Strefy roślinne ziemi - biomy

Rozmieszczenie roślinności zależy głównie od warunków klimatycznych, a w szczególności od wielkości opadów i ich rozkładu w ciągu roku.

Znaczny wpływ na typ roślinności mają:
- rodzaj gleby,
- wysokość nad poziomem morza,
- ukształtowanie terenu,
- odległość od oceanów i mórz,
- kontynentalizm klimatu.

Strefy roślinne Ziemi noszą nazwę biomów.

Biom zajmuje dużą powierzchnię lądu i zwykle występuje na więcej niż jednym kontynencie, Różne biomy charakteryzują się odrębną, typową dla nich roślinnością i związanymi z nią zwierzętami. Rośliny i zwierzęta, występujące w danym biomie, są przystosowane do szczególnych warunków. Gdziekolwiek by na świecie nie występował określony biom, przystosowania te mają podobny charakter. Dzięki temu możemy zaliczyć do jednej grupy zarówno obfitą roślinność z zamieszkującymi ją nadrzewnymi zwierzętami w gorących, wilgotnych tropikalnych lasach deszczowych w Ameryce Południowej, jak i dżunglę w Środkowej Afryce.

Rośliny i zwierzęta tych dwóch, całkowicie odrębnych geograficznie regionów są podobne i mają zbliżone przystosowania do środowiska, mimo że wcale mogą nie być ze sobą spokrewnione.

Na kuli ziemskiej występuje osiem głównych stref roślinnych:
1) tundra,
2) tajga,
3) lasy klimatu umiarkowanego,
4) roślinność twardolistna,
5) stepy,
6) sawanny,
7) wilgotne lasy równikowe,
8) pustynie i półpustynie,
9) roślinność górska.

TUNDRA

Strefowa formacja roślinna związana z zimnym klimatem podbiegunowym, zróżnicowana na cztery podstawowe typy:

1. Tundrę arktyczną tworzą jedynie skąpo rosnące mchy i dość bogate zbiorowisko porostów, którym towarzyszą nieliczne rośliny kwiatowe,
2. Tundrę mszysto-porostową, obok wymienionych grup, zasiedlają również w większej obfitości rośliny kwiatowe należące przede wszystkim do rodziny wrzosowatych (Ericaceae)
3. Tundrę krzewinkową, rozwijającą się tam, gdzie zimą pokrywa śnieżna jest dostatecznie gruba, by chronić krzewinki przed zamarznięciem. Składa się z karłowatych wierzb (wierzba zielona, wierzba żyłkowana), krzewinek wrzosowatych (borówka, bagno, wrzosiec) i brzozy karłowatej, pomiędzy którymi występują mchy i porosty
4. Lasotundrę, najbardziej na południe wysuniętą podstrefę tundry, tworzącą przejście do strefy borealnej lasów iglastych (tajgi).

Typowe dla tundry są gleby poligonalne powstające w wyniku jej zamarzania i odmarzania. Podobna roślinność występuje ponad górną granicą lasu w górach strefy umiarkowanej.

Tundrę zamieszkują też liczni przedstawiciele fauny:
a. roślinożerne:
- renifery,
- zające bielaki,
- lemingi,
b. drapieżniki,
- wilki,
- lisy polarne (pieśce),
- niedźwiedzie polarne,
c. ptaki,
- sowa śnieżna,
- białozór - największy sokół świata.

TAJGA

Tajga, borealne lasy iglaste, nazwa lasu szpilkowego na obszarze Azji i Europy, charakterystycznego dla klimatu umiarkowanie chłodnego. Lata są tu krótkie i ciepłe, zaś zimy długie i bardzo mroźne. Niewielkie opady, dochodzące do 600 mm rocznie.

Tajga zajmuje większość obszaru Syberii oraz znaczne obszary Niżu Wschodnioeuropejskiego i Półwyspu Fennoskandzkiego.
Największa tajga syberyjska, nieco mniejsza kanadyjska oraz najmniejsza skandynawska.
Na północy przechodzi stopniowo w lasotundrę i tundrę, na południu w lasy liściaste lub lasostepy (step).

Tajga w zależności od położenia różni się nieco składem gatunkowym, w części europejskiej dominuje:
- świerk zwyczajny,
- świerk syberyjski,
- limba syberyjska,
- modrzew.

W runie występują:
- borówki,
- wrzos,
- bażyna,
- liczne mchy i porosty.

Tajgę zamieszkuje bardzo bogata fauna, ze szczególnie cennymi dla myśliwych zwierzętami futerkowymi - m.in. :
- sobole
- gronostaje,
- kuny,
- borsuki,
- zające,
- wiewiórki.

