II wojna światowa,gospodarka państw:
WILEKA BRYTANIA: 1.przestawienie przemysłu na tory wojenne 2.produkcja na duża skalę czolgów,samolotów,łodzi podwodnych 3.słabym punktem gosp. brytyjskiej było uzależnienie od dostaw surowców i żywności drogą morską do kolonii (Niemcy znając ten słaby punkt brytyjczyków,przy użyciu łodzi podwodnych i lotnictwa sparaliżowali angielski transport morski poprzez m.in. niszczenie brytyjskich statków handlowych (tzn.bitwa o Atlantyk) 4.intensywny rozwój rolnictwa (rozmiar zasiewów powiększył się w czasie wojny o 66%) 5.podwojono uprawę zbóż i ziemniaków – sytuacja żywnościowa uległa jedynie nieznacznemu pogorszeniu w porównaniu z okresem przedwojennym 6.w dziedzinie mobilizacji siły roboczej,zwiększono długość dnia roboczego,przenoszono robotników do zakładów przemysłu wojennego, zatrudniano kobiety 7.woja wyraźnie pogorszyła sytuację W.B w handlu zagranicznym,wzrosło zadłużenie kraju zarówno wew. jak i zew. STANY ZJEDNOCZONE: 1.budowa bardzo licznej armii 2.w latach 1940-1944 produkcja przemysłowa Stanów podwoiła się, produkcja zbrojeniowa wzrosła trzynastokrotnie (w 1942 produkcja środków walki była wyższa niż wszystkich państw faszystowskich razem wziętych) 3.budowę zakładów zbrojeniowych finansowało państwo 4.dobry rozwój energetyki,produkcji aluminium,hutnictwo żelaza,wydobycie ropy naftowej i węgla,produkcja kauczuku syntetycznego 5.budowa floty wojennej i handlowej 6.wojna nie wpłynęla zasadniczo na obniżenie poziomu życia 7.dobry rozwój rolonictwa który ostatecznie wyszło z kryzysu 8.ograniczono/zlikwidowano produkcję nirktórych artykułów luksusowych np. samochodów (całe moce przemysłu wykorzystano do produkcji głównie czolgów,samochodów terenowych 9.z powodu narastającej trudności z siła roboczą sięgano po rezerwy (młodociani,emeryci,robtnicy,kobiety) 10.potencjał gosp USA został w latach wojny przekształcony w potęgę militarną. ZSRR: 1.w pierwszych miesiącach wojny dokonano ewakuacji ok.1,5 tys. Zakładów przemysłowych z terenów zagrożonych okupacją na Ural,Syberię i do Azji Środkowej. 2.nastąpił spadek prod. przemysł.,szczególnie wydobycie ważnych surowców strategicznych -węgla i prod. stali . 3.produkcja żywności nie starczała na zapotrzebowanie armii i ludności cywilnej. 4.Stalin przystąpił do przestawienia gosp. na tory wojenne (powołano Państwowy Komitet Obronny) 5.mazymalna prod. środków walki przypada na lata 1943-1944, prod. sprzetu przewyższyła prod. niemiecką (wysoka jakość broni pancernej,lotnictwa,broń rakietowa (katiusze) 6. wykorzystanie terenów do tej pory zaniedbanych, ale bogatych w surowce (Syberia) 7.bardzo duża mobilizacja siły roboczej (więźniowie w łagrach, jeńcy wojenni) 8.potencjał militarny był wspomagany przez USA dostawami w ramach Lend-lease Act, które wynosiły 11 mld dolarów 9.zły stan rolnictwa ,utracono urodzajne ziemie ukraińskie,na wsiach brakowało siły roboczej i pociągowej 10.ludność cywilna została objęta systemem kartkowym (wojenna aprowizacja),racje żywnościowe kształtowały się na poziomie minimum biologicznego. NIEMCY: 1.w okresie 1939-1941 III Rzesza odnotowała znaczny wzrost potencjału ekonomicznego na skutek aneksji i eksploatacji ziem podbitych i uzależnionych do Niemiec należały terytoria o pow. 1700 tys km2. obszar Niemiec miał być przemysłowym centrum Europy a inne podbite obszary miały dostarczać surowców, żywność i siłę roboczą. 2.ogłoszenie wojny totalnej oznaczało że każdy dorosły obywatel był zobow. do służby wojskowej 3.wprowadzono przymus pracy 4.wraz z utrata krajów okupowanych zaczęło brakować surowców,lotnictwo alianckie dokonywało zniszczeń obiektów przemysłowych 5. chcąc powiększać armie zaczęto zatrudniać obcą siłę roboczą –w końcu 1944 na potrzeby Rzeszy pracowała 8 mln armia pracowników przymusowych 6.od połowy 1944 przemysł uległ dezorganizacji,załamała się prod.zbrojeniowa.
Bitwa o handel, kolektywizacja wsi polskiej:
BITWA O HANDEL: Rozpoczęta została w dążeniu do podporządkowania całej gosp. jednolitemu kierownictwu. Od 1947 zaczęło się ograniczenie handlu prywatnego za pomocą środków administracyjnych (np.przez wysokie podatki) i tworzenie w jego miejsce sieci państwowego i spółdzielczego handlu detalicznego. Powstawały powszechne domy towarowe (PDT) wielkie wielobranżowe placówki handlowe. W miastach funkcjonowały sklepy spółdzielcze „Społem” na wsiach sklepy „Samopomocy Chłopskiej”. W ten sposób sektor państwowy i spółdzielczy został połączony, a handel prywatny znoszony. Zaczęły także znikać rzemieślnicze wytwórnie i zakłady usługowe. Narastała niechęć do prywaciarzy jako nieuczciwie bogacących się spekulantów. Uspołeczniony handel nie zdołał zaspokoić jednak zapotrzebowania. W skutek tego wydłużały się kolejki w sklepach oraz nadal funkcjonował czarny rynek. KOLEKTYWIZACJA: Wiązała się z dążeniem do uspołecznienia wszystkich środków produkcji i poddania całej gosp. kierownictwu państwowemu. Polegała ona na łączeniu indywidualnych gospodarstw chłopskich w duże gosp. zespołowe zwane rolniczymi spółdzielniami produkcyjnymi.Miało to się odbywać dobrowolnie. Ludności wiejskiej dowodzono, że kolektywizacja przyniesie wzrost produkcji rolnej ponieważ duże gosp. są wydajniejsze i mogą być zmechanizowane. Stosowano rozmaite naciski administracyjne i fiskalne. Do września 1956 utworzono 10 tys wiejskich spółdzielni produkcyjnych.Polityka kolektywizacji wytwarzała wśród chłopów poczucie niepewności,przynosiła obniżenie pogłowia bydła.W wyniku tego wieś ubożała a wzrost produkcji rolnej osiągnął 13% zamiast planowanych 50%.
Plan 6-letni (industrializacja kraju):
W gosp.forsowano zasadę przyspieszonego rozwoju, polegającego przede wszystkim na intensywnej industrializacji. W tym celu opracowano nowy plan gosp. naśladujący wzory radzieckie. 1 styczeń 1950 – 31 grudzie 1955. Założenia: Realizację planu miało umożliwić przejęcie przez państwo kierowania gosp.,także zasoby surowcowe i rezerwy siły roboczej tkwiące na wsiach. Plan zakładał znaczne rozwinięcie wytwórczości przemysłowej, szczególnie środków produkcji (wydobywczy,ciężki),a w rolnictwie przekształcenie gospodarstw indywidualnych w zespołowe i osiągnięcie wzrostu prod. o 50%. Pomocna miała być w tym zacieśniana współpraca z ZSRR i innymi państwami obozu radzieckiego. Plan także przewidywał ograniczanie i wypieranie elementów kapitalistycznych. Planowano budowę ponad tysiąca zakładów przemysłowych, rozwój kutnictwa,przemysłu maszynowego,chemicznego. Wszystkie te przewidywane osiągnięcia miały doprowadzić do zbudowania socjalizmu.
Rozbudowa przemysłu ciężkiego stała się realnym osiągnięciem planu, nastąpiło to jednak z szkodą dla innych dziedzin gosp. Rozwinął się znacznie przemysł stoczniowy,samochodowy,tworzyw sztucznych,hutniczy. Powstały wielkie zakłady produkcyjne: 1.Huta aluminium w Skawinie 2.Zakłady chemiczne w Oświęcimiu 3.Zakłady azotowe w Kędzierzynie 4.Wytwórnia włókien sztucznych w Gorzowie Wlk. 5.Kombinat obuwniczy w Nowym Targu 6.Huta im.Sendzimira.
Rozwój przemysłu spowodował wielkie ruchy migracyjne wewnątrz kraju:z przeludnionych wsi do miast,zapełniały nowe osiedla przy zakładach pracy (Nowa Huta).Pogłębiała się dysproporcja między popytem a podażą.Występowały braki w zaopatrzeniu w artykuły pierwszej potrzeby. Trzeba było wrócić do reglamentacji żywności (kartki na mięso i tłuszcze,cukier). 28 pażdziernika 1950 ogłoszono wymianę pieniędzy. W 1951 ogłoszono pożyczkę wewnętrzną. W styczniu 1953 zniesiono kartki żywnościowe wraz z równoczesnym podniesieniem cen. Plan 6-letni wzmocnił potencjał gosp. państwa ale nie spowodował poprawy materialnej ludności.
Monetaryzm Miltona Friedmana -zmniejszenie obciążeń fiskalnych,zasady wolnego handlu w wymianie międzynarodowej.
Woluntaryzm gospodarczy-podporządkowanie gospodarki,próba decydowania o gospodarce metodami politycznymi.
