Rozbiory Polski

W następstwie rozbiorów ziemie Rzeczypospolitej zostały wcielone do państw zaborczych jako ich prowincje: z terenów zaboru austr. Utworzono Galicję, z kolejnych zaborów prus.: Prusy Zachodnie, Prusy Południowe i Prusy Nowowschodnie, obszary zagarnięte przez Rosję podzielono na gubernie. Każde z państw zaborczych usiłowało zintegrować zajęte obszary; traktowały ziemie pol. jako teren eksploatacji, źródło surowców i siły roboczej, podatków i rekruta. Wszędzie wprowadzono własne ustawodawstwo i scentralizowaną biurokrację. Skutki upadku państwa były szczególnie dotkliwe dla szlachty bezrolnej i zagrodowej, której odmawiano praw szlacheckich, a także dla posesjonatów, których pozbawiono udziału we władzy, znacznej części dochodów z dzierżaw królewszczyzn i ekonomii oraz objęto represjami polit. i konfiskatami dóbr ziemskich; pomimo to szlachta nadal w decydującym stopniu kształtowała w XIX w. wzory kulturowe i kierunki polit. działania. Rozbiory odbiły się niekorzystnie także na sytuacji gosp. ziem pol.: upadła większość banków warsz., zlikwidowano wiele manufaktur, przecięcie granicami jednolitego dotąd organizmu państw. załamało handel, zahamowaniu uległy reformy czynszowe na wsi; kwitnąca u schyłku XVIII w. Warszawa, pozbawiona funkcji stolicy, stała się mało znaczącym miastem prowincjonalnym; podupadło wiele innych ośr. miejskich.

ROZBIORY POLSKI, trzy podziały terytorium Rzeczypospolitej dokonane przez Prusy, Rosję i Austrię w końcu XVIII w. Od 1732 istniało porozumienie między sąsiadującymi z Rzecząpospolitą mocarstwami mające na celu ingerencję w jej sprawy wewn. (Loewenwolda traktat). W 1772 mocarstwa dokonały z inicjatywy Prus pierwszego rozbioru Polski; Prusy zagarnęły Warmię, woj. pomor., malborskie i chełmińskie oraz pas ziem nad Notecią i Gopłem (niemal całe woj. inowrocławskie), razem ok. 36 tys. km2; Austria ? pd. część woj. krak. i sandom., woj. rus. i część bełskiego oraz skrawki woj. wołyńskiego, podolskiego, lubel. i ziemi chełmskiej (Galicja), razem ok. 83 tys. km2; Rosja ? Inflanty pol., pn. część woj. połockiego, woj. witebskie, mścisławskie i pd.-wsch. część mińskiego, razem ok. 92 tys. km2. Drugiego rozbioru dokonały Prusy i Rosja 1793; był on reakcją na próby wyłamania się Polski spod obcej przemocy, zwiększenia armii i przeprowadzenia reform wewn. (Sejm Czteroletni 1788?92, Konstytucja 3 maja); mocarstwa ościenne nie chciały dopuścić do wzmocnienia państwa pol., a ich interwencję ułatwiła niechęć do reform znacznej części magnatów i ich powiązania z dworami tych państw (targowicka konfederacja); w wyniku drugiego rozbioru Prusy zajęły Gdańsk i Toruń, woj. pozn., gnieźn., kaliskie, sieradzkie, łęczyckie, brzeskie kujawskie, płoc., ziemię dobrzyńską, część woj. rawskiego i inowrocławskiego, razem ok. 58 tys. km2; Rosja ? ziemie ukr., Podole, wsch. część Wołynia i ziemie białorus. na wsch. od linii Druja?Pińsk?Zbrucz, tj. woj. kijowskie, bracławskie, część podolskiego, wsch. część wołyńskiego i brzeskie litew., mińskie i część wil., razem ok. 250 tys. km 2. Po nieudanej próbie odzyskania niepodległości, jaką było powstanie kościuszkowskie 1794, trzy mocarstwa dokonały 1795 trzeciego rozbioru, likwidując państwo pol.; Austria zajęła Kraków i ziemie między Pilicą, Wisłą i Bugiem, z wyjątkiem terenu na wsch. od Warszawy (między Karczewem a Serockiem), ok. 47 tys. km2; Prusy ? tereny po Pilicę, Bug i Niemen, razem ok. 55 tys. km2; Rosja ? tereny litew., białorus., ukr. i resztę Wołynia, na wsch. od linii Niemirów?Grodno i Bugu, razem ok. 120 tys. km2. Rozbiory Polski były jaskrawym przejawem ekspansjonistycznej polityki mocarstw na kontynencie eur. w XVIII w.; w wyniku porozumienia sąsiadów, w którym dominującą rolę odgrywała Rosja, zostało zlikwidowane na okres ponad 100 lat państwo o wielowiekowych dziejach i bogatej kulturze nar.; rozbiory, cementując przymierze państw zaborczych, zainteresowanych w utrzymaniu nabytków terytorialnych, przyczyniły się do powstania trwałego bloku państw, który ciążył na życiu polit. Europy w XIX w., toteż programy walki przeciw eur. systemowi polit. wysuwały hasło przywrócenia niepodległości Polski, a pol. ruch niepodl. był ściśle związany z międzynar. ruchem wolnościowym.