Występują także:
- liczne gryzonie,
- jelenie,
- lisy,
- wilki,
- niedźwiedzie.

Tajga należy do obszarów w niewielkim stopniu użytkowanych gospodarczo (myślistwo, rybołówstwo, pozysk drewna) oraz stosunkowo słabo przekształconych przez człowieka.

Niekiedy nazwę tajga rozciąga się na lasy szpilkowe Ameryki Północnej, występujące w Kanadzie i na Alasce.

LASY STREFY KLIMATU UMIARKOWANEGO

Las liściasty, formacja roślinna charakterystyczna dla strefy klimatycznej umiarkowanej, gdzie opady są duże (750-1500 mm), a temperatury średnie, z wyraźnie zaznaczoną sezonowością. Obejmuje gęsto zasiedlone obszary Eurazji i Ameryki Północnej.

Główne rodzaje drzew to:
- grab (Carpinus),
- buk (Fagus),
- dąb (Quercus),
- klon (Acer),
- jesion (Fraxinus), z roślin zielonych - zawilec (Anemone).

Runo leśne i podszyt są znacznie obfitsze. W lasach tych żyją podobne gatunki zwierząt jak w tajdze. Jest to naturalne, klimaksowe zbiorowisko roślinne dla przeważających obszarów Europy.

ROŚLINY TWARDOLISTNE

Roślinność twardolistna składa się z niewielkich krzewów i karłowatych drzew. Występuje w klimacie podzwrotnikowym, z gorącym suchym latem i wilgotną, łagodną zimą.

Rośliny mają twarde, skórzaste liście, które ułatwiają ograniczone parowanie. Wiele z nich wydziela pachnące olejki eteryczne -
tymianek, rozmaryn i laur.

Na całym świecie roślinność twardolistna jest narażona - w wyniku działalności człowieka - na ryzyko przekształcenia się w formacje pustynne. Zbyt intensywna uprawa ubogich gleb, nadmierny wypas owiec i kóz, eksploatacja drewna na opał i niewłaściwe zabiegi melioracyjne przyczyniają się do postępującego procesu pustynnienia.

STEP

Step, bezdrzewna formacja trawiasto-zielna o charakterze suchoroślowym, typowa dla klimatu umiarkowanego kontynentalnego, z mroźną zimą i suchym, gorącym latem, o opadach poniżej 500 mm rocznie, z wyraźnie zaznaczonym okresem spoczynku zimowego.

Występuje w Eurazji od Niziny Węgierskiej (tzw. puszta) i wybrzeży Morza Czarnego po środkowe Chiny, w Ameryce Północnej tworzy pas prerii Wielkich Równin, w Ameryce Południowej, w Urugwaju i Argentynie, nazwany jest pampą.

Zróżnicowany na szereg podtypów:
- stosunkowo najwilgotniejszy step łąkowy (kwietny), z dużym
udziałem roślin dwuliściennych i szerokolistnych traw,
- step ostnicowy, suchszy, z dominacją traw wąskolistnych (głównie z rodzajów ostnica Stipa i kostrzewa Festuca),
- step piołunowy (bylicowy), w obszarach najsuchszych, utworzony przez półkrzewy (zwłaszcza z rodzaju bylica Artemisia).

Typową glebą stepową (z wyjątkiem jego najsuchszych postaci z glebami kasztanowymi) jest czarnoziem (czarnozieme gleby).

Stepy w postaci najwilgotniejszej zostały nieomal całkowicie zaorane i zamienione na pola uprawne, a w postaciach najsuchszych zdegradowane przez wypas.

Fauna stepów to głównie:
- bizony (Ameryka Północna),
- dzikie konie (Eurazja),
- kangury (Australia)
- gryzonie: susły, bobaki, chomiki,
- ptaki: sępy, orły, kuropatwy, dropie.

SAWANNA

Sawanna, biom roślinny typowy dla strefy pod- i międzyzwrotnikowej o wybitnej porze suchej trwającej 2,5-10 miesięcy i niskich opadach 400-600 (900) mm rocznie, występujący przede wszystkim w Afryce, a także w Ameryce Południowej i Australii.

Wtórnie rozprzestrzeniony w miejscu lasów suchych w wyniku ich degradacji spowodowanej wypasem lub corocznym wypalaniem. W runi sawanny przeważają okazałe trawy, bujnie rozwijające się i zakwitające w czasie deszczów, a wysychające w sezonie bezdeszczowym.