USA w latach 1955 – 1980 (reaganomika):
1.Po 1955 USA zaczęło rywalizować z Związkiem Radzieckim w dziedzinie politycznej oraz militarnej.2. Prezydentury: D.EISENHOWER (1953-1960), J.F.KENNEDY (1961-1963) (zamierzał realizować budowę dobrobytu przez szeroki program rozwoju oświaty i opieki lekarskiej,rozbudowę usług publ.,rozszerzenie praw mniejszości etnicznych), L.B.JOHNSON (1963-1968), R.NIXON (1969-1974) (był to okres niepomyślnej dla USA wojny wietnamskiej, miały miejsce liczne protesty pacyfistów i młodzieży studenckiej.Zmusiło to Nixona do wycofania się z wojny.Administracja Nixona zabiegała o poprawę stosunków z Chinami, zawarła układ SALT I o ograniczeniu zbrojeń strategicznych w 1972.Po aferze Watergate, Nixon podał się do dymisji), G.R.FORD (1974-1977), J.CARTER (1977-1980) (Był to okres wew. trudności gosp. oraz utrzymania się nastrojów flustracji po klęsce wietnamskiej.W polityce międzynarodowej USA poniosły straty w rywalizacji z Związkiem Radzieckim), RONALD REAGAN (zapowiedział on przeciwidziałanie komunizmowi,odbudowe autorytetu USA w świecie,przełamanie recesji gosp. w kraju.) 3.Ludność: W okresie 1950-1980 liczba ludności USA zwiększyła się o 50%- było to skutkiem wysokiego przyrostu naturalnego po II wojnie oraz imigracja. 4. W 1975 język hiszpański stał się drugim po angielskim językiem w USA. 5. Gospodarcza dominacja: Dominacja w świecie wynikała przede wszystkim z powstałej, w latach II wojny światowej, luki technologicznej,organizacyjnej i strukturalnej.USA dominowało w świecie w zakresie :a) roli państwa w procesach gosp. b) wykorzystania metod organizacji i zarządzania gospodarką c) poziomu techniki i technologii produkcji d) poziomu wykształcenia społeczeństwa i wysokich kwalifikacji kadr kierowniczych w gospodarce e) sprawności organizacji gospodarki i jej nastawienia na rozwój nowoczesnych gałęzi. 6. Kapitał amerykański brał udział w przemysłach krajów zachodnich,m.in. w branży elektronicznej,telekomunikacyjnej i informatycznej. 7. Spadek znaczenia gosp.: Spadek udziału w prod. przemysłowej spowodowana niższą wydajnością pracy.nastąpiło niższe tempo wzrostu produktu narodowego.Rok 1968 był dla USA szczytowym rokiem pomyślności w powojennej historii gosp.,lata następne natomiast przynoszą już załamanie koniunktury. 8. Recesja i inflacja: Systematyczna rozbudowa potencjału militarnego,eksport kapitału,wydatki na wojnę wietnamską spowodowały deficyt płatniczy USA. W 1958 nastąpiło zachwianie stabilności dolara i zaczęły topnieć zapasy złota.Stały deficyt połączony z emisją dodatkowych dolarów rodził inflację.Przyczynami zahamowania wzrostu gosp. USA były nadmierne obciążenia podatkowe,hamujące przesiębiorczość oraz rozbudowany państwowy interwencjonizm.Konieczne stało się opracowanie nowej polityki ekonomicznej, która przyspieszyła by wzrost gosp.,zwalczający zarówno inflacje jak i bezrobocie >. REAGANOMIKA: to polityka ekonomiczna Reagana,która polegała przede wszystkim na obniżeniu opodatkowania i tym samym pobudzeniu prywatnej przedsiębiorczości.Rząd kontrolował podaż pieniędzy na rynku co spowodowało szybko wzrost i wysoki poziom stopy procentowej co przyciągało kapitały japońskie i europejskie.Kapitały te umożliwiły USA realizację szerokiego programu inwestycyjnego i pokrywanie deficytu budżetowego.Bardzo szybko także wzrastał kurs dolara na międzynarodowym rynku pienięznym.Reaganomika ograniczała wpływ państwa na kierowanie gospodarką i wprowadzała cięcia w wydatkach socjalnych (ubezpieczenia,zasiłki dla bezrobotnych). Skutkiem tej polityki był wzrost gosp. USA oraz najniższy wskaźnik bezrobocia wśród krajów rozwiniętych.Dzięki niej Stany Zjednoczone odniosły sukces,który był ewenementem w skali świata,w historii gosp. i tę pozycję utrzymają do dzisiaj,a Europie będzie coraz trudniej sprostać tej konkurencji.USA stały się i nadal będą najbardziej konkurencyjne,ponieważ ten rodzaj polityki ma najbardziej uniwersalne wartości. ZALETY: 1.ekspansja inwestycyjna 2.uporządkowanie systemu podatkowego 3.ograniczenie tendencji inflacyjnych 4.niska stopa bezrobocia 5.trwający prawie 8 lat wzrost gospodarczy 6.zahamowanie wzrostu obciążeń fiskalnych ludności WADY: 1.brak kontroli nad stanem finansów publicznych 2. głęboka nierównowaga bilansu obrotów bieżących.
Thatcheryzm:
Margaret Thatcher (1979-1990) premier Wielkiej Brytanii, przedst. parti konserwatystów. Pozycja partii konserwatystów i autorytet brytyjskiej premier umocniło się przede wszystkim w wyniki zwycięstwa w bitwach morskich między Wielka Brytania a Argentyną.Gdy w 1982 Argentyna zajęła archipelag Falklandy Thatcher zdecydowanie zareagowała kierując okręty wojenne w stronę Falklandów wygrywając i zdobywając archipelag. THATCHERYZM: Była to polityka społeczno gospodarcza wprowadzona przez M.Thatcher. Polityka ta została oparta na liberalizmie i monetaryzmie. Szczególnie zaatakowane zostały związki zawodowe, których rola w Wielkiej Brytanii była bardzo silna. Thatcher wykorzystując przewagę w parlamencie przeforsowała kilka ustaw ograniczających uprawniania związków zawodowych.Wprowadziła także zakaz niektórych strajków.Popierała prywatna przedsiębiorczość oraz zainicjowała proces prywatyzacji sektora przemysłu państwowego (telekomunikacji,lotnictwa,energii elektrycznej,przemysłu stalowego).W dziedzinie polityki podatkowej wprowadzono politykę obniżania stopy procentowej opodatkowani co spowodowało nadwyżki budżetowe.Oszczędzano na wydatkach na cele socjalne i pomoc społeczną. W 1990 doprowadziła do uchwalenia podatku pogłównego,który polegał na opodatkowaniu nie jak dotychczas majątku,ale osób.Bardzo dotknęło to warstwy uboższe a chroniło najbogatszych.To właśnie protesty przeciw temu podatkowi oraz spdająca popularność partii konserwatywnej doprowadziły do wycofania się w listopadzie 1990 M.Thatcher z kierowania partią i rzadem,a jej zastępcą został John Major.
Nowa polityka epoki Gierka:
Program Edwarda Gierka zakładał przezwyciężenie stagnacji gospodarczej lat 60-tych przez jednoczesne przyspieszenie wzrostu dochodu narodowego oraz zwiększenie płac relanych.Chodziło o bardziej racjonalną gospodarkę i działąnia preferujące produkcję środków spożycia oraz lepsze zaopatrzenie rynku.Zniesiono także obow. dostawy rolnictwa. Gierek realizował politykę modernizacji gospodarki Polski opartą na kredytach zagranicznych i szerszych stosunkach z państwami europy Zachodniej. Nowa ekipa polityczna kierowana przez Edwarda Gierka opracowała więc strategię “wielkiego skoku” gospodarczego na lata 1971-1975. Był to program modernizacji i otwarcia gospodarki polskiej na Zachód i podwyższenia stopy życiowej obywateli. Sukcesy lat 1971-1973 zdawały się potwierdzać realność gierkowskiej wizji zbudowania “drugiej Polski”. W sklepach pojawiły się w dużych ilościach: kawa, kakao, owoce południowe, urządzenia gospodarstwa domowego i zagraniczne artykuły przemysłowe.Największe inwestycje tego okresu to: Huta Katowice w Dąbrowie Górniczej, elektrownie “Kozienice” i “Dolna Odra”, rafineria w Gdańsku, zakłady azotowe we Włocławku, Port Północny w Gdańsku, Trasa Łazienkowska, Wisłostrada i Dworzec Centralny w Warszawie
Ziemie polskie pod okupacją:
RADZIECKĄ: 1.wprowadzono walutę radziecką,dokonując wymiany złotych na ruble w stosunku 1:1 2.zablokowano wkłady bankowe 3.skonfiskowano majątki ziemskie 4.nastapiła kolektywizacja rolnictwa 5.upaństwowiono zakłady przemysłowe (powstała gosp. niedoboru, braki w zaopatrzeniu) 6.mieszkańcy obszarów wcielonych zostali uznani za obywateli radzieckich,zostali powoływani do służby wojskowej Armi Czerwonej 7.polscy oficerowie pochwyceni w 1939,policjanci,żołnierze KOP zostali osadzeni w obozach a poźniej wymordowani 8.od lutego 1920 masowe aresztowania rodzin polskich i zsyłanie ich w głąb ZSRR (Syberia,Kazachstan) NIEMIECKĄ: W planach Hitlera ziemie włączone do Rzeszy miały być zintegrowane z Niemcami zarówno politycznie jak i gospodarczo.1.przedsiębiorstwa polskie oddano Niemcom 2.wprowadzono walutę niemiecką 3.starano się zwiększyć prod. przemysłową,rozbudowano zakłady,szczególnie te służące celom wojennym 4.konfiskata własności polskiej 5.scalanie gospodarstw,zalesianie gruntów 6.nakładano na polskich rolników obowiązkowych artykułów rolnych i hodowlanych 7. pod koniec wojny narastała gosp.rabunkowa (grabież żywności,wywożenie surowców i urządzeń,itd.)