KATARZYNA II, księżna Sophie Auguste Anhalt-Zerbst (1729?96), cesarzowa ros. od 1762; 1745 poślubiła siostrzeńca cesarzowej Elżbiety, ks. holsztyńskiego Piotra Ulryka, późniejszego Piotra III; po objęciu przez niego tronu dokonała przewrotu pałacowego i ogłosiła się cesarzową ros., z pominięciem syna, Pawła. Umocniła stanowe państwo absolutystyczne; popierała interesy szlachty, która otrzymała od niej samorząd stanowy, zwiększenie władzy nad chłopami (m.in. 1765?67 ukazy zabraniające chłopom wnoszenia skarg na swych panów, potwierdzające prawa szlachty do zsyłania swych poddanych bez sądu na katorgę ? co doprowadziło do krwawo stłumionej na rozkaz Katarzyny II wojny chłopskiej 1773?75 J.I. Pugaczowa) i przywilej 1785 potwierdzający dawne i nadający szlachcie nowe przywileje; na zasadzie stanowej zorganizowała też mieszczaństwo (podział na 6 kategorii o zróżnicowanych prawach i obowiązkach). W polityce zagr. wysiłki Katarzyny II zmierzały do opanowania obszarów graniczących z Rosją na zach. i pd., po wojnach z Turcją (1768?74 i 1787?92) przyłączyła do Rosji Krym i Noworosję. W Polsce prowadziła politykę stopniowego ograniczania jej suwerenności na rzecz Rosji, zahamowała akcję reformatorską i wymogła na sejmie 1768 uchwalenie tzw. praw ? kardynalnych; doprowadziła do 3 rozbiorów Polski i upadku króla Stanisława Augusta Poniatowskiego (konfederacja ? targowicka), którego wcześniej osadziła na tronie. Chociaż stosowała kosztowny dla państwa ros. faworyzm, zdobyła opinię oświeconej reformatorki, potrafiła np. zjednać sobie czołowych pisarzy oświecenia (m.in. Woltera); w latach 90. bezwzględnie prześladowała wolnomyślicieli i aktywnie uczestniczyła w walce przeciwko rewolucyjnej Francji.

Katarzyna II, 1729?96, cesarzowa rosyjska od 1762; pochodziła z niemieckich książąt Anhalt-Zerbst; żona Piotra III; władzę objęła po zainspirowanym przez siebie obaleniu i zabójstwie męża; umocniła absolutystyczny system rządów; przyłaczyła do Rosji tereny odebrane Turcji i Rzeczypospolitej; uchodziła za oświeconą reformatorkę, zjednując sobie m.in. Diderota i Woltera.






JÓZEF II (1741?90), z dyn. habsbursko-lotaryńskiej, cesarz rzym.-niem. od 1765, do 1780 współregent matki, Marii Teresy; 1772 zadecydował o uczestnictwie Austrii w I rozbiorze Polski; wybitny przedstawiciel oświeconego absolutyzmu; dążył do zespolenia prowincji habsburskich w jednolity organizm państw., podniesienia poziomu gosp. kraju, podporządkowania państwu Kościoła katol. (? józefinizm); zniósł poddaństwo osobiste chłopów (1781), zreformował prawo karne (Josephina), zwiększył obciążenia podatkowe klas uprzywilejowanych; po niepowodzeniach w polityce zagr. (m.in. klęska w wojnie z Turcją 1788?91) odwołał część reform.

Józef II, 1741?90, z dynastii habsbursko-lotaryńskiej, cesarz rzymsko-niemiecki od 1765; udział w pierwszym rozbiorze Polski.





FRYDERYK II HOHENZOLLERN, zw. Wielkim (1712?86), król prus. od 1740; zdobył na Austrii Śląsk (? śląskie wojny 1740?45); inicjator I rozbioru Polski 1772, uzyskał Prusy Król. (bez Gdańska i Torunia) oraz część Wielkopolski po rz. Noteć; na ziemiach pol. zagarniętych w I rozbiorze prowadził politykę kolonizacyjną; przedstawiciel oświeconego absolutyzmu; rozbudował wojsko i administrację, utrzymywał uprzywilejowaną pozycję szlachty, unowocześnił skarbowość i sądownictwo, popierał rozwój przemysłu; urzeczywistniał zaborcze cele państwa prus., które przez podboje i reformy uczynił jednym z gł. mocarstw europejskich.