Krajobraz sawanny urozmaicają rozrzucone pojedynczo lub w niewielkich grupkach drzewa o parasolowatym pokroju, okresowo zrzucające liście np.:
- akacje (Acacia)
- baobaby (Adansonia)
- drzewiaste wilczomleczowate (Euphorbiaceae)
- palmy (Palmae)

Fauna sawanny jest różnorodna, charakterystyczne są:
- liczne gatunki antylop
- zebry
- żyrafy (żyrafowate)
- lwy
- gepardy
- słonie
- bawoły
- nosorożce,
- lamparty.

Sawanna daje schronienie wielu gatunkom ptaków, w tym nielotnym strusiom (Australia), tkaczom czerwonodziobym (najliczniejszy gatunek ptaka na świecie) i drapieżnikom, takim jak sekretarz.

Na sawannie australijskiej zamiast antylop żyją kangury, a największym drapieżnikiem jest dziki pies dingo.

WILGOTNY LAS RÓWNIKOWY

Las równikowy, las deszczowy - formacja roślinna charakterystyczna dla strefy klimatu równikowego, charakteryzującego się wysoką sumą opadów atmosferycznych (ponad 2000 mm) oraz brakiem pór roku.

Las równikowy występuje w trzech głównych obszarach:
- w dorzeczach Amazonki i Orinoko w Ameryce Płd. (największy obszar zwartego występowania),
- w Ameryce Środkowej,
- w dorzeczach Kongo, Nigru i Zambezi (Środkowa i Zachodnia Afryka),
- na Madagaskarze,
- w rejonie Indii,
- w rejonie Indochin ( Półwysep Indochiński),
- w rejonie Półwyspu Malajskiego,
- w rejonie Wysp Sundajskich (Archipelag Sundajski),
- w Nowej Gwinei.

Posiada wyraźną strukturę warstwową:
- drzew (ok. 100 gat. Na 1 ha, tworzących lity, wiecznie zielony kobierzec o grubości 24-30 m, z ponad którego wyrastają tu i ówdzie bardzo wysokie drzewa),
- krzewów i roślin zielnych, które wypełniają szczelnie luki powstające w warstwach niższych.

Typową formą wzrostu, umożliwiająca dostęp do światła, są epifity (rosnące na innych roślinach – storczyki i paprocie) i drzewiaste liany, oplatające drzewa, powodujące niekiedy ich „uduszenie”.

W przeciwieństwie do lasów liściastych strefy umiarkowanej, gdzie gatunki zwierząt występują w pobliżu powierzchni ziemi, w lesie równikowym-deszczowym życie zwierząt skupia się w wyższych warstwach roślinności. Jest to najbogatsza w gatunki roślin i zwierząt formacja roślinna na Ziemi, zarazem najsłabiej zbadana.

Występują liczne:
- owady,
- nadrzewne węże,
- olbrzymie, trujące żaby,
- barwne ptaki,
- ssaki (małpy).

Niepokój budzi tempo wycinania lasów tropikalnych, wynoszące 0,6-1,5% rocznie, co może doprowadzić w ciągu 20 lat do zmniejszenia o 90% ich areał.

PUSTYNIA

Pustynia, rodzaj formacji roślinnej i równocześnie ważna strefa krajobrazowa na kuli ziemskiej.Pustynie związane są z klimatem suchym i skrajnie suchym zwrotnikowym (np. Płn. Afryka, Półwysep Arabski, Australia), występują również w suchych wnętrzach kontynentów w klimacie podzwrotnikowym, a także umiarkowanym (Azja Środkowa, Ameryka Płn.). Specyficznym typem są pustynie nadbrzeżne (Atacama, Namib), związane z wysuszającym oddziaływaniem chłodnych prądów morskich.

Pustynia cechuje się:
- opadami rocznymi nie przekraczającymi 200 mm, a niekiedy wynoszącymi kilka mm rocznie,
- stałym deficytem wilgotności (ilość opadów jest 30 razy mniejsza od parowania potencjalnego),
- silnym nasłonecznieniem, związanym z dużą liczbą dni bezchmurnych,
- dużymi dobowymi wahaniami temperatur,
- całkowitym lub prawie całkowitym brakiem wody i roślinności,
- brakiem cieków lub występowaniem cieków tylko epizodycznych
- przeważającą rolą morfogenetyczną wiatru.

Pustynia jest obszarem nie nadającym się - w naturalnych warunkach - do celów gospodarki rolnej ani też w większości do hodowli. Pustynia występuje w obrębie różnych makroform rzeźby.