Państwa nowo uprzemysłowione w Azji południowo-wschodniej:
JAPONIA: W 1953 Japonia zakończyła okres powojennej odbudowy i wkroczyła w okres dwudziestoletniego wzrostu gosp.W latach 1981-1990 rozwijała się bardzo dynamicznie,umocniła się na drugiej pozycji gospodarczej świata (po USA a przed Związkiem Radzieckim). Prześcignęła USA w wysokości PKB na 1 mieszkańca. Japońskie wyroby przemysłu motoryzacyjnego,elektronicznego i telekomunikacyjengo opanowały rynki europejskie i amerykańskie.Zdecydowaną przewagę osiągnęła w dziedzinie produkcji zegraków,aparatów fotograficznych,sprzętu radiowego i telewizyjengo,wyposażenia biur. Uzyskała przewagę jakościową w prod. sprzętu telekomunikacyjnego,samolotów odrzutowych,technice jądrowej i rakietowej.Wartość eksportu w latach 1981-1990 wzrosła o 18%, a udział Japonii w światowym eksporcie podniósł się z ok. 8%-9%. KOREA PŁD.: Na początku lat 60-tych był to kraj bardzo zacofany,ale powojenna reforma rolna spowodowała ożywienie rolnictwa,które finansowało pierwotną akumulację na cele uprzemysłowienia.O skoku gosp Korei zdecydował rozwój przemysłu i jego proeksportowa orientacja. Korea znalazła się na 13 miejscu wśród największych światowych eksporterów.Czynnikami wzrostu gosp. były:1.obfity przepływ kapitałów amerykańskich i japońskich 2.wysoka wydajność pracy 3.wysoki udział akumulacji w dochodzie narodowym. SINGAPUR: Państwo to stworzyło silną gosp. opartą na rozwoju wybranych gałęzi przemysłu,usługach związanych z handlem i transportem morskim oraz na eksporcie.Inwestycje przemysłowe były finansowane przez USA,Japonię i państwa EWG;Czynnikami wzrostu gosp.były:1.wysoka wydajność pracy 2.liberalizm handlowy,lułatwienia dla obcych firm. TAJLANDIA: Poważne dochody eksportowe czerpie z eksportu płodów rolnych (ryżu,kukurydzy). INDONEZJA: Kraj ten zaczął wykorzystywać swe olbrzymie zasoby ludnościowe i surowcowe.Podstawą rozwoju stał się przemysł wydobywczy (ropa naftowa,rudy metali,węgiel).Średnie roczne tempo wzrostu PKB pozwoliło wyrwać się Indonezji z kręgu państw najuboższych. HONGKONG: Terytorium chińskie,które przez 99 lat było w posiadaniu Wielkiej Brytanii rozwinęło się bardzo szybko jak strefa wolnocłowa a także jako silny ośrodek przemysłu :elektrotecznicznego,elektronicznego,chemicznego,precyzyjnego,stoczniowego. TAJWAN: W kraju tym została przeprowadzona radykalna reforma na wzór japoński.Uaktywniła ona rolnictwo i stworzyła bazę do uprzemysłowienia.W latach 1960-1970 dynamiczny rozwój przemysłu przekształcił Tajwan z zacofanej prowincji Chin w kraj uprzemysłowiony.Gosp. została nastawiona na eksport wyrobów przemysłu okrętowego ,elektrotecznicznego, elektronicznego,chemicznego i informatyczengo. CZYNNIKI ROZWOJU AZJATYCKICH TYGRYSÓW: 1.korzystanie ze wzorów,technologii i kapitałów japońskich 2.wykorzystanie wysokiej wydajności pracy 3.stworzenie ekonomicznych ułatwień do prowadzenia gosp. 4.interwencjonizm państwowy połączony ze stabilną władzą polityczną partii demokratyczno-liberalnych 5.przeprawdzenie reform rolnych 6.szerokie reformy oświatowe.
Powstanie PRL-przekształcenia ustrojowe i gospodarcze:
Warunki powstania i rozwoju społeczno-gospodarczego Polski Ludowej 1. rewolucja społeczno-ustrojowa :a)dążenie do utrzymania ciągłości przedwojennego państwa polskiego przez partie związane z emigracyjnym rządem londyńskim: Polskie Stronnictwo Ludowe, b)program rewolucyjnych przemian społeczno-ustrojowych Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego oraz Centralnej Komisji Porozumiewawczej Stronnictw Demokratycznych c) zwycięstwo bloku demokratycznego w referendum ludowym, luty 1946, oraz w wyborach do Sejmu, luty 1947. Uchwalenie Małej Konstytucji, luty 1947, i przejście do stabilizacji. Grudzień 1948 - z połączenia PPR i PPS powstała PZPR 2.Ukształtowanie nowego terytorium państwa polskiego: w stosunku do okresu przedwojennego obszar Polski zmniejszył się,natomiast Polska odzyskała ok. 101 tys. km2 ziem zachodnich i północnych.Ziemie oddane ZSRR charakteryzowały się strukturą zdecydowanie rolniczą, w dużym stopniu zamieszkałe przez ludność niepolską. Ziemie zachodnie i północne były obszarami uprzemysłowionymi o rozwiniętej infrastrukturze 3.Stosunki ludnościowe kształtowały się w dużym stopniu pod wpływem konsekwencji wojny: liczba ludności Polski zwiększyła się. Deformacji uległa struktura demograficzna ludności: nastąpiła znaczna „wyrwa” wśród ludności w wieku produkcyjnym oraz feminizacja ludności. Duża liczba małżeństw i wysoki przyrost naturalny sięgający w pierwszych latach po wojnie do 20 promil. Niespotykany wzrost ruchliwości społecznej.
REFORMA ROLNA: Reforma ta została ogłoszona przez PKWN 6 września 1944. Polegała ona na parcelacji wszystkich majątków ziemskich, likwidacji własności chłopskiej i podziale tych ziem miedzy chłopów i robotników rolnych. Parcelacji podlegały majątki państwowe,niemieckie,należące do zdrajców, kolaborantów,itp. Rozparcelowane tereny przeznaczano przede wszystkim na powiększenie do 5h gospodarstw chłopskich i stworzenie gosp. dla chłopów bezrolnych. Ostatecznie z reformy rolnej skorzystało ponad milion gosp. chłopskich. Reforma spowodowała głębokie zmiany społ-gosp. i polityczne. Zniknęła klasa społeczna ziemian,wyeliminowano ją z życia społecznego i politycznego. Powiększyła się grupa gospodarstw towarowych.Reformy rolne miały charakter antyfeudalny i antyfaszystowski. NACJONALIZACJA PRZEMYSŁU: Procesy te (uprzemysłowienia) zakładały likwidację prywatnej własności środków produkcji (bogactw naturalnych,przemysłu,transportu,handlu zagranicznego,obrotu towarowego) i przejęcie ich na własność społeczną (państwa,spółdzielni,samorządów,instytucji,organ.społ).Cel nacjonalizacji był przede wszystkim polityczny: a)likwidacja własności niemieckiej b)likwidacja materialnych podstaw siły warstw kapitalistycznych c)uwolnienie gospodarki narodowej spod wpływu obcych kapitałów. Zasady i przebieg nacjonalizacji był uwarunkowany układem sił politycznych,udziałem kapitału obcego,względami międzynarodowymi,pozycją własności państwowej przed wojną.Najwcześniej przeprowadzono ją w Jugosławii ,Polsce i Czechosłowacji.W Polsce na podst. ustawy z 3 stycznia 1946 państwo przejęło,bez odszkodowania przedsiębiorstwa przemysłowe,górnicze,kominikacyjne,ubezpieczeniowe.Znacjonalizaowano także przedsiębiorstwa transportowe,telekomunikacyjne,ale nie banki. MIGRACJA LUDNOŚCI: Ruchy te przybrały w pierwszych latach po wojnie bardzo duże rozmiary i związane były przede wszystkim ze zmianą granic państwa a także z powrotem emigrantów.Na terenach Ziemi Odzyskanych mieszkało przed 1939 ponad 7 mln Niemców,a do końca 1949 wysiedlano przymusowo ponad 2 mln Niemców.Na Ziemiach Odzyskanych pozostała ludność miejscowa uznana za polską,pewna liczba obywateli polskich,żołnierze którzy nie mieli gdzie wracać.Przede wszystkim napływała tu ludność polska,systematycznie rozmieszczana po miastach i wsiach.W wielkiej liczbie przybywali reemigranci z Europy Zachodniej oraz repatrianci z terenów ZSRR.Ogólnie do Polski przybyło ponad 1,5 mln Polaków z ZSRR,a równocześnie przesiedlano z Polski ponad pół miliona osób narodowości ukraińskiej i białoruskiej.
Eugeniusz Kwiatkowski - polski polityk i działacz gospodarczy II Rzeczypospolitej.Od października 1935 pełnił funkcję ministra skarbu i wicepremiera do spraw gospodarczych. Opracował czteroletni plan inwestycyjny, obejmujący okres 1 lipiec 1936-30 czerwiec 1940. Patronował Centralnemu Okręgowi Przemysłowemu( to z jego z inicjatywy rozpoczęto budowę COP)W latach 1947-1952 był posłem na Sejm. W 1952 odsunięty od działalności gospodarczej, zajął się pracą naukową z dziedziny chemii i historii.
Skutki II wojny światowej:
II wojna światowa to zdecydowanie największy i najkrwawszy konflikt zbrojny w historii, trwający od 1 września 1939 - 2 września 1945. Skutkami tego tragicznego wydarzenia były głównie straty w ludziach , jednak nastąpiły również zmiany w światowej gospodarce i polityce.Po 1945 r. narodził się nowy świat. Życie utraciło 50 milionów osób, z tej liczby 20 milionów było ofiarami terroru i ludobójstwa . Niewątpliwie zrujnowana została gospodarka światowa. Załamał się światowy system monetarny, podskoczyła inflacja .W 1945 r. przed rządami wielu krajów stanęła kwestia wyżywienia ludności.W wyniku II wojny światowej, a zwłaszcza porozumienia wielkiej trójki w Jałcie 4-11 luty 1945 (Roosevelta, Churchilla i Stalina) Europa została podzielona na dwie strefy wpływów: 1.amerykańską 2.radziecką ,Ad1 Stany Zjednoczone wzbogaciły się ogromnie na dostawach wojennych. Nietknięte zniszczeniami wojennymi, z nowoczesną gospodarką, społeczeństwem i kulturą, , z bombą jądrową – zaczęły uważać się za strażnika demokracji na świecie. Ad2.Związek Radziecki pod wodzą Stalina zaczął przekształcać zajęte przez Armię Czerwoną kraje europejskie w swoich satelitów. Towarzyszyły temu zmiany wewnętrzne w tych państwach, nazywane sowietyzacją, lub stalinizacją, polegające na likwidacji demokracji, wolności, elementarnego prawa własności, oraz coraz większe ograniczanie suwerenności tych krajów. Stalin ufny w potęgę militarną ZSRR i swoją przebiegłość polityczną, zmierzał najwidoczniej do podporządkowania, a prawdopodobnie i włączenia Europy Wschodniej i Środkowej do komunistycznej wspólnoty, w której Rosja odgrywałaby decydującą rolę. KWESTIA POLSKA: Granica wschodnia wzdłuż linii Curzona,powołanie w przyszłości Tymczasowego Rządu jedności Narodowej,przeprowadzenie wolnych i demokratycznych wyborów. TEHERAN (28 listop..-1 grudzień1943): Czołową rolę odegrały Wielka Brytania,USA,Związek Radziecki (Roosevelta, Churchilla i Stalina) ustalono:likwidacja hitleryzmu,rozbicie Niemiec,a w sprawie Polski przebieg granicy wschodniej wzdłuż linii Curzona,w zamian miała uzyskać terytoria na Zachodnie i Północy. POCZDAM 17 lipec-2 sierpień 1945: (Truman, Churchilla i Stalina) Ustalenie 4xD:deminitaryzacja,denazyfikacja (likwidacja partii nazistowskiej),dekartelizacj (likw.karteli w przemysle),demokratyzacja.Uznano polski tymczasowy rząd jedności narodowej.Podział Niemiec na 4 części (Berlina tez).
