PLAN PRACY
I. Wstęp - wspólny dla obu tematów
II. Budowa i działanie narządu wzroku
1) Elementy składowe narządu wzroku i ich funkcje
a) Gałka oczna
b) Narządy dodatkowe i ich funkcje
2) Mechanizm widzenia
3) Wady wzroku
4) Choroby narządu wzroku
5) Wnioski
III. Budowa i działanie narządu smaku
1) Smak jako zmysł chemiczny
2) Receptory smakowe
3) Kubki smakowe
4) Lokalizacja smaków na języku
5) Wnioski
I. Wstęp
Człowiek w ciągu całego swojego życia pozostaje w kontakcie z otaczającym go środowiskiem, które wpływa na przebieg procesów życiowych.
Aby organizm nasz mógł prawidłowo funkcjonować, musi ciągle odbierać informacje pochodzące z otoczenia i wnętrza własnego organizmu i na podstawie tych sygnałów dokonać oceny środowiska i odpowiednio zareagować.
Te informacje docierają do nas za pomocą receptorów (odbiorników), którymi są specjalne komórki czuciowe, czyli zmysłowe lub nagie zakończenia dośrodkowych włókien nerwowych.
Komórki receptorowe reagują na zmiany środowiska zewnętrznego i wnętrza organizmu. Receptory są wrażliwe na określony typ bodźców, pod wpływem których (np. światła, dźwięku) ulegają pobudzeniu i wytwarzają impulsy, które docierają do mózgu i tutaj poddawane są dokładnej analizie otrzymane informacje.
Receptory odbierające bodźce z otoczenia, można podzielić na odległościowe i kontaktowe.
Receptory odległościowe odbierają bodźce pochodzące od obiektów znajdujących się w pewnej odległości od nas. Zalicza się tutaj: narząd wzroku, słuchu i węchu.
Receptory kontaktowe odbierają informacje od obiektów działających bezpośrednio na nasze ciało. Zalicza się tutaj receptory: języka (reagujące na podniety smakowe) i skórne (takie jak dotyku, ucisku, bólu, ciepła i zimna).
Wiele z receptorów jest zgrupowanych w organy zwane narządami zmysłów.
Do narządów zmysłów należą:
- narząd wzroku (oko)
- narząd słuchu i równowagi (ucho)
- narząd dotyku (receptory w skórze)
- narząd węchu (jama nosowa)
- narząd smaku (język i jama ustna)
Do opracowania wybrałam narząd wzroku i narząd smaku.
II. Budowa i działanie narządu wzroku
1) Elementy składowe narządu wzroku i ich funkcje
Narząd wzroku stanowią oko i narządy dodatkowe. Do oka należy gałka oczna związana z nerwem wzrokowym. Narządy dodatkowe obejmują aparat ruchowy gałki ocznej, aparat ochronny i narząd łzowy.
a) Gałka oczna jest położona w oczodole; ma kształt nieco spłaszczonej kuli. Największa jej część wypełnia ciało szkliste - przezroczysta, galaretowata masa. Ściana gałki ocznej składa się z trzech błon:
- twardówki, naczyniówki i siatkówki.
Twardówka jest błoną zewnętrzną gałki ocznej, pełni funkcję ochronną oraz ze względu na swoją budowę (tkanka łączna włóknista) utrzymuje stały kulisty kształt gałki ocznej. Wyróżniamy twardówkę nieprzezroczystą, tzw. białkówkę i twardówkę przezroczystą czyli rogówkę, leżącą w przedniej części gałki, która przepuszcza i załamuje promienie świetlne. Do rogówki przyczepione są mięśnie oczne, które poruszają gałką oczną. Rogówka nie zawiera naczyń krwionośnych, jest natomiast obficie unerwiona, co czyni ją bardzo wrażliwą na wszelkie ciała obce (kurz, piasek), dym, gazy oraz wysychanie. Przy podrażnieniach rogówki odruchowo zamykają się powieki i dochodzi do łzawienia (odruch obronny).
Przednia część gałki ocznej oraz wewnętrzna część powiek pokryta jest błoną śluzową, zwaną spojówką. Jest ona tak samo jak rogówka wrażliwa na wszelkiego rodzaju podrażnienia, np. zbyt ostre światło, tarcie oczu brudnymi rękami. Czynniki te mogą prowadzić do wystąpienia stanów zapalnych, których nie należy lekceważyć.
Naczyniówka jest błoną środkową gałki ocznej; zawiera dużą ilość naczyń krwionośnych włosowatych, które dostarczają do oka składniki odżywcze i tlen.
