Spis treści
Krótkie przypomnienie budowy anatomicznej i fizjologii układu oddechowego
Główne objawy chorobowe
Badania w chorobach układu oddechowego
Profilaktyka chorób układu oddechowego
- tryb życia
- badania okresowe
Układ oddechowy jest jednym z najważniejszych układów organizmu ludzkiego. Zablokowanie tego układu, zatrzymanie oddychania, już po 3 - 5 minutach powoduje śmierć kliniczną (odwracalną), a po dalszych kilku minutach nieodwracalną, biologiczną śmierć człowieka.
Pierwszy samodzielny oddech dziecka następuje w momencie narodzin i najczęściej objawia się głośnym krzykiem - oddychać musimy przez całe swoje życie - szybkość oddechu zależy od naszego wieku i tak:
- noworodek
- przedszkolak
- uczeń (10 - 12 lat)
- człowiek dorosły
Przez akt oddychania (wdech - wydech) organizm zaopatruje się w tlen (jest go w powietrzu około 21%) i pozbywa się dwutlenku węgla. To zjawisko nazywa się wymianą gazową.
Układ oddechowy człowieka
Choroby układu oddechowego są bardzo rozpowszechnione, zwykle mają przewlekły przebieg, często dotyczą ludzi młodych. Rozwojowi tych chorób sprzyja wiele czynników, a zwłaszcza:
- nałóg palenia tytoniu,
- wzrastające zanieczyszczenie środowiska (uprzemysłowienie),
- rozwój motoryzacji
Układ oddechowy jest doskonałym miejscem dla rozwoju drobnoustrojów chorobotwórczych. Stwarza najlepsze warunki do życia i mnożenia się drobnoustrojów (wilgoć, temperatura, substancje odżywcze).
Schorzenia układu oddechowego są najczęstszą przyczyną absencji chorobowej i zajmują czwarte miejsce na liście przyczyn zgonów po chorobach układu krążenia, nowotworach, urazach i zatruciach.
Układ oddechowy często jest atakowany przez choroby nowotworowe - nowotwory dotyczą wszystkich odcinków układu oddechowego od jamy nosowo-gardłowej - po płuca.
Zupełnie odrębnym zagadnieniem ze względu na rozległość zjawiska jest choroba zwana gruźlicą - choroba uznana w naszym kraju za chorobę społeczną, objętą przymusem leczenia. Przeciw gruźlicy opracowany został cały program szczepień ochronnych - od okresu noworodkowego poprzez okres dziecięcy po ostatnie szczepienie w wieku 18 lat.
Szerzej o profilaktyce będzie w rozdziale o tym zagadnieniu traktującym.
Główne objawy chorobowe występujące w schorzeniach układu oddechowego.
Kaszel - gwałtowne, często bolesne wyrzucanie powietrza z dróg oddechowych.
Duszności - subiektywne uczucie braku powietrza.
Bóle w klatce piersiowej - w obrębie całej klatki, kłujące, uciskające lub tzw. "obolałość".
Pocenie się.
Gorączka - od stanów podgorączkowych (37 - 37, 5 0C) po gorączkę wysoką, ciągłą, trawiącą.
Świsty - odgłosy powstające przy zaleganiu wydzieliny, ustępujące po wyksztuszeniu. Znany też jest tak zwany stridor czyli świst krtaniowy - występujący u noworodków mających wiotką krtań lub w chorobach nowotworowych krtani.
Krwioplucie pochodzenia oddechowego.
Sinica pochodzenia oddechowego.
Wyżej wymienione objawy towarzyszą chorobom zapalnym, nowotworowym. Są też obecne przy chorobach alergicznych (uczuleniowych) o których nie wspomniałem jeszcze, a które często dotyczą układu oddechowego, przez który wchłaniany jest alergen wraz z powietrzem (alergie oddechowe). Przykładem takiej o alergicznym podłożu choroby może być astma oskrzelowa.
Objawy chorobowe układu oddechowego mogą mieć różny stopień i charakter; często są charakterystyczne dla danej choroby, na przykład kłujące bóle w klatce piersiowej zwykle są objawem zapalenia opłucnej, która jako bogato unerwiona błona takie objawy przy zapaleniu manifestuje.
W chorobach układu oddechowego znaczenie diagnostyczne (rozpoznawcze) ma również badanie fizykalne, radiologiczne, biopsje (nakłucia), badanie plwociny, badanie płynów opłucnowych, badanie czynnościowe płuc, skopie (wziernikowania), badania laryngologiczne.