Osłabił się również kościół katolicki. Wojna wywarła też istotny wpływ na procesy emancypacji ludów Azji i Afryki dążących do zrzucenia rządów europejskich mocarstw kolonialnych. Wojna zrewolucjonizowała technikę wojskową, a samą wojnę uczyniła gigantycznym gospodarczym wysiłkiem, rywalizacją potencjałów, możliwości technicznych i surowcowych. Pojawiły się nowe rodzaje broni. Problemem był także personel wojskowy.Zachodnie mocarstwa miały problem nawet z zaopatrzeniem własnych wojsk. Winston Churchill stał się inicjatorem pierwszego europejskiego kongresu, na którym stworzono m. in. Ruch na rzecz Integracji Europy. Później kolejne państwa wstąpiły do
Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali (EWWiS). Był to traktat podpisany w 1951 r. przez Francję, RFN, Włochy i kraje Beneluksu (Belgia, Holandia, Luksemburg). Celem działania EWWiS była koordynacja polityki gospodarczej w dziedzinie surowców i produktów o znaczeniu strategicznym.Jako naturalna kontynuacja Koalicji Antyhitlerowskiej i przeciwwaga dla Układu Warszawskiego powstało NATO, którego pakt założycielski podpisano już 4 kwietnia 1949. Pierwszą wspólną operacją państw w nim zrzeszonych było stworzenie mostu powietrznego nad Berlinem.Skutkiem wojny było też Uchwalenie 26 czerwca 1945 r. w San Francisco Karty Narodów Zjednoczonych (weszła w życie 24 października 1945 r.) i utworzenie Organizacji Narodów Zjednoczonych (ONZ; United Nations – UN) na miejsce przedwojennej, Ligi Narodów. ONZ miała czuwać nad pokojem światowym z zachowaniem suwerennej równości wszystkich państw członków Organizacji. PLAN MARSHALLA: 5 czerwca 1947 amerykański sekretarz stanu George Mershall przedstawił założenia programu podjętego w celu pomocy gosp.dla Europy. Plan był skierowany do ZSRR i państw Europy Śrokowo-Wschodniej *Stalin uznał go za imperialistyczny spisek i wymógł na rządach tych państw odrzucenie go).W odp. Na plan Marshalla przedstawiciele 16 państw europejskich określiło swe potrzeby na 22 mld dolarów,plan nazywany oficjalnie:Planem Odbudowy Europy.Plan stanowił poważny impuls dla odbudowy państw europejskich i stwarzał przesłanki dobrej koniunktury gospodarczej w USA.Polityczne konsekwencje planu były poważne:pomoc była obłożona warunkami politycznymi (weliminowanie komunistów z rządu oraz nadzór USA nad wykorzystaniem pomocy).Związek Radziecki odp. Na plan zerwaniem kontaktów z Zachodem i wojna ideologiczną. 27 września 1947 w Szklarskiej Porębie odbyła się narada 9 partii komunistycznych i robotniczych,która oznaczała podział świata na dwa wrogie obozy.W krajach Europy Wschodniej rozpoczął się proces przyspieszonego eliminowania opozycji politycznej,monopolizowania władzy i przyjmowania radzieckiego modelu rozwoju społ.gosp.
Merkantynizm:
Kierunek rozwijający się w XVII wieku. Działało w nim wielu teoretyków i myślicieli ekonomicznych. Francuzi: Jean Bodin, Antoine de Montchrtien, Barthlemy de Laffemas (uznawany za prekursora merkantylizmu), Jean Colbert. Anglicy: Thomas Mun, Thomas Gresham, Daniel Defoe, William Petty. Podstawowym założeniem merkantylizmu było przekonanie, że o bogactwie kraju decydują zgromadzone zasoby kruszców (srebra I złota). Jest to potęga trwała, w przeciwieństwie do dóbr żywnościowych, które są nietrwałe. Skoro więc kruszce decydują o bogactwie kraju, winno się wszelkimi sposobami powiększać ich zasoby. Najwcześniejszy sposób gromadzenia praktykowany przez Hiszpanię nie zdał egzaminu, gdyż kruszce były przeznaczane na konsumpcję, nie umacniały gospodarki. Uznano później, że celem państwa powinno być uzyskiwanie dodatniego bilansu w handlu zagranicznym, aby kruszce ściągać do kraju. Za środki osiągnięcia tego celu uznano: protekcjonizm celny(stosowanie niskich ceł wywozowych na towary oraz wysokich na surowce i artykuły rolne i odwrotnie w przypadku ceł wwozowych) w celu ochrony interesów własnych producentów; popieranie rozwoju produkcji krajowej, szczególnie nowych przemysłów o charakterze antyimportowym, w tym celu państwo powinno stosować różne metody interwencji(zwolnienia podatkowe, subwencje itp.); dążenie do samowystarczalności(autarkia gospodarcza) w produkcji surowców strategicznych i w rolnictwie; popieranie polityki kolonialnej(dostarczają potrzebne surowce, towary, niewolników, stają się wizytówką potęgi świata); popieranie wzrostu ludności(polityka pronatalistyczna-zwiększenie przyrostu naturalnego), pełne wykorzystanie siły roboczej, sprowadzanie fachowców z zagranicy, zakaz emigracji fachowców; aktywne kształtowanie gustów i przyzwyczajeń konsumpcyjnych ludności(kampanie przeciwko luksusowi, gdyż noszenie bogatych ozdób i gromadzenie biżuterii jest zamrażaniem kapitału, upowszechnienie w Anglii konsumpcji ryb w okresie częstych postów, aby wiązać ludzi z morzem, nakazy noszenia odzieży wełnianej w celu stworzenia popytu na krajowe wyroby wełniane).
W nowoczesnych państwach koniecznością stała się polityka unifikacyjna, czyli znoszenie wewnętrznych komór celnych, wprowadzenie jednolitych miar i wag, ujednolicanie systemu podatkowego.
Zmiany gospodarcze po 1956 Polski Październik 1956:
Plan 6-letni przyniósł efekty w postaci rozwoju przemysłu ciężkiego, ale wielki wysiłek społeczeństwa nie przyniósł wzrostu poziomu konsumpcji. Niezadowalające płace i trudności aprowizacyjne musiały doprowadzić do wybuchu niezadowolenia społecznego. Jako pierwsi wystąpili pracownicy Zakładów im. Stalina w Poznaniu (Zakłady H. Cegielskiego) i zażądali obniżenia norm, zmniejszenia podatków i podwyższenia płac. 28 czerwca 1956 r. większość załogi Cegielskiego (ponad 80%) opuściła miejsca pracy skierowała się przed siedzibę Wojewódzkiej Rady Narodowej i Komitetu Wojewódzkiego PZPR. Stutysięczny tłum (po drodze przyłączali się pracownicy innych poznańskich zakładów), zaatakował więzienie, a następnie budynek Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa, gdzie padły pierwsze strzały. Władze wprowadziły do miasta oddziały wojskowe pod dowództwem gen. Stanisława Popławskiego i przystąpiły do pacyfikacji demonstrujących. Rezultat okazał się tragiczny, 75 osób zostało zabitych (m.in. 13-letni Romek Strzałkowski), a ponad 800 rannych. Aresztowano prawie 700 osób, które zostały poddane brutalnemu śledztwu. Wrzenie społeczne i narastająca krytyka systemu politycznego zmusiły władze komunistyczne do podjęcia działań umożliwiających rozwiązanie kryzysu. Przywrócono do życia politycznego wcześniej represjonowanego Władysława Gomułkę i zwołano VIII Plenum KC PZPR (19 X 1956 r.). Sprowokowało to niespodziewaną wizytę delegacji radzieckiej z Nikitą Chruszczowem (I sekretarz KC KPZR) na czele oraz ruchy wojsk radzieckich stacjonujących w Polsce. Po dramatycznych rozmowach Chruszczow zgodził się na kandydaturę Gomułki na przywódcę partii i nakazał wstrzymać radzieckie kolumny pancerne kierujące się na Warszawę. Gomułka wybrany I sekretarzem KC PZPR w swoim przemówieniu programowym skrytykował kult jednostki, zapowiedział liberalizację życia politycznego, zmianę metod zarządzania, nieskrępowany rozwój rolnictwa indywidualnego i przestrzeganie zasady suwerenności w stosunkach z ZSRR, ale jednocześnie podkreślił kontynuowanie socjalistycznej drogi rozwoju i przyjaźni z ZSRR. Społeczeństwo przyjęło rezultaty plenum z ulgą i nadzieją na demokratyzację życia i rozliczenie winnych “błędów i wypaczeń”. Dopiero na XX Zjeździe zainicjowano nową politykę efektywnego gospodarowania, w myśl której przemysł ciężki miał oddać prymat przemysłowi lekkiemu, produkującemu dobra konsumpcyjne. Potępiono dotychczasowe założenia w sferze kultury i spraw życia codziennego. W 1968r. rozpoczął się nowy „manewr gospodarczy”, polegający na obniżaniu poziomu życia ludności i zdobywaniu przez to środków na realizację programu inwestycyjnego. 12 grudnia 1970r. – decyzja rządu o podwyżce cen detalicznych art. przemysłowych i spożywczych (rzędu 10-38%). Na jej wprowadzenie w okresie przedświątecznym nalegał sam Wł. Gomułka, mimo ostrzeżeń, iż może to pociągnąć za sobą niezadowolenie społeczne. Pogarszająca się sytuacja materialna społeczeństwa, zacofany przemysł, słabość rolnictwa, spotęgowana niedoinwestowaniem gospodarstw indywidualnych i błędną politykę cenową władz, kryzys budownictwa mieszkaniowego, trudności zaopatrzeniowe, fatalny stan usług doprowadziły do otwartego wybuchu nasilającego się już od dłuższego czasu niezadowolenia. Najostrzejszy charakter przybrał on na Wybrzeżu, gdzie doszło do masowych strajków i demonstracji. Rozpoczął je 14 grudnia 1970r. masowy protest w Stoczni Gdańskiej, której załoga sformowała wielotysięczną demonstrację, udając się pod gmach KW PZPR. Podczas szturmu KW wywiązały się walki z oddziałami MO. Trójmiasto zostało objęte całkowitą blokadę telekomunikacyjną. Nazajutrz strajk rozszerzył się na inne zakłady, m.in. Stocznię Gdańską, Port Północny i Stocznię Remontową w Gdańsku.
