Urzędy i urzędnicy w starożytnym Rzymie, Sparcie i Atenach

Łatwo można ulec złudzeniu, że jeśli Ateny i Sparta leżą względnie blisko siebie, to Sparta powinna mieć za ustrój demokrację. Nic bardziej mylnego.

Ustrojem Sparty jest oligarchia, gdyż realną władzę sprawuje pięciu eforów, a nie zgromadzenie ludowe. Spartanie uważali jednak, że ich ustrojem jest monarchia, ale władza dwóch królów była nikła. Sprawowali oni jedynie funkcje wojskowe i religijne.

W Atenach zaś obowiązującym ustrojem jest demokracja bezpośrednia. Zanim ją osiągnięto Ateny przeszły okres monarchii, oligarchii i tyranii. Demokracja Aten również była zmienna i kilka razy reformowana. W pewnym momencie, za czasów Peryklesa, utraciła częściowo swe znaczenie i stała się „Rządami Pierwszego Obywatela”.

Rzym również nie był wolny od ciągłych zmian. Początkowo była to monarchia, lecz po bardzo okrutnych rządach Tarkwiniusza Pysznego, VII króla Rzymu, obalono monarchię.

Następną formą ustrojową Rzymu była Republika. Powstała w 509 r. p.n.e. Obywatele mieli ograniczony wpływ na rządy, a w większości tylko ci bogaci osiągali stanowiska urzędnicze.
W republice istniał urząd dyktatora. Była to osoba, która mogła w krytycznej sytuacji sprawować nieograniczoną władzę przez okres 6 miesięcy. Nadużywanie tego urzędu było jedną z przyczyn upadku republiki. Wpływ na to miała również zła sytuacja wojska. Wtedy jeden człowiek przejął władzę, choć prawdopodobnie nie chciał być cesarzem. Mimo to za prawdziwe lub wyimaginowane plany został zasztyletowany. Był nim Gajusz Juliusz Cezar. Następnie nastąpił okres pryncypatu Oktawiana Augusta, a gdy w 27 r. p.n.e. otrzymał on od senatu statut august-boski rodzi się cesarstwo rzymskie.

Jak widać na przestrzeni wieków następowały w tych miastach, państwach ogromne zmiany.
Dla ujednolicenia dalszych rozważań za punkt odniesienia uznaje VI-V w. dla Aten i Sparty i III-II w. -okres republiki- dla Rzymu.

Cechą wspólną dla Aten, Sparty i Rzymu było istnienie zgromadzenia obywatelskiego. Mimo to, zgromadzenia owe wielce się różniły. Czasem były głównym filarem ustroju, a czasem jeno iluzją, gdyż nie miały praktycznie żadnej władzy.

W Atenach wokół ekklezji toczyło się całe życie polityczne. Mogli w niej uczestniczyć wszyscy obywatele, którzy ukończyli 20 lat( a w Sparcie ci, którzy ukończyli 30 lat), więc było ono dosyć liczne i nie kierowało się bogactwem członków- biedni rybacy-obywatele, też mieli wpływ na rządy, o ile przybyli na zgromadzenie. Nie wybierano tu urzędników(tak jak na komicjach w Rzymie), gdyż ci byli losowani. Uczestnicy mieli prawo inicjatywy ustawodawczej, czego nie mieli członkowie zgromadzeń w Sparcie i Rzymie. Mogli również wprowadzać poprawki ( w Rzymie i Sparcie było to niemożliwe). Zgromadzenie w Atenach zwoływano nieraz co kilka dni, podczas gdy w Sparcie zwoływano je co miesiąc, a w Rzymie na wniosek konsula. Tylko w Atenach istnieje ktoś taki jak demagog, człowiek, który się wypowiada. W Zgromadzeniach w Sparcie i Rzymie tylko głosowano, a nie prowadzono dyskusji.

W Sparcie uczestnicy apelli głosowali zwykle po myśli eforów, a gdy przewidywana reakcja tłumu była negatywna wycofywano projekt. Członkowie zgromadzenia byli, więc zdyscyplinowani. Natomiast w Atenach często przerywano obrady śmiechem lub gwizdami.

Różne były też systemy głosowania. W Atenach głosowano za pomocą kamyczków lub poprzez podniesienie ręki, w Sparcie przy pomocy krzyku (co dawało przewodniczącemu możność wygodnej interpretacji), a w Rzymie mówiąc „tak” lub „nie” lub głosowano nogami. Ze specyficznym rodzajem zgromadzeń- komicji mamy do czynienia w Rzymie. Są tam trzy rodzaje zgromadzeń: trybusowe, centurialne, kurialne i Concilium plebis, które było bardzo podobne do komicji trybusowych. Ich wspólnym obowiązkiem było wybieranie urzędników różnej wagi. Komicje centurialne wybierały wyższych urzędników, a pozostałe niższych (edylów, kwestorów). W komicji centurialnej ważny był majątek głosującego, natomiast w trybusowych i ludowych głosowali zwykle plebejusze.