Błona ta zawiera warstwę ciemnego barwnika, melaniny, która pochłania nadmiar światła.
Ku przodowi naczyniówka przechodzi w tęczówkę, otaczającą czarny, znajdujący się na środku otwór - źrenicę. Tęczówka zawdzięcza swoją nazwę dużej rozmaitości zabarwienia (od żółtej, przez zieloną, niebieską, fiołkową do brązowej lub prawie czarnej). Większość noworodków ma oczy niebieskie, ponieważ melanina w tęczówce wytworzona jest nieco później. Jeśli człowiek ma niewiele barwnika, jego oczy są niebieskie lub zielone.
Należy podkreślić, że proces rozszerzania się i zwężania źrenicy zachodzi bez udziału naszej woli, przy udziale mięśni gładkich znajdujących się w tęczówce. Przy słabym oświetleniu lub w ciemności źrenica może rozszerzyć się nawet do 7 - 8 mm średnicy. Przy silnym świetle (w jasny słoneczny dzień) źrenice są silne zwężone (nawet do 2 - 3 mm lub mniej) by nie dopuścić nadmiaru światła do siatkówki oka. Źrenice zwężają się pod wpływem emocji, strachu, bólu.
Proces przystosowania do widzenia w różnych warunkach świetlnych nazywa się adaptacją oka.
W przedniej części oka, za tęczówką, znajduje się soczewka. Ma ona kształt owalny, który zmienia się w zależności od odległości, w jakiej znajduje się oglądany przedmiot. Jej uwypuklenie powoduje silniejsze załamywanie się promieni świetlnych, co umożliwia widzenie z bliska, spłaszczenie zaś soczewki umożliwia widzenie z daleka. Zmiany wypukłości soczewki, czyli zdolność przystosowywania się oka do oglądania przedmiotów z różnych odległości (z bliska i daleka) nosi nazwę akomodacji.
Siatkówka stanowi warstwę światłoczułą, która wyściela wewnętrzną powierzchnię gałki ocznej. Posiada ona bardzo skomplikowaną budowę, składa się z wielu warstw, wśród których znajduje się warstwa komórek wrażliwych na światło i barwy. Te komórki światłoczułe są receptorami wzrokowymi (fotoreceptory) i są nimi pręciki i czopki. Pręciki są komórkami wydłużonymi, wrażliwymi na stopień natężenia światła (obraz czarno - biały). Mają większy udział w widzeniu o wzroku. Czopki są komórkami o kształcie buteleczek, wrażliwe na barwy. Mają większy udział w widzeniu przy pełnym oświetleniu. Czopki są rozmieszczone głównie w plamce żółtej siatkówki, gdzie promienie świetlne są najdokładniej skupione. Natomiast pręciki są rozmieszczone w siatkówce obwodowo, poza plamką żółtą. Wadą czopków jest to, że są prawie 100 - razy mniej czułe na światło niż pręciki. Liczba pręcików w siatkówce człowieka (120 milionów) jest większa niż czopków (około 6 milionów).
Jak już wspomniałam, że największe zagęszczenie czopków występuje w plamce żółtej, która jest miejscem najbardziej wrażliwym siatkówki na światło. Natomiast miejscem całkowicie niewrażliwym na światło i barwę jest plamka ślepa, która nie zawiera ani pręcików ani czopków. Znajduje się ona w miejscu wyjścia nerwu wzrokowego z gałki ocznej.
W fotoreceptorach siatkówki znajdują się różne barwniki, które pod wpływem światła ulegają rozpadowi (w pręcikach występuje barwnik - rodopsyna, a w czopkach - jodopsyna). Zadaniem tych barwników wzrokowych jest pochłanianie energii świetlnej w postaci porcji światła, czyli fotonu (kwantu), która podrażnia (pobudza) komórki receptorowe (pręciki i czopki) do wytworzenia impulsów nerwowych, które docierają do mózgu.
b) Narządy dodatkowe oka i ich funkcje
Aparat ruchowy składa się z mięśni zewnętrznych oka, które umożliwiają ruchy gałki ocznej. Sprawność tych mięśni pozwala nam ocenić głębię obrazu i widzenie trójwymiarowe (stereoskopowe) obserwowanych przedmiotów. Widzenie trójwymiarowe możliwe jest dzięki widzeniu obuocznemu. Każde oko widzi inaczej ten sam przedmiot, a nasz mózg łączy te obrazy w jedną całość.
Aparat ochronny oka obejmuje powieki wraz z rzęsami.
Powieki chronią oczy przed urazami mechanicznymi i zbyt silnym światłem. Ponadto stanowią ochronę przed wysychaniem, ciałami obcymi i bakterii. Podobną rolę pełnią też rzęsy, zatrzymując cząsteczki kurzu i pyłu.