3-letni plan odbudowy kraju:
Po objęciu władzy przez komunistów zaczęto głosić wyższość socjalistycznej gosp.planowanej nad kapitalistyczną. Państwo miało teraz kierować poprzez wyznaczanie zadań poszczególnym przedsiębiorstwom. Jesienią 1945 powołano Centralny Urząd Planowania na czele z Czesławem Bobrowskim. CUP opracowywał plan odbudowy gosp.kraju na lata 1947-1949,którego głównym celem byłaby poprawa życia społeczeństwa,odbudowa i modernizacja zakładów produkcyjnych.Odbudowa ta miała się odbywać w 3 sektorach:państwowym,spółdzielczym,prywatnym. Uchwalenia planu 3-letniego dokonał Sejm 2 lipca 1947. Plan miał być realizowany w okresie: 1 styczeń 1947 – 31 grudzień 1949. Przewidywał podniesienie stopy życiowej powyżej poziomo przedwojennego – miano to osiągnąć poprzez: 1.zniewolenie szkód wojennych 2.scalenie Ziem Odzyskanych z resztą kraju (służyła temu akcja osiedleńcza,dzięki której stopniowo ożywały wsie i miasta,największe miasto na tych ziemiach to Wrocław,Szczecin.Na odbudowę ziem zachodnich państwo przeznaczyło specjalne nakłady inwestycyjne,powołano osobne Ministerstwo Ziem Odzyskanych,uruchamiano zakłady produkcyjne,odbudowywano porty morskie) 3. wykorzystanie wybrzeża morskiego. Dzięki temu wszystkiemu przekroczenie przedwojennego poziomu produkcji przemysłowej i rolnej. 4.do zadań społecznych należało też umożliwienie powrotu do kraju emigrantom. W wyniku planu produkcja przekroczyła poziom przedwojenny.Dużym osiągnięciem stało się odbudowanie Warszawy.Zwiększyła się też produkcja rolna, jednak w miastach nadal wyst.stałe niedobory żywności – starano się temu zaradzić poprzez kontraktację (skup przez państwo) ziemniaków,buraków,lnu,itd.
TENDENCJE ROZWOJU GOSPODARCZEGO POLSKI 1918-1939
1. Odbudowa gospodarcza 1918-1923: a. wzrost produkcji przemysłowej, napływ kapitałów obcych. Koniunktura inflacyjna b. reforma rolna 1920: wykup ziemi za połowę ceny, 80% parcelowanej ziemi przeznaczone dla małorolnych i bezrolnych, długoterminowe kredyty dla nabywców c. przejawy i przyczyny inflacji: gospodarka wojenna - ok. 50% wydatków budżetowych przeznaczono na potrzeby armii, słabość kapitału wewnętrznego, spłata długów zagranicznych, rosnący deficyt budżetowy, w którym wydatki były 3-krotnie wyższe od wpływów, deficytowość przedsiębiorstw państwowych.
2. Polityka inflacyjna rządu: druk marek polskich podstawowym źródłem dochodów budżetu. Inflacja ożywiła działalność inwestycyjną, obniżyła koszty produkcji i podniosła konkurencyjność na rynkach zewnętrznych. Inflacja przejęła funkcję systemu podatkowego - spadek wartości pieniądza był większy niż wzrost płac nominalnych. Ceny w Polsce w przeliczeniu na walutę wymienialną były niskie, co dawało eksporterom premię eksportową i hamowało import. Spadek płacy realnej i wzrost walki klasowej, szczególnie w 1923 r. 3. Reforma skarbowa 1924: opracowanie przez Grabskiego projektu budżetu państwa na ten rok; powołanie Banku Polskiego, wprowadzenie nowej waluty „złoty polski” , zaprzestanie emisji marki na potrzeby skarbu państwa; plan stabilizacji waluty: oszczędności budżetowe, wprowadzenie progresywnego podatku majątkowego w walucie wymienialnej - frankach szwajcarskich, interwencja giełdowa - wyprzedaż dolarów i funtów za marki polskie. Zniesienie dopłat do kolei. Osiągnięcie równowagi budżetowej. 4. pogorszenie się koniunktury gospodarczej. Przyczyny: spadek wytwórczości przemysłowej i zatrudnienia w wyniku likwidacji premii eksportowej, wojna celna między Polską a Niemcami, ujemny bilans płatniczy, spadek wpływów budżetowych od kapitalistów do 20% z tytułu podatku majątkowego. 5. Poprawa koniunktury: otwarcie rynku skandynawskiego dla węgla i dodatni bilans płatniczy, spadek kursu złotego do dolara i wprowadzenie premii eksportowej.
6. Ożywienie gospodarki polskiej 1926-1929: a. ożywienie gospodarki polskiej pod wpływem prosperity gospodarki kapitalistycznej; b. wzrost produkcji przemysłowej i eksportu, inwestycji: przejawy postępu technicznego: opracowanie przez Stefana Bryłę metod spawania wielkich konstrukcji metalowych, uruchomienie na licencji FIATA produkcji polskiego samochodu, 1926r.; modernizacja przemysłu: budowa portu w Gdynii 1925, fabryki nawozów w Mościcach, budowa magistrali węglowej Górny Śląsk – Gdynia; wśród inwestycji nieprodukcyjnych dużą rolę odgrywało budownictwo domów mieszkalnych i administracyjnych; spadek zatrudnienia i wzrost płac realnych. c. napływ kapitałów obcych
7. Wielki kryzys gospodarczy 1929-1935: a. przyczyny kryzysu: zahamowanie rozwoju, kartelizacja w gospodarce i podporządkowanie licznych przedsiębiorstw kapitałowi zagranicznemu; błędna polityka rządu przejawiająca się w obstawaniu przy istniejącym parytecie pieniądza.; wadliwa struktura agrarna i przeludnienie wsi b. specyficzne cechy kryzysu w Polsce: zaczął się stosunkowo wcześnie, w stosunku do innych państw spadek produkcji przemysłowej, poprawa koniunktury zaczęła się najpóźniej, bo w 1935, c. przejawy kryzysu: w latach 1928-1932 produkcja przemysłowa zmniejszyła się o 38%, spadek produkcji węgla o 38%, surówki żelaza o 72%, żelaza o 88%, stali o 59%, cementu o 65%; skurczenie się rynku wewnętrznego: ograniczenia produkcji oraz eksport po cenach dumpingowych na rynek zagraniczny; polityka rządu wobec karteli: wspieranie w latach 1927-1933 kartelizacji przemysłu w celu zachęcania do napływu kapitału zagranicznego, osiągnięcia stabilizacji gospodarczej oraz powiększenia eksportu poprzez premie eksportowe i stosowanie cen dumpingowych. 8. Kryzys rolny. Rozwarcie nożyc cen. W 1934 rolnik mógł kupić o połowę mniej niż w 1928 za sprzedaż tych samych produktów. Nożyce cen: ceny na produkcję rolną były kształtowane na rynku, natomiast na przemysłowe na zasadzie ceny monopolowej - skartelizowanej. Spadkowi cen produkcji rolnej towarzyszą wzrost produkcji i podaż sezonowej. 9. polityka rządu wobec kryzysu: dwa etapy. Pierwszy, w którym rząd zachowywał się biernie. Od 1932 antykryzysowa działalność rządu: akcja oddłużania rolnictwa i powszechne moratorium w rolnictwie 1934 - z wyjątkiem zadłużenia u państwa i w bankach spółdzielczych pozostałe długi zostały odroczone, interwencja rynkowa państwa - interwencyjny skup zboża, obniżenie skartelizowanych cen na wyroby przemysłowe - nowa ustawa kartelowa z 1935, rozszerzenie frontu robót publicznych, aktywizacja eksportu przez premie eksportowe; etatyzacja - rząd przejmował na własność zadłużone, ale ważne dla państwa przedsiębiorstwa przemysłowe,10. Przejawy ożywienia gospodarczego 1936-1939: a. poprawa koniunktury: wzrost cen, dochodów i popytu w rolnictwie, wydatne zwiększenie produkcji dóbr inwestycyjnych w przemyśle o 16%, ożywienie w handlu wewnętrznym i zagranicznym, zlikwidowanie deficytu budżetowego 1936, b. powiększenie się produkcji przemysłowej w latach 1928-1938 o 19%, c. umiarkowany wzrost zatrudnienia poza rolnictwem. Utrzymanie się bezrobocia. d. interwencja państwa w celu ożywienia gospodarki
11.główne kryteria polityki inwestycyjnej rządu: wzmocnienie obronności kraju, industrializacja jako sposób na rozładowanie dysproporcji między Polską A i B, aktywizacja biernych obszarów oraz rentowność procesów gospodarczych,
12. czteroletni plan inwestycyjny rządu, poł. 1936-poł. 1939. Główne obszary działalności inwestycyjnej: budowa Centralnego Okręgu Przemysłowego, rozbudowa portu w Gdyni, - w polityce walutowej odejście od polityki deflacyjnej 1936. Wprowadzenie dekretu o zakazie wymienialności waluty na złoto.
Odkrycia geograficzne:
Przyczyny i przebieg odkryć geograficznych: ekonomiczne-poszukiwani drogi morskiej do Indii w celu poszukiwania korzeni oraz złota i srebra; religijne-szerzenie chrześcijaństwa wśród pogan i niewiernych. Przesłanki umożliwiające podejmowanie dalekich wypraw morskich: postęp w dziedzinie nawigacji(karawele, zastosowanie żagli, busoli, przyrządów określających położenie na morzu); rewolucja intelektualna Odrodzenia(nawrót do tezy starożytnych astronomów o kulistości Ziemi, ciekawość odkrywcza poszczególnych jednostek); powstanie w Hiszpanii dużych grup ubogiego rycerstwa, po wypędzeniu Maurów pozostającego bez zajęcia, zainteresowanego poszukiwaniem bogactw zamorskich; podjęcie, przez monarchów portugalskich i hiszpańskich, finansowania wypraw.
Odkrycia: Przylądek Dobrej Nadziei- Bartłomiej Diaz, 1488.; wybrzeża Indii- Vasco da Gama, 1498, 12.X.1492 Krzysztof Kolumb podjął próbę dopłynięcia do Indii w kierunku zach, dociera jednak do jednej z wysp archipelagu Bahama, myśląc że to Azja. Amerigo Vespucci dochodzi, że Kolumb odkrył Amerykę w 1499. Podróż dookoła świata- Ferdynand Magellan, 1519-1522.