Specjalistami w leczeniu chorób układu oddechowego są lekarze następujących specjalności:
Lekarz chorób płuc - pulmonolog
Lekarz chorób gardła i krtani - laryngolog
Lekarz chorób uszu, gardła, krtani - otolaryngolog
Lekarz zajmujący się gruźlicą - ftyzjatra
Lekarz operujący choroby klatki piersiowej - torakochirurg
Lekarz zajmujący się uczuleniami - alergolog
Badanie fizykalne
Osłuchiwanie płuc słuchawką lekarską - stetoskopem:
- lekarz może słyszeć świsty - w zapaleniu oskrzeli, w astmie oskrzelowej.
- lekarz może słyszeć trzeszczenia - w zapaleniu płuc.
- lekarz słabiej słyszy szmer oddechowy - w rozedmie płuc.
- zniesienie szmeru oddechowego występuje w niedodmie i odmie opłucnowej.
- rzężenie dźwięczne występuje w chorobie która nazywa się rozstrzenie oskrzeli.
Opukiwanie klatki piersiowej - pomaga w wykryciu płynów w opłucnej, jej zgrubień, zapaleń płuc.
Badanie węzłów chłonnych (przez dotyk czyli palpacyjnie) pozwala wykryć ich powiększenie w przypadkach nowotworów, gruźlicy.
Oględziny - w przebiegu nowotworu płuc, w rozstrzeni oskrzeli występują tzw. palce pałeczkowate - charakterystyczny wygląd palców dłoni chorego.
Badanie radiologiczne
Jest to badanie mające podstawowe znaczenie w rozpoznawaniu chorób klatki piersiowej.
Prześwietlenie płuc - obecnie rzadko stosowane ze względu na dużą dawkę promieniowania jonizującego.
Zdjęcie płuc - wykonane w szczycie wydechu, w chwili maksymalnego opróżnienia płuc z powietrza, ma największe znaczenie diagnostyczne. (służy do wstępnego rozpoznania gruźlicy, zapalenia płuc, zapalenia oskrzeli).
Często zleca się zdjęcie klatki piersiowej z jednoczesnym zakontrastowaniem przełyku (kontrastem jest papka barytowa nieprzepuszczalna dla promieni rtg.) - takie zdjęcie jest pomocne przy wykrywaniu zmian nowotworowych płuc przemieszczających przełyk.
Tomografia komputerowa (KT) - badanie nowoczesne, stosowane w diagnostyce od lat siedemdziesiątych naszego stulecia. Daje dużo informacji o przebiegu procesu chorobowego. Pozwala ocenić wielkość i strukturę guza, różnicuje tłuszcz, wapń, płyn. Często do KT stosuje się dożylne wstrzyknięcie środka cieniującego by różnicować guzy płuc ze zmianami pochodzenia naczyniowego. KT jest badaniem kosztownym ale bezpiecznym dla człowieka, dającym lekarzowi dobre i precyzyjne informacje.
Inne badania radiologiczne
Bronchografia - badanie oskrzeli po wypełnieniu ich kontrastem.
Odma śródpiersiowa - badanie radiologiczne po wypełnieniu śródpiersia powietrzem
Badanie scyntygraficzne płuc - podanie do krwioobiegu znacznika wychwytywanego przez płuca - wykonanie zdjęcia.
Badanie ultrasonograficzne (USG) - gardła, klatki piersiowej; badanie wykorzystujące działanie sonografu (ultrakrótkich fal dźwiękowych).
Biopsje - nakłucia.
Gardła
Oskrzeli
Opłucnej
Guza płuca
Pobranie przez lekarza materiału do badania. Najczęściej ze zmian nowotworowych. lub badanie płynu z jamy opłucnej.
Badanie plwociny.
W drogach oddechowych zdrowego człowieka powstaje w ciągu doby około 100 ml wydzieliny oskrzelowej, która jest połykana wraz z wydzieliną górnych dróg oddechowych.
Wykrztuszanie jest więc objawem chorobowym - zapalenia oskrzeli, zapalenia płuc; ropnia; asbestozy; nowotworu. Zatem w plwocinie można znaleźć wszystkie drobnoustroje chorobotwórcze łącznie z komórkami nowotworowymi i prątkami Kocha (gruźlica).
Badanie płynów opłucnowych.
Płyn opłucnowy ma dużą wartość diagnostyczną:
- może być przesiękiem - przy chorobach układu krążenia,
- lub wysiękiem - w chorobach zapalnych opłucnej.
W płynie może być krew, ropa - to pomaga rozpoznać chorobę.
Płyn bada się cytologicznie (na komórki nowotworowe), bakteriologicznie, mikrobiologicznie i chemicznie.
Badania czynnościowe płuc.
