Oświecenie

Oświecenie- epoka myślenia, zasadnicza role odgrywa rozum, drugą wartością jest natura. Oświecenie tworzy ideologia skierowana przeciwko feudalizmowi, panuje ideał encyklopedności wiedzy- erudyta-człowiek wszechstronnie wykształcony. Trzecia wartość oświecenia to wiedza. Inne wartości oświecenia: -doświadczenie; -praca; -użyteczność; -szczęście, tolerancja.

Tabularasa- człowiek jest nie zapisywaną kartką, zapisywana jest przez doświadczenie które rodzi się w kontakcie ze światem zew. Od narodzin do śmierci Locke walczył o wychowanie moralne oparte na podstawach użyteczności społecznej- zdrowy sen.

Krytycyzm- wyróżniki oświecenia, krytyka religii, instytucji kościelnych.

Deizm- przedstawiciele Walter, jest to pogląd że Bóg stworzył świat, istnieje ale jego rola ogranicza się tylko do tego pierwszego impulsu i nie ma sensu zrozumienia istoty Boga.

Ateizm- materializm, odrzuca istnienie Boga, człowiek to istota przyrodnicza i śmiertelna obrodzona zdolnością ruchu.

Libertynizm- wolnomyślicielstwo, laicyzm, stepcytyzm, ruch umysłowy skierowany przeciwko autorytetom religijnym, scholastyce, obyczajom chrześcijańskim.

Encyklopedia- słownik rozumowany nauk, sztuk i rzemiosł, największe naukowe i kulturalne przedsięwzięcie epoki przedstawia dorobek oświecenia w dziedzinie nauki, filozofii, literatury, sztuki, obyczajów.

Wolterianizm- zespół tendencji estetycznych literackich, szydercza krytyka feudalnych instytucji(monarchii, kościoła) i obyczajów, propagowanie tolerancji, libertynizmu idea postępu niezależności i racjonalizm- kierowanie się rozumem.

Powiastka filozoficzna- gat. Łączący cechy powieści awanturniczej z przypowieścią moralną i traktatem filozoficznym, akcja powiastki służy ukazaniu zalet racjonalistycznego światopoglądu i satyrycznego obrazu życia. Np. „Kandyd”.

3 główne prądy oświecenia:
Klasycyzm- jest to naśladowanie wzorów doskonałych nawiązuje do antyku, dążenie do ideału harmonijności, zasady złotego środka, kult proporcji kompozycyjny geometryzm.

Racjonalizm i empiryzm- kierowanie się doświadczeniem. Rozum porządkuje wszystko staje się jasne a zarazem piękne. Głównym przedstawicielem jest Ignacy Krasicki.

Sentymentalizm- prąd literacki który podkreśla rolę uczuć w poznaniu świata i człowieka. Nie neguje wartości rozumu stawia cele dydaktyczne. Np. J.J.Rausseau „nowa Heloiza”.

Rokoko- kierunek w sztuce i obyczajowości związany z kulturą dworu, stawia cele rozrywkowe, zabawowe, najwyraźniej widoczny jest w architekturze wnętrza(ściany zaokrąglone, ornamęty, kolory pastelowe, moda na chińszczyznę) rokoko uśmiechnięty barok w miniaturze. Madrygał, sielanka, obrazek pasterski.

Poemat heroikomiczny, parodia eposu bohaterskiego, której zasadniczy chwyt polega na zderzeniu wzniosłej formy z błahą tematyką. Uwznioślenie za pomocą zastosowanych środków stylistycznych sytuacji i zjawisk mało ważnych przynosi w efekcie ich żartobliwą heroizację. Rozkwit gatunku nastąpił w XVI–XVIII w., uprawiali go m.in. we Francji Wolter (Dziewica Orleańska), we Włoszech A. Tassoni (Porwane wiadro), w Polsce: I. Krasicki (Monachomachia, Antymonachomachia i Myszeis), T. K. Węgierski (Organy) i J. Jasiński (Sprzeczki).

Powieść epistolarna jako gatunek literacki. Epistografia:- (gr. epistole – list) – sztuka pisania listów, ale też i dział piśmiennictwa zawierający utwory zbudowane z listów. Powieść w listach popularna była w XVIII wieku. Taka forma utworu umożliwiała przedstawienie wewnętrznych przeżyć bohaterów i pozwalała na ukazanie ich subiektywnego postrzegania rzeczywistości i ludzi. Do najwybitniejszych dzieł tego gatunku należą m.in.: “Niebezpieczne związki” P. Ch. De Laclosa, “Nowa Heloiza” J. J. Rousseau, “Cierpienia młodego Wertera” J. W. Goethego.

Komedia polityczna- Gatunek ten zachowywał w zasadzie wszelkie cechy komedii antycznej. Respektując zasadę trzech jedności prowadził zabawną intrygę do szczęśliwego zakończenia. Najważniejsze było jednak w tym gatunku ośmieszanie postaw przeciwników politycznych, napiętnowanie negatywnych zjawisk społecznych czy schematów zachowań.