Imperia kolonialne Portugalii i Hiszpanii: Portugalia- Angola, Mozambik, Zanzibar, Indie( Goa, Kalikat)- zakładanie faktorii handlowych; XVI wiek- Alfonso Albuquerque- dotarł do Malukków , Sumatry, Chin(faktoria w Macao) i Japonii(faktoria w Nagasaki), poza tym: Brazylia (Pedro Cabral w 1500). Hiszpania: Wielkie i Małe Antyle, Kubę, Meksyk, Peru, XVI wiek: Filipiny(podbija je Magellan), Ameryka Środkowa. Hiszpanie w koloniach eksploatowali metale szlachetne, Peru-odkrycie bogatych złóż srebra koło Patosi. Eksterminowano Indian.
Rewolucja handlowa: nastąpiły zmiany w handlu w zakresie: zasięgu geograficznego europejskiej wymiany handlowej, przebiegu dróg handlowych i rozwoju centrów handlowych; asortymentu towarów będących przedmiotem wymiany; organizacji wymiany towarowej. Rozwija się handel transoceaniczny(przez Atlantyk z Europy do obu Ameryk, z Afryki do Ameryki, wokół Afryki przez O. Indyjski do Indii i na Daleki Wschód). Podupada znaczenie miast włoskich i hanzeatyckich. Rozwijają się Lizbona, Kadyks i Sewilla (Spain), Antwerpia w Niderlandach.. Weszły na rynek nowe towary kolonialne: kawa, kakao, herbata tytoń. Ameryka dała Europie nowe towary: pomidory, ziemniaki, kukurydzę. Nowymi instytucjami obrotu towarowego stają się giełdy towarowe, gdzie dokonuje się transakcji hurtowych na podstawie wystawionych próbek towaru. Powstają wielkie organizacje handlowe zorganizowane na zasadzie spółek akcyjnych (założyciele wypuszczali określoną liczbę akcji, kwoty uzyskane z ich sprzedaży stanowiły podstawę kapitału zakładowego, zyski zaś dzielono proporcjonalnie do liczby posiadanych akcji).
Inflacja monetarna: od początku XVI wieku rosną ceny w Europie. Najbardziej wzrosły ceny żywności (zboża), słabiej artykułów rzemieślniczych, najmniej zwyżkowały płace pracowników najemnych. Jean Bodin dał początek teorii kwantytatywnej wzrostu cen. Uważał, że przyczyną wzrostu cen jest przywiezienie przez Hiszpanię dużych ilości złota i srebra z Nowego Świata. Na skutek napływu złota, a przede wszystkim srebra, powstawał mechanizm inflacji kruszców, co spowodowało automatyczny wzrost cen i towarów i usług. Inne przyczyny wzrostu cen; wzrost liczby ludności, co zwiększyło popyt na żywność, której podstawą było ciągle zboże, szybszy obieg pieniądza na skutek przyspieszenia i zwielokrotnienia obrotów handlowych; celowe psucie pieniądza(zmniejszanie zawartości kruszcu w monetach), które przynosiło korzyści właścicielom mincerni; ogólna aktywizacja życia gospodarczego i przyspieszenie rozwoju gospodarki towarowo-pieniężnej. Konsekwencje XVI-wiecznej rewolucji cen: na inflacji zyskiwali dłużnicy zaciągający pożyczki (przedsiębiorcy, burżuazja), tracili zaś posiadacze ziemscy otrzymujący rentę czynszową w stałej wielkości i pracownicy najemni; wzrost cen artykułów rolnych oznaczał sprzyjającą koniunkturę w krajach rolniczych.
Nowożytne niewolnictwo: w początkowym okresie odkryć geograficznych Portugalczycy, prowadzący gospodarkę plantatorską na wyspach atlantyckich (Madera, W-py Zielonego Przylądka), korzystali z pracy niewolniczej Murzynów afrykańskich. Stąd metoda ta została przeniesiona do obu Ameryk. W koloniach hiszpańskich a Ameryce rozwijała się gospodarka rolno-hodowlana oraz górnictwo kruszcowe oparte na przymusowej pracy Indian. Ginęli oni z powodu morderczej pracy i groźnych chorób (gruźlica). Od końca XVI wieku na skutek interwencji dominikanina Bartolome Las Casasa chcącego ratować zagrożoną unicestwieniem populację Indian zaczęto sprowadzać do Ameryki Murzynów afrykańskich, którymi handlowano jak niewolnikami. Proceder handlu „czarnym towarem” rozwinął się na wielką skalę w XVIII wieku.
Dualizm agralny:
Tworzenie folwarków – gospodarstw pańskich zorientowanych na towarową produkcję zboża, w mniejszej mierze produktów hodowlanych, a pozostających pod osobistym zarządem właściciela- wiąże się z rosnącym popytem na zboże na zachodzie Europy po wielkich odkryciach geograficznych. Koniunktura została spotęgowana przez pomyślne dla producentów zmiany cen. Folwarki powstawały na miejscu dawnych, własnych gospodarstwa feudałów(tzw. rezerwa pańska), zagospodarowywano też pustki, skupowano sołectwa, przenoszono chłopów na inne- gorsze lub bardziej oddalone- grunty. Istniały dwa modele folwarków: związany z rynkiem zew, przede wszystkim zachodnim, za pośrednictwem portów bałtyckich; dominował on na ziemiach polskich; związany z rynkiem wew(popyt na żywność w miastach); występuje on w państwie moskiewskim. Ten dwutorowy rozwój rolnictwa europejskiego nosi nazwę dualizmu agrarnego. Linia graniczna pomiędzy tymi typami przebiegała wzdłuż Łaby. Zmiany rolnictwa na zachodzie szły wyraźnie w kierunku gospodarki kapitalistycznej(indywidualne władanie ziemią, system dzierżawny, powiązanie z produkcją przemysłowa i kapitałem mieszczańskim), natomiast wschód przyjął narzucony popyt na zboże i rozwijał jednostronną produkcję polową. Narastały dysproporcje w dziedzinie społecznej: na zachodzie wzrastała rola nowej szlachty(gentry) oraz ożywionego protestancką ideologią mieszczaństwa, na wschodzie umocnił się system feudalny (zacofanie gospodarcze).
Narodziny kapitalizmu
Lata 1450-1750 nazywamy umownie „epoką genezy kapitalizmu”. Istota kapitalizmu: doświadczenia dwóch wieków rozwoju kapitalizmu w świecie pozwalają na wyodrębnienie podstawowych jego cech i wyróżników jako systemu społeczno-ekonomicznego. Można do nich zaliczyć: dominację własności prywatnej, która jest podstawą stosunków społecznych, działań ekonomicznych jednostek i politycznej stabilności państw; kapitał w postaci środków produkcji oraz środków finansowych na opłacenie cudzej pracy, kapitał przynosi właścicielowi dochód (zysk); produkcję towarów na zbyt dla anonimowego odbiorcy i istnienie przedsiębiorstw produkcyjnych przystosowanych do takiego wytwarzania przez specyficzną organizację i technikę wytwarzania, system ten oparty jest na ciągłym postępie technicznym i innowacyjności; występowanie najemnej siły roboczej (w marksizmie jest to najważniejszy wyróżnik ustroju kapitalistycznego), pracownik najemny(robotnik) jest wolny osobiście; racjonalizację działań ludzkich(kierowanie się interesem), uzyskanie dochodu pieniężnego jest motorem ludzkiej aktywności; podporządkowanie działalności gospodarczej osiąganiu zysków, powszechna staje się zatem prywatna zaradność (inicjatywa) i konkurencja między wytwórcami towarów; rewolucję w sferze wartości: powstanie indywidualizmu i tzw. ducha burżuazyjnego(m.in. dążenie do wolności politycznej i gospodarczej); ciągłość wzrostu gospodarczego, czyli stały rozwój wynikający z inwestowania, czyli umieszczania części kapitału w działalności produkcyjnej czy usługowej. Jeżeli lata 1450-1750 są określane jako epoka genezy kapitalizmu, to musiały w tym okresie zostać stworzone warunki do zaistnienia tego systemu. Wydaje się, że tymi czynnikami i warunkami są: poszerzenie sfery wolności jednostki i umacnianie własności prywatnej; akumulowanie kapitału w postaci procesu tzw. pierwotnej akumulacji kapitału(A.Smith, K.Marks); uwolnienie zasobów siły roboczej i powiększanie tzw. kapitału ludzkiego(nauka, szkolnictwo); ewolucja myśli i ustrojów politycznych: idee wolnościowe, poszerzenie praw politycznych burżuazji; aktywna rola państwa w promowaniu rozwoju gospodarczego(polityka merkantylistyczna); postęp techniczny narastający i eksplodujący w postaci angielskiej rewolucji przemysłowej.
Przyczyny i skutki rewolucji przemysłowej(1790-1830)
Najwcześniej rewolucja rozpoczęła się na Wyspach Brytyjskich,, był tam zaawansowany rozwój gospodarczy, a przemysł- pod względem techniki i organizacji produkcji- był na tym samym poziomie co w innych krajach Europy zachodniej. Na przebieg rewolucji wpłynęły czynniki: przemiany w rolnictwie (rewolucja agrarna), które z jednej strony uwolniły ze wsi zbędna ludność i dostarczyły wolnej siły roboczej dla przemysłu, z drugiej- stworzyły w modernizowanym rolnictwie chłonny rynek zbytu na artykuły przemysłowe(narzędzia); istnienie znacznych kapitałów zgromadzonych w wyniku procesów pierwotnej akumulacji kapitałów; wytworzenie rynku zbytu na towary przemysłowe, które wynikało ze wzrostu liczby ludności oraz podniesienia poziomu i jakości konsumpcji; tradycje produkcyjne rzemiosła, nakładu, i manufaktury spowodowały, że w XVIII wieku ok. 1/3 mieszkańców Anglii stanowili rzemieślnicy, którzy pracowali w swoim fachu z pokolenia na pokolenie, odznaczali się wysoka kulturą techniczną i przejawiali skłonności do innowacji technicznych; rozwój nauki(szczególnie fizyki, mechaniki, chemii, alchemii), upowszechnienie stosowania eksperymentów naukowych, ochrona wynalazczości; korzystna sytuacja surowcowa: zasoby miejscowe(węgiel kamienny, ruda żelaza, wełna) oraz z kolonii (bawełna, melasa trzciny cukrowej); korzystna infrastruktura transportowa, rozwinięta flota handlowa, brak barier celnych w handlu wew; stabilny ustrój polityczny, wyspiarskie położenie kraju zapewniało bezpieczeństwo państwa.