Podstawowe
pomiar pojemności życiowej
pomiar natężonej pojemności wydechowej
nadto ocenia się prężność O2, CO2 we krwi oraz pH krwi.
Badania czynnościowe płuc bardzo często służą do oceny wyników leczenia.
Bronchoskopia - wziernikowanie oskrzeli.
Badanie to ma podstawowe znaczenie w rozpoznawaniu nowotworów wychodzących z oskrzeli, oraz do rozpoznawania raka płuc.
Obecnie używa się znakomitych, delikatnych bronchoskopów różnych firm optycznych np. Olimpus - w wyposażeniu mają aparat do zdjęć fotograficznych lub kamerę TV i zestaw do pobierania mikrowycinków.
Wskazaniem do bronchoskopii jest przede wszystkim krwioplucie oraz utrzymujący się kaszel.
Badanie laryngologiczne.
Badanie noso-gardzieli, krtani, strun głosowych. Lekarz ogląda, może pobierać wycinki z nosa lub gardła. Do oglądania krtani i strun głosowych służy przyrząd medyczny: laryngoskop.
Chemioterapia w chorobach układu oddechowego.
ANTYBIOTYKI - największe osiągnięcie współczesnej medycyny. Pomagają zwalczyć infekcje, przyspieszają wyleczenie.
We współczesnej medycynie stosuje się antybiotykoterapię celowaną - czyli najpierw posiew materiału, potem antybiotykogram (lekowrażliwość, lekooporność) i dopiero antybiotyk.
Inne leczenia w chorobach układu oddechowego.
drenaż ułożeniowy, oklepywanie,
stosowanie aerozoli ze środkami przeciwzapalnymi, lub rozrzedzającymi wydzielinę - mukolitycznymi.
drenaż chirurgiczny np. ropni płuc.
Znajomość drobnoustrojów, które są najczęściej przyczyną chorób układu oddechowego ułatwia wybór leku.
Zapalenie płuc
Zapalenie oskrzeli
Ropnie płuc
dwoinka zapalenia płuc
często wirus grypy
często paciorkowce beztlenowe
Leczenie antybiotykiem nie wolno skracać. Należy wziąć dawkę zleconą przez lekarza nawet wtedy gdy chory czuje się lepiej już w drugiej dobie leczenia.
Zapobiega się w ten sposób uodpornieniu drobnoustrojów na działający lek.
Choroby układu oddechowego - najczęściej spotykane.
Zapalenie jamy nosowo-gardłowej - przeziębienie.
Zapalenie migdałów podniebiennych - angina.
Zapalenie gardła.
Zapalenie krtani (bardzo niebezpieczne, szczególnie u niemowląt - obrzęk krtani, zaburzenia oddechowe).
Zapalenie oskrzeli; ostre, przewlekłe bronchit palacza.
Astma oskrzelowa - dychawica.
Zapalenie płuc.
Zapalenie opłucnej.
Ropień płuc, opłucnej.
Gruźlica płuc.
Choroby nowotworowe nosa, gardła, krtani, oskrzeli, płuc.
Aspiracyjne zapalenie płuc (zachłystowe)
Rozstrzenie oskrzeli - trwałe rozszerzenie oskrzeli
Zator płuc - tętnica płucna dostarczająca krew jest zatkana skrzepliną.
Zwłóknienie płuc.
Odma opłucnowa - obecność powietrza w przestrzeni opłucnowej.
Grzybice płuc.
Kandydiaza płuc wywołana przez drożdżaki.
Kryptokokoza płuc choroba hodowców gołębi.
Choroby układu oddechowego mogą przebiegać z niewydolnością oddechową - według Komisji Ekspertów Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) - są to zaburzenia ciśnienia parcjalnego tlenu i dwutlenku węgla spowodowane uszkodzeniem czynności oddechowej.
Wartości graniczne ciśnień gazów krwi:
O2 8 kPa (60 mm Hg)
CO2 6, 53 kPa (49 mm Hg)
Mniejsze wartości O2 i większe CO2 świadczą o niewydolności oddechowej.
Człowiek niewydolny oddechowo może być podłączony do maszyny zwanej RESPIRATOREM
Nowoczesne respiratory to maszyny z wbudowanym mikroprocesorem - potrafią same ustawić się do warunków jakie ma człowiek. Ustawiają objętość mieszaniny oddechowej, ciśnienie, nawilżenie (przez tzw. sztuczny nos). Respirator może być pomocny w oddychaniu (oddychanie wspomagane) lub po wyłączeniu niewydolnego oddechu człowieka chorego środkami farmakologicznymi, może oddychać za człowieka (oddychanie kontrolowane).