Fryderyk II Hohenzollern, zw. Wielkim, 1712?86, król pruski od 1740; zdobył na Austrii Śląsk; inicjator I rozbioru Polski; wybitny przedstawiciel oświeconego absolutyzmu.



DZIKOWSKA KONFEDERACJA, zawiązana 1734 w Dzikowie (ob. dzielnica Tarnobrzega) przez zwolenników Stanisława Leszczyńskiego pod przewodnictwem A. Tarły; hasłem konfederacji dzikowskiej była walka z Saksonią i Rosją o polit. niezależność Rzeczypospolitej i przeprowadzenie reform ustrojowych; zakończyła się klęską.
FAMILIA, nazwa magnackiego stronnictwa Czartoryskich i Poniatowskich oraz związanych z nimi rodów, ukształtowanego pod koniec panowania Augusta II; przywódcami jej byli M.F. Czartoryski i jego brat A.A. Czartoryski oraz ich szwagier, S. Poniatowski; w późniejszym okresie do działaczy Familii należeli: przyszły król Stanisław Poniatowski, A.K. Czartoryski, S. Lubomirski, M. Ogiński, A. Zamoyski; w okresie bezkrólewia 1733 Familia opowiedziała się za Stanisławem Leszczyńskim, a następnie, pogodzona z Augustem III, stała się stronnictwem dworskim; po bezskutecznych próbach reformy Rzeczypospolitej, podejmowanych podczas obrad sejmowych 1744?50, Familia odsunęła się od dworu. W polityce zagranicznej Familia reprezentowała orientację ros.; opierając się na Rosji przygotowywała 1762?63 zamach stanu, który miał jej dać pełnię władzy w Rzeczypospolitej i umożliwić przeprowadzenie reform (m.in. zniesienie liberum veto i władzy hetmańskiej, zaprowadzenie stałego sejmu i kolegialnych urzędów); w okresie bezkrólewia 1763?64 zbrojna interwencja ros. pozwoliła Familii osadzić na tronie ? Stanisława Augusta Poniatowskiego, pokonać przeciwników; zawiązano konfederację generalną pod laską A.A. Czartoryskiego, trwającą do 1766; w okresie tym Familii udało się częściowo zrealizować program reform, m.in. zostały utworzone komisje skarbowe i wojsk. ograniczające władzę podskarbich i hetmanów, dzięki konfederacji zawieszono także liberum veto; na dalsze reformy nie pozwoliły Rosja i Prusy; po odrzuceniu przez Familię żądań Rosji dotyczących uregulowania sprawy dysydenckiej przeciwnicy Familii i króla pod protekcją Katarzyny II zawiązali 1767 konfederację radom. i skasowali część wprowadzonych reform. Po I rozbiorze Polski Familia stała się trzonem opozycji magnackiej zwalczającej króla i Radę Nieustającą, protekcji zaś szukała w Austrii; 1788 Familia zmieniła orientację na prus., co umożliwiło jej zdobycie silnej pozycji w Sejmie Czteroletnim; 1790 przedstawiciele Familii ponownie zbliżyli się do króla i jego stronnictwa, współpracując przy uchwaleniu Konstytucji 3 maja.
SEJM NIEMY, jednodniowy sejm obradujący 1 II 1717, na którym nie dopuszczono posłów do głosu w obawie przed zerwaniem obrad; zakończył okres wojny pn. 1700?21 na ziemiach pol.; położył kres absolutystycznym dążeniom Augusta II, przeprowadził ograniczone reformy ustrojowe; przyjął narzucony przez Rosję traktat i zapoczątkował protekcję ros. nad Polską.
LOEWENWOLDA TRAKTAT, przymierze trzech czarnych orłów, układ zawarty 1732 między Rosją, Austrią i Prusami w sprawie następstwa tronu w Polsce na wypadek śmierci Augusta II; wykluczał kandydaturę na tron pol. przedstawiciela z dyn. Wettinów oraz Stanisława Leszczyńskiego, przeznaczając tron infantowi portug. Don Emanuelowi; w razie oporu ze strony Rzeczypospolitej 3 mocarstwa zobowiązały się do zbrojnej interwencji; nazwa traktatu pochodzi od nazwiska ówczesnego ros. posła w Warszawie.
TARGOWICKA KONFEDERACJA, magnacki spisek w celu obalenia ? Konstytucji 3 maja 1791, zawiązany oficjalnie 14 V 1792 w Targowicy (Ukraina), faktycznie 27 IV 1792 w Petersburgu, pod patronatem cesarzowej Katarzyny II; przywódcy: S.Sz. Potocki (jako marszałek), S. Rzewuski, Sz. Kossakowski i F.K. Branicki; wezwanie przez konfederatów wojsk ros. zapoczątkowało wojnę pol.-ros. 1792; konfederacja targowicka pod ochroną wojsk ros. rozszerzała teren działalności, usuwając organy powołane przez Sejm Czteroletni; przystąpienie króla do konfederacji targowickiej rozciągnęło jej zasięg na cały kraj; II rozbiór Polski (będący zaskoczeniem dla przywódców konfederacji targowickiej) skompromitował Targowicę ostatecznie; w czasie sejmu w Grodnie (15 IX 1793) konfederacja targowicka została rozwiązana.