Etapy przewrotu przemysłowego: mechanizacja przemysłu włókienniczego: 1773 John Kay wynalazł latające czółenko w warsztacie tkackim, początkowo był zakazany, gdyż burzyło proporcję między zatrudnionymi tkaczami i przędzarzami. Pierwszą przędzarkę mechaniczną skonstruował w 1764 James Hargreaves, w następnych latach udoskonalili tę konstrukcję Richard Arkwright(napęd wodny, 1771) oraz Samuel Crompton, który połączył obie konstrukcje w 1779. maszyna ta dawała dobrą, mocną przędzę w dużej ilości. Tej sytuacji proces tkania, nawet przy zastosowaniu czółenka Kaya, był zbyt wolny. Patent Edmunda Cartwrighta zlikwidował te dysproporcje i produkcja tkanin wzrosła. Później nauczono się nanosić mechanicznie wzory na tkaniny (Joseph Jacquard, 1804 tzw tkaniny żakardowe). Przełom w hutnictwie i obróbce żelaza: doświadczenia nad zastosowaniem węgla kamiennego do produkcji hutniczej prowadzone w latach 109-1735 prze rodzinę Darby zakończyły się sukcesem, gdy zastosowano zamiast węgla kamiennego koks (produkt suchej destylacji węgla kamiennego). Przyspieszyło to znacznie rozwój hutnictwa. Henry Cort zastosował tzw. puddlingowanie, czyli mieszanie roztopionej rudy w wielkim piecu, a do obróbki surówki w 1784 zamiast pracy ręcznej kowali użył walców mechanicznych. Pod koniec XVIII wieku opatentowano już pierwsze obrabiarki(Henry Maudslay, 1797), co pozwoliło produkować precyzyjne detale maszyn. Maszyna parowa: od XVII wieku prowadzono w kilku krajach badania nad możliwością przemiany energii cieplnej pochodzącej ze spalania opału w energię mechaniczną. Pierwsze konstrukcje tzw. machiny ogniowej Denisa Papina (1679, 1690) i Thomasa Savery’ego (1698) ulepszył Thomas Newcomen(patent 1711) i zastosował jako pompę w kopalniach węgla kamiennego. To urządzenie zmodernizował James Watt stwarzając maszynę parową. Tenże konstruktor w 1781 przystosował maszynę parową do napędu obrotowego, co pozwoliło zastosować ją w przemyśle. Ubocznym efektem zastosowania maszyn parowych był wzrost popytu na węgiel kamienny jako jej paliwo. Transport: starano się przystosować maszynę parową do poruszania pojazdów: najpierw na drogach- Nicolas Cugnot w 1765 w Paryżu(automobile), potem na szynach- lokomotywa (Richard Trevithick, 1804). Udoskonalił ją w 1814 George Stephenson. Powstała kolej żelazna, która połączyła Stockton i Darlington linią towarową w 1825, zaś w 1830 Liverpool z Manchesterem(linia osobowa). Jeszcze wcześniej poza Anglią zastosowano maszynę parową do poruszania statków rzecznych w USA (Robert Fulton, 1807- parostatek „Clermont” na Missisipi). Skutki rewolucji przemysłowej: ekonomiczne: nastąpi znaczny wzrost wydobycia węgla kamiennego, produkcji surówki żelazaoraz wyrobów bawełnianych, przejście do masowej produkcji, obniżanie kosztów jednostkowych produkcji, wypieranie nakładu oraz manufaktury, wzrost ludności brytyjskiej, nasilenie procesów urbanizacyjnych, dynamiczny wzrost miast przemysłowych: Manchester, Birmingham, Liverpool i inne, powstawanie ośrodków przemysłowych. Społeczne: tworzenie się nowej klasy społecznej- proletariatu fabrycznego oraz kapitalistów, powstanie nowych maszyn spowodowało bezrobocie i nędzne warunki bytowania robotników.
Liberalizm gospodarczy
Źródeł liberalizmu gospodarczego należy szukać w: 1) poglądach fizjokratów francuskich z połowy XVIII wieku, 2)angielskiej klasycznej ekonomii politycznej z tego samego okresu. Fizjokratyzm: powstał we Francji, twórcą był Francois Quesnay. W 1758 opublikował on Tablicę ekonomiczną i zgromadził wokół siebie grono zwolenników(Gabriel Honor de Mirabeau, Pierre Dupont de Nemours, Jacques Anne Turgot). Według fizjokatyzmu, jedynie rolnictwo daje produkt czysty i warunkuje rozwój całej gospodarki. Natomiast przemysł(rzemiosło) i handel są działalnością jałową. „Porządek naturalny” opiera się na wyłącznej własności i wolności osobistej. Wyłączna własność pozwala właścicielowi dysponować swą ziemią, produktem i siłą roboczą. Wolność oznaczać miała zniesienie reglamentacji produkcji, cechów, ceł wewnętrznych, monopoli produkcyjnych, wprowadzenie wolnego handlu, zwłaszcza zbożowego. Krytykowano merkantylistyczną teorię gromadzenia pieniądza kruszcowego. Fizjokratyzm przyczynił się do zainteresowania ekonomią oraz rolnictwem. Wyrazem tego były podejmowane w wielu krajach reformy chłopskie oraz ożywiona publicystyka na temat rolnictwa. Angielska klasyczna ekonomia polityczna: początki naukowego systemu ekonomicznego opracował Adam Smith. Według przedstawicieli angielskiej szkoły ekonomii politycznej, życie gospodarcze i rządzące nim prawa mają charakter obiektywny-niezależny od woli ludzi. Panuje automatyzm życia gospodarczego, dlatego państwo nie może ingerować w gospodarkę. Rola państwa winna ograniczać się do ochrony granic oraz wew porządku prawnego. Przyrodzonym prawem jednostki jest wolność działań gospodarczych(dążenie jednostek do osiągnięcia jak największych korzyści z działalności gospodarczej). Jedynym regulatorem życia gospodarczego winna być wolna konkurencja prywatnych przedsiębiorstw. Ocena wszelkiej działalności gospodarczej dokonuje się na wolnym rynku, gdzie prawa popytu i podaży określają ceny i tym samym zyski producentów. Źródłem bogactwa społecznego jest praca. Bogactwo społeczne mierzy się wielkością dóbr uzyskiwanych przez pracę ludzką, wydajność pracy zaś jest uzależniona od jej podziału w ramach manufaktury.
Założenia liberalnej polityki gospodarczej: liberalizm gospodarczy oznaczał dążenie do uzyskania w trzech sferach życia społecznego pełnej wolności: wolności jednostki-walka przeciwko poddaństwu i nowożytnemu niewolnictwu; wolność działalności gospodarczej- walka przeciw przymusowi cechowemu i reglamentacji produkcji; wolności handlowej , czyli swobodnemu przepływowi kapitału wewnątrz państwa, między państwami, na morzach i oceanach.
Zwycięstwo liberalizmu gospodarczego w Anglii: prawa zbożowe- Anglia szukała nowych możliwości handlowych w nowych państwach Ameryki Łacińskiej oraz w USA. Możliwości produkcyjne przemysłu Anglii nie szły w parze z możliwościami zbytu na rynkach wew i zew. Dodatkowo sprawę skomplikował napływ zboża z Rosji i Ameryki, który doprowadził do znacznego spadku cen żywności i działał na niekorzyść arystokracji ziemskiej. Dlatego postanowiono uchwalić tzw. prawa zbożowe, które powstrzymywały import zboża na Wyspy. Burżuazja traciła podwójnie(wzrost cen surowców krajowych i sprowadzanych z kolonii, minimalne płace robotnicze musiały być dość wysokie przy wysokich cenach produktów). Producenci przemysłowi rozpoczęli walkę o poszerzenie rynków zbytu: zmniejszanie kosztów produkcji(mechanizacja, eksploatowanie tańszej siły roboczej kobiet i dzieci); atakowanie aktów nawigacyjnych z XVII wieku i praw zbożowych. W 1839 powstała Liga Przeciw Ustawom Zbożowym (kierowana przez Richarda Cobdena i Johna Bright). Szeroka akcja propagandowa doprowadziła do zniesienia ceł zbożowych w 1846. Zasada wolnego handlu zwyciężyła ostatecznie w 1849 kiedy zniesiono zasady Aktu Nawigacyjnego z 1651.
Hegemonia gospodarcza Anglii: umocniła się rola przemysłu i górnictwa, natomiast spadał udział rolnictwa. Anglia w latach 1815-1870 była najbardziej gospodarczo rozwiniętym krajem świata. Potęga Anglii oparta była na produkcji przy użyciu maszyn, sterowaniu silników mechanicznych bazujących na rosnącym wydobyciu węgla kamiennego, rozwiniętym hutnictwie żelaza i wykorzystaniu kolei żelaznych.
Kolonie: Australia- początkowo miejsce zsyłania przestępców, potem po odkryciu złota i rozwoju hodowli owiec miejsce zasiedlane regularnie przez biała ludność. Skolonizowano Nową Zelandię, przylądek Dobrej Nadziei, Aden, Hongkong, Singapur. Dzięki usadowieniu w Indiach Anglicy mogli penetrować Chiny i rozwijać nielegalny handel opium. Najważniejszą kolonią pozostawały Indie.
Rozwój handlu światowego: w latach 1830-1873 świat przeżywał nadzwyczajny rozwój handlu czynnikami tego rozwoju były: ogólny przyrost produkcji dóbr na skutek rewolucji przemysłowej i popyt na surowce pochodzenia zagranicznego; obniżenie kosztów transportu; zwycięstwo idei wolnego handlu i konsekwentne odchodzenie od protekcjonizmu handlowego. Po 1815 wprowadzono wolność żeglugi oceanicznej i morskiej oraz wolność żeglugi na wielkich rzekach śródlądowych Europy( Dunaj, Ren, Łaba, Wezera). Integracja handlowa polegająca na zniesieniu ceł objęła w 1833 część krajów niemieckich z Prusami. Postępy produkcji przemysłowej i rolnej w krajach zachodniej Europy i w USA spowodowały, że umacniał się handel zagraniczny Francji, państw niemieckich oraz USA . w zakresie eksportu płodów rolnych wzmacniała się pozycja Rosji, Niemiec, ziem czeskich i węgierskich. W zakresie liberalizacji handlu państwa zawierały między sobą traktaty: traktat między Francją i Anglią z 1860 (układ Cobdena-Chevaliera), który osłabiał twardy protekcjonizm Francji.