Zapalenie płuc - pneumonia
Jedną z najbardziej charakterystycznych i typową chorobą układu oddechowego jest zapalenie płuc łac. pneumonia. Jest to choroba zakaźna płuc prowadząca często do śmierci. W chorobie tej dochodzi do zapalenia miąższu płucnego.
Zapalenie płuc wywołują:
- bakterie,
- wirusy,
- grzyby,
- pierwotniaki
- treść żołądkowa zaaspirowana do płuc: zespół Mendelsona
Zapalenie płuc może być pierwotne (najczęściej wywoływane wówczas przez bakterie zwane pneumokokami) lub wtórne, gdzie choroba może mieć ułatwione zadanie przez długotrwałe unieruchomienie w łóżku.
Zapalenie płuc może być atypowe - początek ma przebieg grypopodobny, powolny. Najczęściej przyczyną takiego zapalenia są wirusy. Nawiasem mówiąc, najczęstszym powikłaniem grypy jest zapalenie płuc.
W typowym pierwotnym zapaleniu płuc choroba charakteryzuje się ostrym początkiem z wysoką gorączką i objawami duszności poruszanie skrzydełkami nosa, przyspieszony, płytki oddech, szybka praca serca.
Na zdjęciu rtg. wykonanym w czasie choroby, zmiany ograniczają się do płata lub segmentu płuc.
Nadto rozróżnić można jeszcze:
- płatowe zapalenie płuc,
- odoskrzelowe zapalenie płuc,
- odopłucnowe zapalenie płuc,
- gruźlicze zapalenie płuc.
Do zapaleń płuc predystynowani są ludzie w zaawansowanym wieku, palacze tytoniu, pracujący w skażonym powietrzu, ludzie z obniżoną odpornością, niemowlęta.
Lekarz badający chorego w osłuchiwaniu słyszy rzężenia, szmery oskrzelowe, świsty i furczenia.
Dla zdiagnozowania choroby wykonuje się następujące badania:
Badanie laboratoryjne krwi:
- morfologię z rozmazem,
- OB.,
- posiew,
- gazometrię.
- zdjęcie rtg. płuc,
- badanie bakteriologiczne plwociny i wydzieliny oskrzelowej.
Leczenie:
antybiotykoterapia celowana - najczęściej przy zastosowaniu antybiotyków najnowszej generacji o bardzo szeroki spektrum działania (działające na różne drobnoustroje chorobotwórcze),
leżenie w łóżku przy wysokim ułożeniu (obniżona przepona ułatwia oddychanie),
leczenie objawowe - leki przeciwgorączkowe, uspokajające itp.
Leczenie jest długotrwałe, często należy pacjenta hospitalizować (poddać leczeniu w szpitalu).
Nie wolno lekceważyć żadnych objawów ze strony układu oddechowego - lekarz musi zbadać, ocenić stan choroby i zaordynować leczeoie.
Profilaktyka chorób układu oddechowego.
Szczepienia ochronne:
- przeciw gruźlicy,
- przeciw odrze (w chorobie tej występuje dużo objawów ze strony układu oddechowego),
- przeciw grypie
Moda na niepalenie tytoniu
zakaz palenia w szkołach, placówkach służby zdrowia, urzędach,
oświata zdrowotna:
opatrzenie każdej paczki papierosów informacją o szkodliwości palenia,
obowiązek umieszczania informacji o szkodliwości palenia w miejscach publicznych
Badania bilansowe, wstępne i okresowe
- bilans 2, 4, 6, 10, 14 i 18 lat
- obowiązek wykonywania w trakcie badań wstępnych i okresowych zdjęcia płuc
Dyspanseryzacja dzieci i młodzieży w przedszkolach i szkołach - grupa VII - obejmuje co prawda już chorych, zapobiega jednakże rozszerzaniu się choroby.
Ochrona środowiska:
- przepisy i normy dotyczące czystości powietrza atmosferycznego
- likwidowanie pojedynczych palenisk służących ogrzewaniu i przechodzenie na kotłownie centralne,
- używanie jako paliwa gazu lub oleju opałowego,
- stosowanie filtrów kominowych,
- hermetyzacja i stosowanie filtrów w większości procesów przemysłowych powodujących zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego (lakiernie, galwanizernie, odlewnie itp.)
- stosowanie ochron dróg oddechowych u pracowników zatrudnionych przy tych procesach,
Motoryzacja:
- szerokie stosowanie benzyn bezołowiowych,
- unowocześnianie silników spalinowych,
- stosowanie katalizatorów spalin,
- zakaz stosowania azbestu do produkcji okładzin hamulcowych,
- kanalizowanie ruchu drogowego o dużym natężeniu i oddzielanie go od siedzib ludzkich pasami zieleni.