Narząd łzowy składa się z gruczołów łzowych i dwóch kanalików łzowych. Łzy są wydzieliną gruczołów łzowych złożoną głównie z wody, niewielkich ilości soli kuchennej oraz substancji bakteriobójczych. Łzy zwilżają rogówkę, umożliwiając jej zachowanie przejrzystości, oraz chronią oko przed zarazkami chorobotwórczymi.
2) Mechanizm widzenia
Promienie świetlne odbite od otaczających nas przedmiotów, które obserwujemy, przechodzą najpierw przez rogówkę, potem światło przechodzi przez soczewkę i ciało szkliste. Promienie padające na rogówkę i soczewkę załamują się i skupiają w ognisku leżącym na siatkówce. Obraz jaki powstaje na siatkówce, jest rzeczywisty, pomniejszony i odwrócony.
I właśnie rolą ośrodka wzrokowego mózgu (znajduje się w płacie potylicznym kory mózgowej) jest właściwa interpretacja odbieranego obrazu i jego odwrócenie. Zanim sygnały nerwowe opuszczą oko i podążą nerwem wzrokowym do mózgu, zostają wstępnie obrobione i przetworzone przez komórki nerwowe siatkówki, które otrzymały „surowe dane” ze światłoczułych czopków i pręcików. Powstający obraz zostaje najpierw podzielony na części składowe lub cechy, takie jak zarys, kształt, barwa i ruch. Składniki te są następnie analizowane przez odrębne struktury pola wzrokowego kory mózgowej. Pole to składa wszystkie elementy w całość i porównuje otrzymany obraz z naszymi wspomnieniami i doświadczeniem, rozpoznaje go i nadaje mu sens. Proces ten zachodzi w ciągu ułamka sekundy i powtarza się wielokrotnie podczas obserwacji jakiegoś zdarzenia.
3) Wady wzroku
Większość ludzi widzi prawidłowo (posiada oczy miarowe), to znaczy, że u nich promienie świetlne skupiają się dokładnie na siatkówce.
Coraz więcej ludzi ma wady wzroku które głównie związane są z zaburzeniami budowy gałki ocznej, zmiana promienia krzywizny rogówki i utratą zdolności akomodacyjnych soczewki.
Do najczęściej spotykanych wad wzroku należą: krótkowzroczność, dalekowzroczność, astygmatyzm i daltonizm.
Krótkowzroczność
Przyczyną krótkowzroczności jest wydłużona gałka oczna lub zbyt wypukła soczewka. Wówczas powstaje obraz przed siatkówką. Przy krótkowzroczności obraz przedmiotów odległych jest niewyraźny i zatarty, a jedynie przedmioty bliskie są widziane wyraźnie. Do korekcji tej wady stosuje się soczewki wklęsłe, które odchylają promienie na zewnątrz,
skupiając je na siatkówce.
Dalekowzroczność (nadwzroczność)
Przyczyną tej wady jest skrócona gałka oczna lub zbyt płaska soczewka. Wówczas powstaje obraz za siatkówką, co utrudnia ostre widzenie przedmiotów bliskich. Do korekcji tej wady stosuje się soczewki wypukłe.
Astygmatyzm (niezborność oka)
Przyczyną niezborności oka jest nieprawidłowa krzywizna rogówki lub soczewki. Wada ta przejawia się zniekształceniem obrazu, ponieważ promienie świetlne skupiają się w dwóch lub więcej ogniskach na siatkówce. Do wyrównania tej wady stosuje się soczewki cylindryczne.
Daltonizm - potoczna nazwa wady oznaczającej zaburzenia w rozpoznawaniu barw. Najczęściej dotyczy nierozróżnieania koloru czerwonego i zielonego. Daltonizm występuje częściej u mężczyzn niż u kobiet.
4) Choroby narządu wzroku
Chorobami narządu wzroku są m. in. zez, zapalenie spojówek, jęczmień (ropne zapalenie gruczołów rzęskowych), jaskra (podwyższenie ciśnienia w oku), zaćma, odwarstwienie siatkówki.
Zez jest chorobą społeczną (co czwarte dziecko ma zeza). W tym schorzeniu występuje odchylenie gałek ocznych do prawidłowego, równoległego ustawienia. Leczenie oparte jest na stałym noszeniu odpowiednich okularów oraz ćwiczeniach.
Najczęstszą chorobą spojówek jest ich zapalenie, które objawia się u chorego odczuwaniem pieczenia i kłucia pod powiekami oraz występuje łzawienie i światłowstręt. Spojówki normalnie bladoróżowe, stają się zaczerwienione i obrzękłe.
