne, które z biegiem czasu w wyniku reform i przemian zaczęły się różnicować, aż stały się zupełnie odmienne. W Attyce został całkowicie obalony urząd monarchy, który w Sparcie (mimo osłabienia sprawowanej przez niego władzy) dalej funkcjonował. Instytucje mające swe odpowiedniki w obu ustrojach (Aeropag - "Geruzja"; archont - efor; ekklesia - apella) na skutek ewolucji dokonanej w Attyce zaczęły pełnić inne funkcje, ich wpływ na władzę stał się różny (w jednym ustroju stał się znikomy lub w ogóle przestał istnieć albo znacznie wzrósł), np.: spartańskie Zgromadzenie Narodowe z niewielkim wpływem na władzę stało się w Atenach suwerenem nie tylko panującym, ale też rządzącym, a dostęp do władzy uzyskały wszystkie grupy społeczne.

Ustroje społeczne obu polis były podobne, choć podstawą podziału na grupy społeczne były różne czynniki. Różnice pomiędzy poszczególnymi klasami społeczności ateńskiej nie były tak silne, a obowiązki obywateli wobec państwa ateńskiego tak rygorystyczne i surowe jak Spartian.