KONSTYTUCJA 3 MAJA, uchwalona 1791 przez Sejm Czteroletni p.n. Ustawy Rządowej , pierwsza w Europie, druga w świecie (po konstytucji Stanów Zjedn.) ustawa zasadnicza; przygotowana przez Sejm Czteroletni i w toku poufnych narad stronnictwa patriotycznego, przede wszystkim przez Stanisława Augusta Poniatowskiego, I. Potockiego, H. Kołłątaja. Ustawę z 3 maja poprzedziły 2 ustawy z tegoż roku, uznane za integralną część Konstytucji: z 24 III, o reorganizacji sejmików, i z 18 IV, o sprawach mieszczan i ustroju miast. Konstytucja pozostawiła ustrój stanowy, osłabiła pozycję magnaterii; usunięto z sejmików szlachtę gołotę; feud. cenzus szlacheckiego urodzenia został ograniczony w prawie wyborczym przez dodanie burż. cenzusu ? posiadania. Mieszczaństwu umożliwiono nobilitację, m.in. z tytułu nabycia majątków ziemskich i zasług dla kraju; ogółowi mieszczan w miastach król., ogłoszonych jako ?wolne?, zapewniono wolności osobiste, prawo sprawowania urzędów i in.; potwierdzono opiekę władzy państw. nad Żydami. Najmniej zmian wprowadzono w położeniu chłopów, utrzymano poddaństwo, wolność osobistą otrzymali tylko przybysze z zagranicy; na ogół chłopów rozciągnięto ?opiekę prawa i rządu krajowego?. Konstytucja zniosła podział na Koronę i Litwę; nacz. organem władzy pozostał sejm, któremu zapewniono pełnię władzy ustawodawczej, prawo stanowienia budżetu i podatków, daleko idącą kontrolę rządu; miał być złożony z 204 posłów, wybieranych na sejmikach przez szlachtę posesjonatów, oraz 24 tzw. plenipotentów miast, z ograniczonym głosem doradczym; zmniejszono rolę senatu; zniesiono ? liberum veto i zakazano ? konfederacji. Wprowadzono zasadę dziedziczenia tronu (w dyn. saskiej) i osobistej odpowiedzialności monarchy. Wzmocnieniu uległ rząd (z królem jako przewodn. ? Straży Praw na czele) oraz administracja; akty król. wymagały podpisu jednego z ministrów; ministrowie mieli odpowiadać za naruszenie prawa przed sądem sejmowym, a za kierunek polityki rządu ? przed królem i sejmem; pod zwierzchnictwem króla i Straży Praw pozostawały komisje wielkie (ministerstwa): edukacji, policji, skarbu i wojska; zarząd krajem powierzono w terenie ? komisjom porządkowym cywilno-wojskowym. Konstytucja poczyniła też pewne zmiany w sądownictwie szlacheckim i miejskim. W zamierzeniu części jej twórców stanowiła punkt wyjścia dalszych przemian ekon.-społ. i politycznych. Obalona w poł. 1792 wskutek działalności konfederacji targowickiej i przegranej wojny z Rosją.
