Przywileje szlacheckie

SZLACHTA

W Polsce nie było prawnego podziału na utytułowaną arystokrację „panów” i niższą szlachtę:
1. Gołota – zajmowała najniższą pozycję; była to szlachta nieposiadająca ziemi; w XVI w. często żyjąca w miastach i trudniąca się lichwą, kupiectwem lub rzemiosłem, z czasem wstępująca na służbę głównie u magnatów czy u zamożnej szlachty; nie była ona dopuszczana do urzędów ziemskich i funkcji sejmikowych (jednak gdy nabywał lub wydzierżawiał dobra ziemskie, odzyskiwał pełne prawa szlacheckie).

2. Szlachta zagrodowa – posiadała niewielki płacheć gruntu i sama uprawiała swą rolę, nie mając podanych; zamieszkiwała szczególnie licznie Mazowsze i Podlasie, a występowała także Wielkopolsce, Małopolsce i na Pomorzu; jej pozycja gospodarcza zbliżała ją do chłopów; płaciła tak jak oni
podatki.

3. Szlachta średnia – byli to posiadacze od 1 wsi (czy tylko jej części) do kilkunastu; przejawiała ona wielką aktywność gospodarczą, polityczną, kulturalną; tworzyła wzorce postępowania.

4. Magnateria – posiadacze kilkudziesięciu czy kilkuset wsi, miast i miasteczek; należeli do niej potomkowie możnowładczych rodzin w Polsce, dawni książęta z terenów Litwy i Rusi lub ludzie, którzy własnym wysiłkiem, ale i przy pomocy łaski królewskiej dochodzili do zamożności; magnatom przypadały najważniejsze urzędy państwowe i kościelne; oni wchodzili głównie w skład senatu, w XVIw. chętnie przybierali cudzoziemskie tytuły książąt czy hrabiów (od cesarza lub papieża), póki w 1638 r. sejm nie zabronił przyjmowania wszelkich tytułów i ich używania, wyjątek stanowiły rodziny, które z tytułem podpisały akt unii lubelskiej.

- stan szlachecki uformował się z 2 warstw społecznych: możnowładztwa i rycerstwa,
- w XVIw. zaznaczała się różnica prawna między obu grupami, wyrażająca się w tym, że za zabicie lub zranienie możnowładcy obowiązywało wyższe odszkodowanie niż za zwykłego rycerza,
- w Polsce nie doszło do szerszego uzależnienia drobnego rycerstwa od możnowładców,
- dla zatarcia różnic prawnych między możnowładztwem a rycerstwem
i prawnego wyodrębnienia stanu szlacheckiego ogromne znaczenie miły przywileje generalne nadawane dla całej szlachty:
- przywilej koszycki Ludwika Węgierskiego – 1374 r.
- przywilej czerwiński z 1422 r.
- przywilej jedlneński z 1430 r.
- przywilej cerkwicko-nieszawski z 1454 r.

Przywileje te
- zwalniały szlachtę od większości podatków,
- gwarantowały nietykalność osobistą i majątkowa,
- nadawały określone prawa sejmikom szlacheckim,
- szlachcicem był ten, kto urodził się w rodzinie szlacheckiej, posiadał pełne prawo własności ziemi, podlegał sądownictwu szlacheckiemu; przywilejem jego było używanie herbu, duże znaczenie miały rody heraldyczne, do których należały rodziny używające tego samego herbu, często nie spokrewnione ze sobą,
- w XIV w. I początkach XV w. nie był to jeszcze stan zamknięty; przedstawiciele mieszczaństwa, a nawet wzbogaceni chłopi, mogli wejść w posiadanie kawałka ziemi i legalnie lub nielegalnie uzyskać prawa szlacheckie,
- stan szlachecki w Polsce był wyjątkowo liczny i u schyłku Średniowiecza obejmował ok.10% ludności,
- dominującą pozycję zajmowali możnowładcy, którzy dysponowali w XV w. Ogromnymi majątkami ziemskimi (Małopolska), na które składały się także zastawiane przez władców dobra królewskie (nie był to jednak zamknięty krąg kilkudziesięciu rodów),
- władcy późnego Średniowiecza bardzo często urzędy centralne powierzali ludziom wywodzącym się ze średniego rycerstwa, którzy w ten sposób awansowali do szeregów możnowładztwa.