Wyróżniamy pustynie:
- nizinne,
- wyżynne,
- górskie.

Pustynie dzieli się też na:
- pustynie piaszczyste (erg) z różnorodnymi formami wydmowymi,
- pustynie ilaste (takyr, kewir, sebkha,playa), pokryte twardym, spękanym, silnie zasolonym iłem, stanowiące niekiedy dno okresowych jezior,
- pustynie kamieniste, pokryte złomiskami skalnymi,
- pustynie skaliste (hamada), pokryte wygładzoną, prawie płaską powierzchnią litych skał,
- pustynie żwirowe (serir, reg, gibber), których powierzchnia zasłana jest materiałem żwirowym.

Pustynie, oprócz drobnych gryzoni, ptaków, węży i jaszczurek, zamieszkują antylopy i dzikie koty.

GÓRY

W porównaniu z sąsiadującymi nizinami, góry mają odmienny świat roślin i zwierząt. Klimat w górach charakteryzuje się większymi opadami, niższą temperaturą, obniżającą się wraz ze wzrostem wysokości n.p.m. Wskutek tego roślinność górska ma układ piętrowy.

Piętrowość, jedna z właściwości środowiska przyrodniczego w górach, polegająca na stopniowym zmienianiu się jego cech, wraz ze wzrostem wysokości bezwzględnej (n.p.m.).

Pojecie piętrowości dotyczy zarówno zmienności całego środowiska, jak i niektórych komponentów środowiska (klimatu, roślinności, gleb, świata zwierzęcego), a także pojedynczych cech (piętrowość opadów, piętrowość procesów morfogenetycznych itp.). Piętrowość wyraża się w postaci występowania w górach (jednego na drugim) kolejnych pięter, z których każde cechuje się odrębnym od innych charakterem środowiska. Piętra te częściowo odpowiadają strefom krajobrazowym na kuli ziemskiej. Piętrowość wynika przede wszystkim ze zmienności cech klimatycznych - temperatury, opadów i innych(piętra klimatyczne), do których nawiązują pozostałe elementy środowiska. Najbardziej dostrzegalna jest piętrowość roślinna.

Układ roślinności w obszarach górskich związany jest ze zmianą klimatu w miarę wzrostu wysokości n.p.m.

Zasadniczo wyróżnia się:
- piętro podgórza
- piętro górskie (dzielone niekiedy na niższe i wyższe)
- piętro subalpejskie
- piętro alpejskie
- piętro niwalne

Każdemu z tych pięter odpowiada właściwy mu typ roślinności.
W zależności od położenia geograficznego masywu górskiego mogą występować pewne różnice i modyfikacje układu piętrowego, a także w zasięgu pionowym poszczególnych pięter roślinnych (inny w strefie tropikalnej, inny w umiarkowanej czy arktycznej).

W Tatrach, które są najwyższe w Polsce, a także w całym łańcuchu Karpat, wydziela się następujące piętra roślinne:
1) Piętro podgórza od 300 do ok. 700 m n.p.m., z panującym lasem grądowym,
2) Piętro regla dolnego (piętro górskie niższe) od ok. 700 do 1200 m n.p.m., dominują tu głównie pola uprawne, łąki, lasy bukowe, bukowo-jodłowe oraz lasy świerkowe,
3) Piętro regla górnego (podobne do tajgi) od ok. 1200 do ok.1550 m n.p.m., z dominującymi lasami świerkowymi, w górnych partiach limba i modrzew europejski,
4) Piętro kosodrzewiny (lasotundra) – piętro subalpejskie od ok. 1550 do 1800 m n.p.m., z zaroślami kosodrzewiny,
5) Piętro halne (piętro alpejskie) – tundra- od ok.1800 do 2300m n.p.m., z murawami wysokogórskimi,
6) Piętro turniowe (piętro subniwalne) od 2300m po najwyższe szczyty, bardzo rzadko występuje roślinność, dominują nagie skały (brak piętra niwialnego, z lodowcami i wiecznymi śniegami, które występują w wyższych górach, np. w Alpach. Himalajach, Andach).

Do poszczególnych pięter roślinnych przywiązywane są nie tylko określone zbiorowiska roślinne, ale także grupy gatunków, które nazywane są np. gatunkami alpejskimi czy reglowymi.

Wśród zwierząt osobliwością są kozice i świstaki, żyją też niedźwiedzie brunatne, rysie i borsuki. W wysokich górach np. w Himalajach żyje puma śnieżna, tygrys syberyjski i karakal.