POWSTANIE KOŚCIUSZKOWSKIE 1794, insurekcja kościuszkowska, powstanie nar. przeciw Rosji, a następnie przeciw Prusom, rozpoczęte 24 III 1794, zakończone 16 XI 1794; spowodowane zostało II rozbiorem Polski i rządami Targowicy, przygotowane przez koła patriotyczne w kraju i na emigracji (m.in. H. Kołłątaj, I. Potocki), kierujące rozgałęzionym spiskiem. Wybuch powstania przyspieszyła zarządzona przez dow. wojsk ros. I.A. Igelstrma redukcja wojska pol. o 50% i przymusowy werbunek zredukowanych żołnierzy do armii ros. i prus., jak również aresztowania wśród warsz. sprzysiężonych. 12 III 1794 brygadier J. Madaliński odmówił redukcji wojska i na czele 1200 żołnierzy kawalerii nar. wyruszył w kierunku Krakowa. W Krakowie 24 III ogłoszono akt powstania, mocą którego T. Kościuszko został proklamowany Najwyższym Naczelnikiem powstania z władzą dyktatorską. 4 IV stoczono z wojskami ros. bitwę pod ? Racławicami; zwycięstwo wojsk pol. przyspieszyło wybuch powstania na różnych terenach Polski; na przeł. marca i kwietnia do powstania przyłączyły się oddziały pol. z Lubelszczyzny i zach. Wołynia; 17?18 IV mieszkańcy Warszawy (z J. Kilińskim na czele) i wojsko pol. rozbiły silny garnizon ros. i wyzwoliły stolicę; władzę w niej objęła umiarkowana Rada Zastępcza Tymczasowa, ulegająca wpływom króla, ale czasem także lewicy (? jakobini polscy). 22/23 IV wybuchło powstanie w Wilnie kierowane przez J. Jasińskiego; 24 IV została powołana w Wilnie Rada Najwyższa Litew.; miała ona charakter zdecydowanie radykalny i została rozwiązana w końcu maja przez Kościuszkę. 7 V w obozie pod Połańcem wydał Kościuszko uniwersał (? uniwersały kościuszkowskie), w którym znosił przywiązanie chłopów do ziemi, zapewniał im nieusuwalność z gruntów, a chłopom biorącym udział w powstaniu zmniejszał pańszczyznę; zarządzenia uniwersału były jednak sabotowane przez szlachtę, co zniechęcało chłopów do powstania. Dużą rolę w powstaniu kościuszkowskim, zwłaszcza w Warszawie, odegrał lud miejski, popierający program jakobinów; pod jego naciskiem stracono 9 V w Warszawie 4 targowiczan (rozruchy połączone z samosądem na zdrajcach powtórzyły się w końcu czerwca). Do walki z powstańcami przyłączyła się 10 V armia prus.; 6 VI Kościuszko poniósł klęskę pod Szczekocinami, a 8 VI gen. J. Zajączek został pobity pod Chełmem; wojska powstańcze cofnęły się ku Warszawie; 15 VI Prusacy bez walki zajęli Kraków; bitwa stoczona w pocz. lipca pod Warszawą powstrzymała nieprzyjaciela i pozwoliła zakończyć przygotowania do obrony miasta; od 22 VII do 5 IX Warszawa (ufortyfikowana pod kierunkiem Kościuszki) była oblężona. 20?23 VIII wybuchło powstanie w Wielkopolsce (? powstania wielkopolskie); wiadomości o jego sukcesach skłoniły wojska prus. do wycofania się spod Warszawy; równocześnie korpus ros. gen. I.I. Fersena cofnął się nad dolną Pilicę; na pomoc powstańcom wielkopol. Kościuszko wysłał korpus pod dowództwem J.H. Dąbrowskiego; 2 X zdobył on Bydgoszcz i wkroczył na Pomorze. Powstanie na Litwie zostało stłumione w okresie sierpnia i września (12 VIII padło Wilno). Nowa armia ros. (m.in. pod dowództwem A.W. Suworowa) odniosła zwycięstwo pod Krupczycami i Terespolem (17 i 19 IX); aby nie dopuścić do połączenia się wszystkich wojsk ros., Kościuszko wydał Fersenowi bitwę pod ? Maciejowicami (10 X), która zakończyła się klęską Polaków; ranny Kościuszko dostał się do niewoli. Nowym naczelnikiem powstania został T. Wawrzecki, a faktyczne dowództwo wojska objął gen. J. Zajączek; w kierownictwie ruchu powstały spory między przedstawicielami różnych kierunków polit.; Suworow, połączywszy się z wojskiem Fersena, ruszył na Warszawę; 4 IX zdobył szturmem Pragę (m.in. zginął J. Jasiński), dokonując rzezi ludności; Warszawa kapitulowała 5 XI; Wawrzecki z częścią wojska wycofał się na pd.; 16 XI pod Radoszycami nastąpiło ostateczne rozwiązanie oddziałów. Po upadku powstania Austria, Prusy i Rosja dokonały 1795 III rozbioru Polski. Powstanie kościuszkowskie miało ogromny wpływ na rozwój pol. myśli polit.; próby Kościuszki wciągnięcia do walki mas lud. i radykalizm społ. jakobinów tworzyły tradycję nurtu lewicowego pol. ruchów wolnościowych, łączących walkę o niepodległość z programem reform społecznych. Na arenie międzynar. kierownictwo powstania bezskutecznie starało się uzyskać pomoc rewol. Francji; powstanie, wiążąc siły prus., uniemożliwiło Prusom działanie przeciw Francji.