Uprawnienia szlachty:
- miała wyłącznie prawa do aktywnego uczestniczenia w sejmach i sejmikach, do obsadzania urzędów państwowych, do elekcji króla,
- szlachcic mógł nabywać ziemie, od 1573 r., zapewniano mu także prawo do wydobywania z gruntów do należących kruszców, soli i siarki,
- szlachcica nie można było wziąć bez wyroku sądowego - dom jego był nietykalny, grunty wolne od stałych podatków (prócz szlachty zagrodowej),
- towary należące do szlachcica nie podlegały cłom (prócz rzadko uchwalonego cła generalnego, szlachcic otrzymywał po niższej cenie sól,
- szlachcic był obciążany do udziału w rzadko zwoływanym pospolitym ruszeniu,
- narzucała miastom zasadę, że uchwalone przez nią podatki dla całego państwa obciążają mieszczan.

W 1578 r. sejm uchwalił, że król może nadawać szlachectwo tylko w czasie sejmu – wyjątek mogła stanowić nobilitacja za męstwo wojenne.
Do końca XVI w. ani religia, ani narodowość nie miały wpływu na możliwość osiągnięcia urzędu lub na zasiadanie w sejmie czy też na otrzymanie nadań królewskich. Szlachta znalazła dla siebie wzory w rzymskiej republice.

- Przedstawiciele stolic oraz miast pruskich mieli prawo do uczestniczenia w zjazdach walnych (łącznie z zjazdami, które obierały na tron polski kolejnych Jagiellonów, nie odgrywali oni tam większej roli.

Przywileje stanowe szlachty polskiej

Rok Przywilej Władca Treść przywileju
1355r. W Budzie Ludwik Węgierski zobowiązywał się, że gdy zostanie królem: a) nie będzie nakładał bez zgody szlachty nadzwyczajnych podatków, b) nie będzie rezygnował z obowiązku utrzymania króla i jego orszaku w czasie podróży po kraju.
1374r. koszycki Ludwik Węgierski król gwarantował szlachcie w zamian za uznanie praw do korony polskiej jednej z jego córek, następujące uprawnienie:- zwolnienie z poradlnego z wyjątkiem 2 groszy łana chłopskiegołan – obszar ziemi.- zwolnienie od obowiązku budowy i naprawy zamków,- wprowadzi odszkodowanie za udział szlachty w wyprawach poza granicami kraju,- Urząd starosty miał być nadawany tylko Polakom, a inne urzędy szlachcie z danej ziemi.
1388r. piotrkowski Wł.Jagiełło - zatwierdzał dotychczasowe prawa i przywileje.
1422r. czerwiński Wł. Jagiełło - król zabraniał konfiskaty lub zajmowania majątków szlacheckich, bez wyroku sądowego,- król bez uzyskania zgody rady królewskiej nie mógł bić monety.
1423r. bardzki Wł.Jagiełło - regulował przepisy dotyczące opuszczania wsi przez kmieci,- usuwania „buntowniczego” sołtysa przez przymusowy wykup sołectw,- kontroli urzędników ziemskich nad miarami, wagami i cenami w miastach.
1430r. jedlneński, potwierdzony królewskim Wł.Jagiełło - król zatwierdzał dawne przywileje szlachty i duchowieństwa, zapewniał szlachcie nietykalność osobistą i majątkową bez wyroku sądu królewskiego; rozszerzał prawa polskie na ziemie ruskie.
1454r. cerkwicko-nieszawski Kazimierz Jagielonczyk - król nie mógł zwoływać pospolitego ruszenia oraz nakładać podatków bez zgody ziemskich sejmików.