Utylitaryzm- dążenie do osiągania celów praktycznych, korzyści, wygód; doktryna etyczna głosząca, że pożytek jednostki bądź społeczeństwa powinien stanowić najwyższy cel moralny postępowania ludzi i że działanie dla dobra własnego nie powinno stać w sprzeczności z interesami ogółu, lecz przeciwnie, powinno służyć pomnażaniu ogólnospołecznego dobra i szczęścia.

sielanka: utwór poetycki przedstawiający życie pasterzy, rolników, myśliwych, rybaków, którzy na tle pięknej, przyjaznej natury przeżywają uczucia miłości i małe zmartwienia w codziennym życiu. Przybiera najczęściej kształt lirycznego monologu, poprzedzonego lub przeplecionego opisem lub dialogiem. W literaturze rzymskiej Wergiliusz potraktował sielankę jako obraz życia pasterzy w idealnej Arkadii. Uprawiana w renesansie i baroku (Kochanowski, Szymonowic, Zimorowic) rozkwitła w sentymentalizmie (Karpiński, Kniaźnin).

satyra: utwór, który jest wyrazem krytycznego stosunku autora do rzeczywistości, ośmieszający przedstawione zjawiska, wady ludzkie, stosunki społeczne itp. Czasem rozkwitu literatury satyrycznej był czas oświecenia, a najbardziej znane z tego okresu sa "Satyry" Ignacego Krasickiego.

Żona modna Satyra "Żona modna" ukazuje w różnych sytuacjach modną szlachciankę, tworząc świetny portret damy rozmiłowanej w zbytkach, kapryśnej, często bezmyślnie marnotrawiącej majątek męża. Pełen humoru jest obraz przenoszącej się do majątku męża młodej żony obładowanej niepotrzebnymi, ale za to modnymi, drobiazgami, zabawne są jej miny i humory na widok tradycyjnego dworu szlacheckiego, który wkrótce za grube pieniądze ozdobi tak, że "przeszedł warszawskie pałace", bawią jej kaprysy i cicha uległość męża, który wziął za nią w posagu kilka wiosek. Wszystko to bawi, ale satyra porusza ważną wówczas sprawę - marnotrawienia majątków i życia nad stan w sytuacji, gdy kraj podejmował próby odbudowy gospodarczej.

"Do króla" Zarzuty wobec króla:szlacheckie pochodzenie, a nie królewskie: "Jesteś królem, czemu nie królewskim synem", młody wiek: "zbyt młodyś jeszcze", Polskie pochodzenie: "źle to więc, żeś jest Polak" , łagodność, dobroć, życzliwość wobec poddanych: "Chcesz, aby cię kochali? Niech się raczej boją. Cożeś zyskał dobrocią, łagodnością twoja?", wszechstronne wykształcenie, otaczanie się uczonymi: "Księgi lubisz i w ludziach kochasz się uczonych"Szlachta jest zazdrosna, pewna siebie, dumna ze swego pochodzenia, pragnąca władzy. Powierzchownie oceniają ludzi, po wieku, wyglądzie, uznawali, że wiek jest gwarancja mądrości, brak zaufania do młodych. Uważali, że obcy władca byłby lepszy. Krytykują wykształcenie.

Pijaństwo Satyra "Pijaństwo" jest zabawna tylko z pozoru. Nałogowy pijak, narzekający na ból głowy po kolejnej libacji, opowiada znajomemu o przebiegu suto zakrapianych spotkań z kompanami. Są w nich hałaśliwe, niemądre kłótnie na tematy polityczne, są i ordynarne bójki, których świadkami jest służba. Dziesięć opróżnionych butelek spowodowało "nudności i guzy i plastry". Niepokojąco brzmi zakończenie utworu, w którym nie całkiem jeszcze trzeźwy szlachcic, po wyrażeniu pragnienia "Bogdaj w piekło przepadło obrzydłe pijaństwo" i po wysłuchaniu umoralniającej nauki, że ten "którego ujęła moc trunku, człowiekiem jest z pozoru, lecz w zwierząt gatunku godzien się mieścić", na pytanie "gdzie idziesz?" odpowiada - "napiję się wódki".

Hymn do miłości Ojczyzny Ignacego Krasickiego jest w dziejach literatury polskiej tekstem niezwykłym. Ogłoszony zrazu jako utwór samodzielny (w 1774 roku w "Zabawach Przyjemnych i Pożytecznych") zrobił niezwykłą karierę dzieła uderzającego w najczulsze struny patriotyzmu w obliczu groźby unicestwienia państwa polskiego w wyniku polityki państw ościennych po pierwszym rozbiorze Polski. I taki duch recepcji wiersza utrzymywał się w kolejnych latach w sposób jak najbardziej oczywisty. Choć jednocześnie Krasicki włączył ową oktawę do Myszeidy, zmieniając całkowicie warunki, czy też możliwości, albo jeszcze lepiej: okoliczności jej recepcji. Potem, w Monachomachii zamieścił jeszcze jego autorską parodię. Jaki był zamysł, co kierowało Księciem Biskupem Warmińskim, by dokonywać tak radykalnej zmiany sensu tekstu, jego wymowy, która w kolejnych okolicznościach jawiła się coraz to inaczej. Celem planowanej edycji jest ukazanie poprzez liczne przedruki i tłumaczenia wiersza jakże licznych jego obliczy.