UNIWERSAŁY KOŚCIUSZKOWSKIE, zarządzenia w sprawie chłopskiej, wyd. w czasie powstania 1794 przez T. Kościuszkę; miały zapewnić masowy dopływ ochotników chłopskich do armii powstańczej. Uniwersał wyd. w obozie pod Bosutowem (poł. kwietnia) obniżał pańszczyznę do połowy (najwyższy wymiar ? 2 dni w tygodniu); w obozie pod Winiarami (2 V) Kościuszko zmienił tę decyzję, zmniejszając pańszczyznę tylko o 1 dzień; pod Połańcem (7 V, tzw. uniwersał połaniecki) ustanowił instytucję dozorców, którzy mieli sprawować ?opiekę rządową? nad chłopami i rozstrzygać spory między dworem a wsią, nadał chłopom wolność osobistą, zapewnił nieusuwalność z ziemi tym, którzy wypełniali świadczenia na rzecz dworu; zmniejszył pańszczyznę od 33 do 50%, całkowicie zawiesił ją w przypadku uczestników powstania. Uniwersały kościuszkowskie, mimo swej ograniczoności, były bardziej postępowe niż ustawodawstwo Austrii i Prus w sprawach chłopskich.
KOŚCIUSZKO TADEUSZ BONAWENTURA (1746?1817), generał, Najwyższy Naczelnik Sił Zbrojnych Nar. powstania 1794; 1765?69 w Szkole Rycerskiej w Warszawie; 1776?83 uczestnik wojny o niepodległość Stanów Zjedn., jako pułkownik inżynier odznaczył się m.in. przy oblężeniu Saratogi (1777), obwarowaniu West Point (1778?80), oblężeniu Ninety Six (1781); po wojnie awansowany do stopnia generała (1783); 1784 wrócił do kraju; 1789 powołany do armii pol. w stopniu generała majora; w wojnie pol.-ros. 1792 m.in. przyczynił się do zwycięstwa pod ? Zieleńcami i odznaczył jako dowódca pod ? Dubienką (awansowany na generała lejtnanta); po kapitulacji Stanisława Augusta Poniatowskiego protestował, podał się do dymisji i emigrował do Saksonii, gdzie uczestniczył w przygotowaniach do powstania, zabiegał o pomoc Francji (1793); 24 III 1794 rozpoczął w Krakowie, jako Najwyższy Naczelnik z władzą dyktatorską, powstanie przeciw Rosji (? powstanie kościuszkowskie); szansę powodzenia widział w walce całego narodu, także uwolnionych od pańszczyzny chłopów (Uniwersał połaniecki ? uniwersały kościuszkowskie); wprowadził współdziałanie broni, wojsk regularnych z oddziałami improwizowanymi (pospolite ruszenie), z powodzeniem stosował nowatorskie fortyfikacje polowe; rozbił oddziały ros. pod ? Racławicami; największym sukcesem była obrona Warszawy (lipiec?wrzesień); ciężko ranny pod ? Maciejowicami, wzięty do niewoli i więziony (do 1796) w Twierdzy Petropawłowskiej w Petersburgu; wyjechał do Stanów Zjedn., a od poł. 1798 przebywał we Francji, wspierał tworzenie Legionów Pol., przystąpił do Tow. Republikanów Pol.; nie ufając Napoleonowi I, odmówił współpracy; podobnie nie chciał współpracować z Aleksandrem I, gdy ten nie przyjął warunków odbudowania Polski na zasadach republ. (1815); zmarł w Solurze (Szwajcaria); 1819 jego zwłoki złożono na Wawelu; 1820?23 usypano kopiec jego imienia pod Krakowem. Postać Kościuszki obrosła legendą i stała się przedmiotem kultu w Polsce i w Stanach Zjedn. (? Fundacja Kościuszkowska); także w innych krajach tworzono jego pomniki, portrety; jest bohaterem dzieł lit. i sztuk teatralnych.
DĄBROWSKI JAN HENRYK (1755?1818), generał, twórca ? Legionów polskich we Włoszech; od 1771 w wojsku saskim, od 1792 w armii pol.; generał w powstaniu kościuszkowskim 1794, wsławił się obroną Warszawy i wyprawą do Wielkopolski; 1796 w Paryżu, I 1797 podpisał w Mediolanie układ z rządem lombardzkim powołujący Legiony pol., następnie na czele I Legii walczył 1799 nad Trebbią (ranny) i pod Novi; od 1803 w służbie wł.; 1806 na wezwanie Napoleona zorganizował w Wielkopolsce powstanie przeciw Prusakom; walczył w kampaniach 1806?07, 1809, 1812; X 1813?III 1814 nacz. wódz wojsk pol. (mianowany przez Napoleona); w Królestwie Pol. senator-wojewoda; poświęcona mu pieśń Legionów pol. Mazurek Dąbrowskiego jest pol. hymnem nar.; Jenerała Henryka Dąbrowskiego pamiętnik... (1864).