Uważam, że obywatele mieli największy wpływ na rządy w starożytnych Atenach i to niezależnie od ich majątku. Wnioskuje z tego, że pod tym względem Ateny, jak na swoje czasy, godnie reprezentowały idee demokracji. W Sparcie Zgromadzeni Ludowe (apella) było jedynie iluzją dla ludu dającą jej poczucie wpływu na rządy, które rzeczywiście sprawowali eforowie, lecz ich władza była ograniczana przez czas (sprawowali ją 1 rok), choć oficjalnie władzę dzierżyli królowie. Tam Zgromadzenie miało najmniejszą władzę spośród trzech omawianych przypadków. W Rzymie komicje miały znaczny wpływ na rządu, bowiem wybierały tych które owe rządy sprawują. Niemożność wprowadzania zmian do ustaw mocno komicje ograniczała.

Ateny, Rzym, Sparta nie mogłyby funkcjonować bez urzędników. Były ich różne ilości. Najbardziej zbiurokratyzowanym, pełnym urzędników państwem był ,według mnie, Rzym. Wynikało to bezpośrednio z jego powierzchni i systemu administracji, który wymagał całych rzesz urzędników, a tych mimo wszystko było za mało. Urzędnikami mógł zostać każdy obywatel, jednak za utrzymywanie i sprawowanie urzędu płaciło się z własnej kieszeni, więc urzędnika zwykle byli tylko bogaci patrycjusze. Urząd nie był więc formą zarobku, pracą, ale określany był mianem honores -zaszczytu. Gdyby płaciło się urzędnikom Rzym niechybnie przeżyłby kryzys gospodarczy. Uważam, że wśród rzymskich urzędników często następowały konflikty kompetencji, szczególnie u tych niższych. Dla przykładu podam Edylów Kuralnych i Plebejskich. Te dwa urzędy miały te same kometencje. Jedyną różnicą było to, że edylami kuralnymi byli patrycjusze i dzięki temu przysługiwały im takie honory jak krzesło kuralne. Kiedy dwaj urzędnicy posiadają te same kompetencje może dochodzić do sporów i konfliktów.

W Sparcie liczba urzędników była nikła. Zaliczali się do niej eforowie, dwaj królowie i gerontowie. Przy czym królowie i gerontowie tworzyli jedno ciało zwane- Geruzją. Nie zachodziły tu konflikty kompetencji, a największa władza leżał w rękach eforów.

W Atenach urzędników jest wielu, jednak nie aż tylu co w Rzymie. W III-II w. archontowie nie posiadają już wielkiej władza, a najważniejsze jest zgromadzenie obywatelskie. Uważano, że do pełnienia funkcji urzędnika nie potrzeba specjalnych kompetencji, więc wybierano ich często i to na drodze losowania. W efekcie zapobiegano korupcji, ale urzędnicy byli niewykwalifikowani. Większość urzędów można sprawować tylko raz. Praktycznie każdy obywatel, o ile przebywał w mieście i był zdrów, sprawował jakąś funkcje urzędniczą. Prawdopodobnie w Atenach nie dochodziło do tylu intryg, korupcji, tajnych porozumień co w Rzymie.

Po krótkim przeanalizowaniu Aten, Rzymu i Sparty wysnułem następujące wnioski.
Ateny, jako polis demokratyczne, reprezentowało godnie swój ustrój, choć nie obyło się bez kilku wad, jak na przykład proces i skazania Sokratesa, co było według mnie ogromną skazą na ateńskiej demokracji. W samym zamyśle jednak, podziale urzędów i kompetencji Ateny z pewnością były demokratyczne.

Rzym w czasach republiki przechodził wiele zmian. Był jednak republiką. Urzędników, a w szczególności mam na myśli konsulów, wybierano na drodze wyborów. Wysocy urzędnicy byli wybierani na określony czas, więc nie było długiej władzy jednej jednostki (jedyny przypadek- dyktator- sprawował jednoosobową władzę przez 6 miesięcy), istniał również urząd kontrolny przed którym rozliczali się nawet konsulowie. Założenia republiki zostały więc spełnione.

Sparta, była polis, którego ustroju określenie sprawiło mi najwięcej problemów. Jeszcze kilka lat temu określano ją mianem Demokracji Wojennej. Uważam, że nie można Sparty określić mianem demokracji, gdyż władza ludu była bardzo mała lub praktycznie żadna. Istniał urząd królów, więc można by zaryzykować stwierdzenie, że była to monarchia. Jednak w wiekach, które sobie obrałem, czyli V-VI p.n.e. nie sprawowali już oni wielkiej władzy. Prawdziwą władzę, dzierżyli eforowie- pięciu wybranych spośród patrycjuszy. Więc najlepszym mianem na określenie ustroju Spart jest oligarchia. Jako że, była to władza nieoficjalna, gdyż oficjalną sprawowała geruzja, sądzę że Sparta nie była idealną formą oligarchii, lecz jej despotyczną, zmieniona formą.

Do pracy załączone tabele obrazujące urzędy, urzędników, ustroje polityczne w starożytnych Atenach, Sparcie i Rzymie.