Zaćma (katarakta) - to zmętnienie soczewki oka, która powoduje upośledzenie wzroku.
Odwarstwienie siatkówki następuje wówczas, gdy oddziela się ona od znajdującej się bezpośrednio pod nią naczyniówki. Choroba ta powoduje upośledzenie wzroku i może doprowadzić do ślepoty.
5) Wnioski
a) Należy bardzo dbać o swoje oczy, ponieważ wzrok jest naszym głównym i dominującym zmysłem.
b) Kiedy otwierasz oczy, roztacza się przed tobą pełen życia świat, a w polu twojego widzenia wszystko jest kolorowe, ruchliwe i trójwymiarowe - to wszystko osiągniemy wówczas, kiedy będziemy obserwowali otaczające nas środowisko zewnętrzne za pomocą zdrowych i prawidłowo funkcjonujących oczu.
IV. Budowa i działanie narządu smaku
1) Smak jako zmysł chemiczny
Zmysł smaku, podobnie jak zmysł powonienia, jest tzw. zmysłem chemicznym, ponieważ jego receptory smakowe reagują na substancje chemiczne znajdujące się w pokarmach lub napojach. Receptory smakowe zaliczane są do receptorów kontaktowych, gdyż odbierają informacje od substancji chemicznych działających bezpośrednio na język, na którym rozmieszczone są kubki smakowe.
2) Receptory smakowe
Receptory smakowe odbierające bodźce smakowe znajdują się głównie na błonie śluzowej języka, na podniebieniu miękkim i tylnej ściance gardła. Receptory smakowe odbierają podniety chemiczne pochodzące jedynie z substancji rozpuszczonych w wodzie. Najszybciej reagują na te substancje, które dostaną się do jamy ustnej w postaci roztworów, a wolniej na te substancje, które zostają wprowadzone w postaci suchej i są rozpuszczone dopiero w ślinie.
3) Kubki smakowe
Kubek smakowy jest podstawową jednostką czynnościowo - strukturalna zdolną do odbioru różnych wrażeń smakowych. Kubek smakowy składa się z komórek smakowych i komórek podporowych.
Komórki smakowe jak już pisałam reagują na substancje chemiczne zawarte w pokarmach i napojach, dlatego zaliczamy je do receptorów chemicznych typu kontaktowego. Najwięcej kubków smakowych występuje na grzbietowej powierzchni języka, który oprócz innych funkcji pełni rolę narządu smaku. Błona śluzowa języka wytwarza brodawki, w których znajdują się kubki smakowe.
Choć kubki smakowe są morfologicznie do siebie podobne, to rozróżniają cztery rodzaje smaków: słodki, słony, kwaśny i gorzki.
Liczba kubków smakowych u człowieka zmniejsza się z wiekiem i w okresie starości występuje ich o połowę mniej niż było na początku (około 2000).
Kubki smakowe mają odmienną wrażliwość chemiczną i to im umożliwia odróżnianie wrażeń smakowych.
Należy podkreślić, że u małych dzieci kubki smakowe występują nie tylko w brodawkach smakowych rozmieszczonych na języku, ale także na wargach w okolicy ust.
4) Lokalizacja smaków na języku człowieka
Kubki smakowe skupione na końcu języka reagują na substancje słodkie, skupione wzdłuż brzegów języka reagują na substancje kwaśne, przód języka reaguje na substancje słone, a tylna część języka jest wrażliwa na smak gorzki. Substancje chemiczne zawarte w pokarmach i napojach rozpuszczają się w jamie ustnej i następnie wchodzą do kubka smakowego, gdzie pobudzają receptory smakowe. Powstałe impulsy dostają się nerwami do mózgu, a dokładnie do ośrodków smaku, które znajdują się w płacie ciemieniowym kory mózgowej.
W rozróżnianiu bardziej subtelnych wrażeń smakowych narząd smaku jest wspomagany przez narząd powonienia.
W mózgu nakładają się na siebie informacje „węchowe” i pochodzące z kubków smakowych, dzięki czemu powstają odpowiednie wrażenia smakowe, również inne niż cztery podstawowe, o których już pisałam. W mózgu następuje interpretacja tych wrażeń smakowych.
5) Wniosek
Zmysł smaku broni nas przed zjedzeniem pokarmu nieświeżego czy trującego, dlatego każdy produkt spożywczy przed spożyciem sprawdźmy, czy nie jest już przeterminowany i nie zawiera substancji szkodliwych dla zdrowia.