STANISŁAW AUGUST PONIATOWSKI (1732?98), król pol. 1764?95, syn Stanisława Poniatowskiego i Konstancji z Czartoryskich; obrany na króla pod naciskiem carycy Katarzyny II i ? Familii; dążył do wzmocnienia i unowocześnienia państwa oraz, początkowo, do uwolnienia się od zależności od Rosji; popierał reformy Czartoryskich (1764?66), zał. Szkołę Rycerską (1765), otaczał opieką zreformowane szkolnictwo pijarskie, był współinicjatorem 1773 i protektorem ? Komisji Edukacji Narodowej, zwolennikiem wprowadzenia ? Kodeksu Andrzeja Zamoyskiego, mecenasem literatury (inicjator ? ?Monitora?, organizator ? obiadów czwartkowych), teatru, sztuki (przebudowa Zamku Król., budowa zespołu pałacowego Łazienek); popierał zakładanie manufaktur (kompania Manufaktur Wełnianych 1767, wytwórnia broni w Kozienicach), z jego inicjatywy zbudowano w Warszawie mennicę, ludwisarnię, wytwórnię fajansu w Belwederze, opiekował się także górnictwem (poszukiwania nowych złóż soli, powołanie 1782 Komisji Kruszcowej w celu zarządzania górnictwem). Po I rozbiorze Polski (1772), w obliczu przewagi militarnej zaborców oraz szukającej w nich oparcia opozycji magnackiej w kraju, przystał na kompromis z carycą Katarzyną II i pogodził się z jej kontrolą stosunków wewn. Rzeczypospolitej. W okresie Sejmu Czteroletniego (1788?92) przyłączył się do jego emancypacyjnej wobec Rosji polityki, był współinicjatorem reform oraz gł. autorem ? Konstytucji 3 maja 1791; wobec zbrojnej interwencji Katarzyny II (? wojna polsko-rosyjska 1792) wraz z innymi przywódcami sejmowymi szukał z nią kompromisu, a po jego odrzuceniu, w obawie przed nowym rozbiorem, zdecydował się przystąpić do konfederacji ? targowickiej , co spotkało się z potępieniem dużej części opinii publ.; podczas powstania kościuszkowskiego (1794) odsunięty od władzy, bezskutecznie starał się uzyskać wpływ na bieg wypadków; po III rozbiorze (1795) został zmuszony przez Katarzynę II do wyjazdu do Grodna, gdzie 25 XI 1795 abdykował; zm. w Petersburgu. Pozostawił pamiętniki Mmoires du roi Stanislas Auguste Poniatowski (t. 1?2 1914?24, częściowo wyd. pol. Pamiętniki króla... 1915). Jedna z najbardziej kontrowersyjnych postaci w dziejach Polski; przez wielu obciążany odpowiedzialnością za upadek państwa, znajduje też licznych obrońców, wskazujących na niezwykle trudne warunki polit., w jakich rządził: narastającą od stulecia słabość i rozprzężenie Rzeczypospolitej oraz ogromną przewagę militarną państw ościennych; niewątpliwe są jego ogromne zasługi dla modernizacji kraju i rozwoju pol. kultury.
NAPOLEON I, Napolon Bonaparte (Buonaparte) (1769?1821), cesarz Francuzów 1804?14 i 1815, król Włoch 1805?14; jeden z najwybitniejszych wodzów w dziejach świata; ur. na Korsyce, brał udział w walkach o niepodległość wyspy; od 1793 we Francji, przyczynił się do zdobycia Tulonu przez wojska rewol.; 1795 stłumił zamieszki rojalistyczne w Paryżu; 1796?97 walczył z II koalicją antyfranc. jako nacz. dow. armii franc. we Włoszech; 1798?99 dowodził kampanią egip.; 9 XI 1799 (18 brumaire'a) dokonał wojsk. zamachu stanu ? obalił dyrektoriat i objął władzę jako pierwszy konsul; 1802 zakończył wojnę z II koalicją; 1801 zawarł konkordat z papieżem. Wprowadził liczne reformy: narzucił nową konstytucję (1802), zreorganizował i scentralizował administrację państw., system finansowy i prawny (? Napoleona Kodeks), szkolnictwo podporządkował państwu. Rządy Napoleona, zapewniające zachowanie zdobyczy okresu rewolucji i jednocześnie zabezpieczające przed prądami zbyt radykalnymi, spotkały się początkowo z pełnym poparciem mieszczaństwa i większości chłopów; zdecydowane zmierzanie Napoleona ku całkowitemu absolutyzmowi (odejście od parlamentaryzmu, ostra kontrola policyjna, zakaz zrzeszania się) zaczęło budzić niepokoje społ., wykorzystywane przez rojalistów; organizowane przez nich spiski zostały rozgromione; w celu umocnienia swej władzy Napoleon koronował się 1804 na cesarza Francuzów i 1805 ? na króla Włoch, a poddane surowej cenzurze