Psalm jako gatunek literacki

Psalm to liryczna pieśń modlitewna podobna do hymnu i ody. Psalmy wykonywane są przy akompaniamencie instrumentów strunowych.

W Starym Testamencie psalm wyraża oddanie czci Bogu, odbiorcy próśb, dawcy prawa i mądrości. Psalmy były pisane w natchnieniu. To modlitwy, refleksje, dziękczynienia, proroctwa, pouczenia i lamentacje. W każdym psalmie występują te same motywy, ale jeden wiodący nadaje charakter utworowi. Stąd umowny podział psalmów na: królewskie, prorockie, dydaktyczne (mądrościowe), lamentacyjne i dziękczynne.

Psalmy są ponadczasowe - choć mówią o Izraelu w konkretnym czasie, to zawarte w nich problemy egzystencjalne są wspólne wszystkim ludziom w każdej epoce.

W Starym Testamencie znajdziemy 150 psalmów. Wszystkie one są dziełem nieznanych psalmistów, chociaż wiele psalmów przypisuje się Dawidowi, królowi Izraela, muzykowi i poecie, który w młodości wsławił się zwycięstwem nad Goliatem. W Biblii są też psalmy przypisywane Salomonowi, królowi - mędrcowi i praworządcy Izraela. Naukowcy przypuszczają, że to psalmiści chcieli dodać powagi swym dziełom i dlatego przypisywali je najwyższym autorytetom.

Psalmy są piękne, wyrażają najszczersze uczucia, jakie człowiek z głębi serca w żarliwej modlitwie zanosi do Boga. Styl psalmów jest podniosły.

Psalmy, jak wiele innych form literackich występujących w Biblii, stały się natchnieniem i wzorem dla poetów, którzy do dziś tłumaczą i parafrazują te utwory. Tę działalność zapoczątkowało różne przekłady Biblii wykonane przez św. Hieronima.

W Polsce psalmy tłumaczone były wielokrotnie. Znane są m.in. "Psałterz floriański" (Psałterz królowej Jadwigi), "Psałterz puławski" i "Psałterz krakowski" - wszystkie z XV wieku, "Żołtarz Dawidów" z XVI wieku, "Psałterz Dawidów" z 1546 roku autorstwa Mikołaja Reja, "Psałterz Dawidów" z 1579 roku autorstwa Jana Kochanowskiego. Do tej ostatniej pozycji Mikołaj Gomółka skomponował muzykę - tak powstała "Melodia na psałterz polski".

Psalmy naśladował także Wespazjan Kochowski w "Psalmodii polskiej".

Następnych tłumaczeń Księgi Psalmów dokonali: Franciszek Karpiński (1806), Leopold Staff (1937), Roman Brandstaetter (1968), Czesław Miłosz (1979), Tadeusz Nowak (1980) i Wisława Szymborska, której psalm zaczynający się słowami: "O, jakże są nieszczelne granice ludzkich państw" odczytano w 1996 roku na uroczystości rozdania nagród Nobla.

Należy także podkreślić treści patriotyczne i mesjanistyczne występujące w psalmach: Zygmunta Krasińskiego "Psalmy przyszłości", Kornela Ujejskiego "Chorał" i "Melodie biblijne", Krzysztofa Kamila Baczyńskiego "Psalm o Krzyżu".

1. Psalmy prorockie - wyrażają nadzieję i oczekiwanie na przyjście Mesjasza.

- Psalm 76 "Pieśń triumfalna" - Wyraża obietnice mesjańskie, które skierowane są do ubogich i pokornych.

- Psalm 85 "Bliskie jest nasze zbawienie" - Wiara w pomyślność okresu mesjańskiego.

- Psalm 72 "Królestwo Mesjasza" - To sprawiedliwe rządy Boże, które rozciągają się na całą naturę. Podobnie będzie rządził Mesjasz, opiekun ubogich. On przyniesie sprawiedliwość.

- Psalm 2 "Mesjasz Królem" - Autor podkreśla, że Bóg rządzi sprawiedliwie i jest niezawodny w wymierzaniu sprawiedliwości, ale nie wymierza sprawiedliwości od razu. Jak w przysłowiu "Pan Bóg nierychliwy, ale sprawiedliwy".

- Psalm 22 "Męka Mesjasza i jej owoce" - Ten psalm to jakby zapowiedź męki Chrystusa na Krzyżu.

O Mesjaszu, jego poświęceniu i opiece nad uciśnionymi mówią poeci następnych epok. Szczególnie silnie ta myśl oddziałuje na ludzi w czasach trudnych dla narodu. W Polsce o mesjanizmie mówią wielcy romantycy: Adam Mickiewicz "Dziady", "Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego"), Juliusz Słowacki ("Anhelli", "Kordian"), Zygmunt Krasiński "Psalmy przyszłości".

2. Psalmy królewskie - odzwierciedlają idealną postać monarchy. Psalmista porusza problem królestwa i obowiązków króla, potrzeby tworzenia praw i tradycji jako ostoi i trwałości państwa.

- Psalm 101 "Wzorowy władca"

- Psalm 21 "Dziękczynienie i modlitwa za króla" - Stary Testament podkreśla, że długie życie to najważniejsze dobro. W psalmie jest zawarte podziękowanie za długie życie króla.

- Psalm 20 "Modlitwa za ocalenie króla" - Psalm ten stał się pierwowzorem pieśni-hymnów na cześć króla. W Europie znany jest hymn "Boże, chroń Króla" (Wielka Brytania, carska Rosja).

- Psalm 23 "Bóg jest pasterzem i gospodarzem" - Na wschodzie uważano króla za pasterza narodu. Określenie to przeniesiono na Chrystusa: "Dobry Pasterz".

- Psalm 45 "Weselna pieśń dla Pomazańca Bożego" - Psalm na zaślubiny monarchy. "Pomazaniec" lub namaszczony na króla przez proroka lub kapłana - oznaczało to, że król stawał się wybrańcem Bożym, otrzymywał godność królewską od Boga. Królowie we wszystkich krajach świata chętnie wierzyli w tę wersję swojej godności królewskiej.

3. Psalmy dydaktyczne (mądrościowe) - zawierają mądrość nabytą przez pokolenia. Poprzez refleksje, sentencje i pouczania wyrażają przekonania, że za wszystko w życiu trzeba płacić. Uczą odpowiedzialności za swoje czyny. Autor wskazuje na pochodzenie mądrości i daje praktyczne wskazówki, jak postępować w życiu, aby żyć zgodnie z prawami Boga. Wysławia mądrość i umiarkowanie, dobroczynność, ofiarę i czystość.

- Psalm 37 "Los dobrych i złych" - W psalmie przedstawiono charakterystykę ludzi sprawiedliwych i grzeszników.

- Psalm 51 "Wezwanie i prośba pokutnika" - Tylko Bóg może spowodować wewnętrzne odnowienie, ale trzeba mu zaufać.

- Psalm 91 "O Bożej opiece" - Jan Kochanowski dokonał wolnego przekładu tego psalmu. Efektem jest piękna pieśń: "Kto się w opiekę".

- Psalm 41 "W ciężkiej chorobie" - Bóg wybawił psalmistę z choroby, która (tak wierzono) była następstwem grzechu. Autor podkreśla wagę wspólnych posiłków, bowiem one wytwarzają więź między ludźmi, czynią ich przyjaciółmi. Tradycja dzielenia się posiłkiem to początki gościnności i szczerości w stosunku do drugiego człowieka. W kulturze i literaturze to stały motyw: Chrystus dzielił się chlebem na Ostatniej Wieczerzy, gościnność dla każdego przybysza opisana jest m.in. w "Odysei" Homera, "Sokole" Giovanniego Boccaccia, "Panu Tadeuszu" i "Dziadach" Adama Mickiewicza, "Zemście" Aleksandra Fredry, "Powrocie posła" Juliana Ursyna Niemcewicza.

4. Psalmy lamentacyjne - lamentacja to wyrażanie żalu, opłakiwanie. Lamentacje mogą być indywidualne bądź zbiorowe. Z rozważań psalmistów wynika, że Bóg zsyła ciężkie kary za grzechy. On patrzy na człowieka, na naród i wie, kiedy należy wymierzyć karę i kogo ocalić - kto nie zasłużył na ukaranie.

Psalmy lamentacyjne powstały w okresie klęski królestwa judzkiego. Babilończycy zburzyli Jerozolimę, zburzyli świątynię, naród popadł w niewolę. Wskutek tych wydarzeń narastało w izraelitach uczucie żalu.

Widać to w tytułach psalmów:
- Psalm 79 "Nad gruzami Jerozolimy"
- Psalm 60 "Modlitwa po klęsce"
- Psalm 61 "Modlitwa wygnańca"
- Psalm 39 "Jęk ciężko utrapionego"
- Psalm 26 "Wołanie o Bożą sprawiedliwość"
- Psalm 54 "Wybaw mnie, Boże"
- Psalm 86 "Prośba o pomoc w przeciwnościach"
- Psalm 17 "Błaganie o wyzwolenie od wrogów"

Najbardziej przejmujący jest psalm 130 "Z otchłani ku Bożemu miłosierdziu". Jego autor jest bezradny, korzy się, błaga, woła do Boga z otchłani nieszczęść, bo wierzy w niego. Wierzy, bo wie, że jeśliby Bóg zechciał zapamiętać wszystkie grzechy ludzkie, "któż się ostoi".

Ten psalm przemawia do czytającego. Prawie każdy wielki polski poeta czynił próby, by go przetłumaczyć. Znane są tłumaczenia tego utworu wykonane przez Jana Kochanowskiego, Mikołaja Sępa Szarzyńskiego i Czesława Miłosza.

Wiele psalmów jest tworzonych na wzór psalmów lamentacyjnych. Te parafrazy są równie przejmujące. Do takich utworów zaliczamy: "Golgotę" Jana Kasprowicza i "Byłeś jak wielkie, stare drzewo, narodzie mój jak dąb zuchwały" Krzysztofa Kamila Baczyńskiego.