prewencyjnej prasa, literatura i teatr, a także sztuka (? empire) służyły propagandzie cesarstwa ? jego potęgi, celów i dążeń; okres cesarstwa zapoczątkował nowe wojny (? wojny napoleońskie). W 1805 Napoleon rozbił III koalicję, 1806 zarządził blokadę kontynent. W. Brytanii; tegoż roku rozbił IV koalicję (Jena, Auerstedt) i zajął Prusy wraz z pol. ziemiami zaboru prus., pobił Aleksandra I Romanowa pod Frydlandem, zawarł pokój w Tylży (1807); z pol. ziem odebranych Prusom utworzył ? Księstwo Warszawskie, traktując je jako zaplecze polit., militarne i materiałowe do dalszych wojen ze swymi przeciwnikami (gł. z Rosją); cała niemal Europa znalazła się pod jego wpływami, na tronach państw uzależnionych osadzał swoich braci (? Bonaparte, rodzina). W 1809 pokonał Austrię (pokój w Schnbrunn 1809); 1810, po rozwodzie z Józefiną de Beauharnais (żoną od 1796), poślubił córkę cesarza austr. Marię Ludwikę (miał z nią syna, Napoleona II). Kres potędze Napoleona położyła nieudana wyprawa przeciwko Rosji 1812; mimo opanowania Moskwy kampania skończyła się zagładą Wielkiej Armii napoleońskiej; po klęsce pod Lipskiem 1813 bronił się na terytorium Francji; po kapitulacji Paryża IV 1814 abdykował i został zesłany na Elbę; próbował odzyskać władzę (? Sto dni), poniósł jednak druzgocącą klęskę pod Waterloo i powtórnie abdykował VI 1815; wydany Brytyjczykom, został przez nich internowany na Wyspie Św. Heleny, gdzie zmarł. Zwłoki jego przewieziono 1840 do Paryża i pochowano w kościele Inwalidów. Okres rządów Napoleona podważył feud. strukturę i ugruntował zmiany zachodzące w Europie pod wpływem rewolucji franc. 1789?99; wybitny organizator i jeden z najwybitniejszych wodzów, odegrał przełomową rolę w rozwoju nowocz. sztuki wojennej; był zarazem bezwzględnym autokratycznym władcą, a jego ambicje zdobywcze doprowadziły do ruiny własnego dzieła.
Po Napoleonie pozostała legenda ? rozpowszechniana przez romantyków i żywa do dziś ? o genialnym żołnierzu i spadkobiercy rewolucji, walczącym o wolność uciskanych ludów i realizację rewol. zasad, pokonanym przez siły reakcji. Epopeja napoleońska była tematem twórczości wielu artystów (m.in. N.T. Charleta i D.A. Raffeta, E. Meissoniera, H. Vernata, P. Michałowskiego i W. Kossaka) i pisarzy (H. Balzac, H. Stendhal, V. Hugo, A. Manzoni, H. Heine, G. Byron, L.N. Tołstoj i in.). W literaturze pol., oprócz licznych utworów poetyckich z czasów Księstwa Warsz., najdoskonalszy wyraz znalazła w Panu Tadeuszu A. Mickiewicza i Popiołach S. Żeromskiego; pisali o niej także W. Gąsiorowski, K. Przerwa Tetmajer, W. Berent i in.
FRYDERYK WILHELM II (1744?97), król prus. od 1786, bratanek i następca Fryderyka II Hohenzollerna; wziął udział w II i III rozbiorze Polski oraz w tłumieniu powstania kościuszkowskiego 1794; wspólnie z Austrią wystąpił przeciw rewol. Francji, ale 1795, w obawie przed pominięciem Prus przez Austrię i Rosję w zamierzonym III rozbiorze Polski, zawarł z nią odrębny pokój w Bazylei.
MARIA TERESA ( 1717?80), z dyn. habsburskiej, władczyni Austrii, królowa Czech i Węgier od 1740, cesarzowa od 1745, najstarsza córka Karola VI, matka m.in. ces. Józefa II i Leopolda II oraz królowej Francji ? Marii Antoniny; jej małżeństwo z ks. lotaryńskim, Franciszkiem, dało początek dyn. habsbursko-lotaryńskiej w Austrii; po śmierci ojca 1740 objęła na mocy ? sankcji pragmatycznej władzę w krajach habsburskich, którą obroniła w austr. wojnie sukcesyjnej 1740?48. W polityce zagr. (Wenzel von Kaunitz) dążyła do odzyskania Śląska (? siedmioletnia wojna 1756?63); wzięła udział w I rozbiorze Polski; w wyniku wojny o sukcesję bawarską (1778?79) osiągnęła przyłączenie części Bawarii (Innviertel). W polityce wewn. inicjowała reformy w duchu absolutyzmu oświeconego, m.in. zreformowała administrację, sądownictwo (nowy kodeks karny 1768) i wojsko (modernizacja armii), poprawiła stan finansów, ustanowiła szkoły lud. (1774), rozciągnęła ścisłą kontrolę nad Kościołem katol. i rozpoczęła proces sekularyzacji dóbr klasztornych.