Rewolucja agrarna
Całość przekształceń rolnictwa tradycyjnego w nowoczesne i towarowe w XIX wieku oparte na zdobyczach nauki i techniki, nazywamy rewolucją agrarną. Wyróżnia się dwa aspekty rewolucji: techniczny-który prowadzi, dzięki wielu zmianom i ulepszeniom techniki produkcji rolnej do wzrostu wielkości produkcji rolnej; społeczny- polegający na likwidacji na wsi stosunków feudalnych i stworzeniu modelu rolnictwa kapitalistycznego. Przeobrażenia techniczne rolnictwa obejmowały: zwiększenie powierzchni uprawnej przez zastosowanie płodozmianu; mechanizację prac rolnych; upowszechnienie intensywnego nawożenia i melioracji; zmianę struktury upraw; intensyfikację hodowli. Przeobrażenia społeczne obejmowały: powiązanie rolnictwa z wieloma działami życia społecznego(przemysł, nauka, oświata); likwidację stosunków feudalnych, emancypację ludności wiejskiej.
Techniczne aspekty rewolucji agrarnej: Płodozmian: zastosowanie tzw. wieloletniego zmianowania, czyli kolejnego następstwa roślin na polu uprawnym, bez ugoru. W XVIII wieku powstały towarzystwa rolnicze, które na terenie Anglii, a później Prus propagowały tzw. nowe rolnictwo. Wybitnymi przedstawicielami nowej myśli w rolnictwie byli: Duhamel du Monceau, Artur Young, Albrecht Thaer. Płodozmian przyniósł wielki postęp: powiększał areał uprawy o 1\3, ale też wymagał dobrego nawożenia. Mechanizacja: zastosowanie maszyn początkowo poruszane siłą mięsni ludzkich, a później siłą zwierząt i wreszcie za pomocą maszyny parowej. Były to: sieczkarnia, młockarnia, siewnik mechaniczny. W Stanach Zjednoczonych odnotowano postęp w rolnictwie: wynalezienie żniwiarki (patent Cyrusa McCormicka z 1834), kombajny(iniwersalne maszyny do omłotu zboża), snopowiązałki. Maszyna parowa poruszyła od połowy XIX wieku młocarnie oraz pługi parowe. Mechanizacja zwiększała wydajność pracy, ale była kosztowna. Dlatego stosowano ją w posiadłościach ziemskich i bogatych gospodarstwach chłopskich.
Nawożenie i melioracje: badania chemika niemieckiego Justusa Liebiga wyjaśniły proces odżywiania się roślin. okazało się, że rośliny można odżywiać substancjami chemicznymi wytwarzanymi przez człowieka. Zaczęto produkować nawozy fosforowe i azotowe(1912). W celu poddania uprawie gruntów dotąd nie użytkowanych stosowano melioracje(osuszanie, nawadnianie lub niwelowanie). Nowe rośliny uprawne: w cyklu zmianowania zaczęto uprawiać: rośliny motylkowe( wyka, łubin, seradela, koniczyna), znaczenia nabiera uprawa ziemniaków (stały się ważnym surowcem przemysłowym-spirytus), bylina. Znaczenia nabiera uprawa buraku cukrowego, kukurydzy (pochodzenia amerykańskiego).
Intensyfikacja hodowli: postępowi w dziedzinie hodowli służyły badania Pasteura (odkrycie szczepionki przeciw wściekliźnie) oraz wprowadzenie ochrony weterynaryjnej. Prowadzono chów nowych gatunków bydła, nierogacizny i drobiu, systematycznie ulepszano rasy. Zwiększała się wielkość zwierząt i mleczność krów. Krajami najbardziej intensywnej hodowli były Holandia, Dania i Anglia.
Społeczno-ekonomiczne aspekty rewolucji agrarnej: Rolnictwo i przemysł: najwcześniej fabryki produkujące maszyny rolnicze powstały w Anglii i w USA, potem również w Niemczech i innych krajach. Rozwija się produkcja nawozów sztucznych, chemiczne środki owadobójcze, pasze i szczepionki. Surowce rolnicze stały się podstawą rozwoju przemysłu rolno-spożywczego (cukrownictwo, gorzelnictwo, piwowarstwo, krochmalnictwo). Mechanizowano piekarnie, mleczarnie, rzeźnie, wytwórnie wędlin itd. Nauka i oświata rolnicza: w nowoczesnym rolnictwie rolnik musiał dysponować wysoką wiedzą agronomiczną, techniczną, a nawet ekonomiczną. Rozwija się nauka (towarzystwa naukowe przeprowadzające badania i doświadczenia)oraz oświata rolnicza(szkoły zawodowe, kursy podnoszenia kwalifikacji). Rozwój kapitalizmu w rolnictwie: w Anglii wykształciła się prywatna własność ziemi należącej do wielkich właścicieli ziemskich (landlordów), dzierżawców ziemi(farmerów) oraz grupa bezrolnych. We Francji zniesiono powinności feudalne bez odszkodowania i nadano chłopom ziemię przez nich użytkowaną. Za przykładem Francji podobne zmiany dokonały się w Belgii, Danii, północnych Włoszech, Hiszpanii i w licznych państwach niemieckich pozostających pod wpływem Francji. Uwłaszczenie chłopów w środkowo-wschodniej Europie: w Prusach, Austrii i Rosji likwidacja feudalizmu przyjęła formę odgórnych reform prowadzonych przez rządy tych państw(chłopi otrzymali prawo do ziemi, którą użytkowali-uwłaszczenie, wielka własność ziemska pozostała nadal przekształcając się w kapitalistyczne obszarnicze majątki). Prusy: 1811-1850- przeprowadzenie proces tzw. regulacji stosunków poddańczych. W ich rezultacie ziemię otrzymali tylko najbogatsi chłopi (biedniejsi zostali wyrugowani) za odszkodowaniem płaconym w ziemi (1/2 lub 1/3 areału użytkowanego przez chłopów oddawano dziedzicom). Monarchia austriacka: uwłaszczenie przeprowadzono w 1848, zlikwidowano zależności i powinności feudalne, chłopi zaś mieli przez 20 lat płacić odszkodowanie (tzw. indemnizacja). Rosja: uwłaszczenie chłopów w 1861 (odebrano im na rzecz obszarnictwa ok. 1/5 areału). Królestwo Polskie: 1864- uwłaszczenie bez odszkodowania.
Konsekwencje rewolucji agrarnej: w sferze ekonomicznej najważniejszym skutkiem był wzrost produkcji rolnej(zlikwidowanie widma głodu) oraz produkcja towarowa dla miast i dla przemysłu. Poprawiło się położenie prawne i materialne ludności chłopskiej, chociaż we wschodniej Europie pauperyzacja wsi była nadal duża. Zmniejszył się odsetek ludności utrzymującej się z rolnictwa., zwiększył się poziom rozwoju ekonomicznego i nastąpiło unowocześnienie struktury ekonomiczno-społecznej kraju.
Charakterystyka kapitalizmu wolnokonkurencyjnego :
Podstawy organizacyjno-prawne: podstawy prawne nowego systemu zostały stworzone przez Napoleona I i wraz z postępami armii rozprzestrzeniały się w Europie, a następnie na kontynencie amerykańskim(Kanada, Luizjana, Ameryka Łacińska). Najważniejszym aktem prawnym był Kodeks Cywilny z 1804. traktował on własność jako niepodważalne dobro i prawo, sankcjonował wolność zawierania umów i nadawał im moc prawną, uznawał weksle i inne papiery wartościowe, sankcjonował pożyczanie pieniędzy na procent. Kodeks Handlowy z 1807 uporządkował formy organizacji przedsiębiorstw w postaci spółek akcyjnych. Wyróżniono w nim 3 rodzaje takich spółek: jawna- uczestniczy jej indywidualnie i zbiorowo ponoszą odpowiedzialność za długi przedsiębiorstwa; komandytowa- składa się z dwóch grup członków: jedna odpowiada osobiście, nieograniczenie i solidarnie za jej zobowiązania, druga zaś tylko do wysokości wniesionego wkładu (tzw. sumy komandytowej); z ograniczoną odpowiedzialnością- wspólnicy wnoszą do niej określony majątek (kapitał zakładowy) i za zobowiązania spółki odpowiadają tylko do wysokości swego wkładu. W Anglii od 1720 obowiązywał zakaz tworzenia spółek akcyjnych bez zezwolenia parlamentu, zniesiony w 1825, ale w praktyce dopiero w 1844 spółki mogły być rejestrowane przez wpisanie do rejestru. Na kontynencie była powszechna spółka komandytowa, która nie wymagała rządowej licencji i dopiero w 1867 we Francji można było swobodnie rejestrować spółki. Spółki akcyjne stały się prawną organizacją wytwórczości opartą na kapitale zakładowym składającym się z akcji. Spółki akcyjne działały na giełdach, gdzie notowano kursy akcji i innych papierów wartościowych, a maklerzy mieli wyłączne prawo do zawierania transakcji.
Cykliczność rozwoju gospodarczego: powiększanie produkcji przez poszczególnych producentów prowadziło do przekraczania popytu na dane usługi, czyli nadprodukcji. Przemysłowcy wstrzymywali produkcję(bezrobocie, spadek obrotów handlowych dobrami inwestycyjnymi). Odbijało się to w rolnictwie(niskie ceny i spadek dochodu rolników), handlu wew i zew (mniejsze dochody z podatków i ceł). Za jakiś czas następowało polepszenie sytuacji gospodarczej.
Położenie klasy robotniczej i początki ustawodawstwa pracy: Pracownicy pracowali w złych warunkach, właściciel fabryki ustalał czas pracy i regulamin, wysokość płacy. Wobec istniejącego bezrobocia i wysokich kosztów produkcji płace były bardzo niskie. Maszyny musiały być wykorzystywane maksymalnie, dlatego dzień pracy trwał od 12 do 16 h. Do pracy były wykorzystywane dzieci i kobiety, nawet w najcięższych warunkach(kopalnie). Konsekwencją społeczną była degradacja fizyczna,(ujemny przyrost naturalny, choroby zawodowe, skrócenie długości aktywności produkcyjnej oraz długości życia). Działalność angielskich filantropów z kręgów ewangelickich przyczyniła się do początków ustawodawstwa pracy. W 1819 zakazano zatrudniania dzieci do lat 9 w przemyśle bawełnianym (w innych nie), czas pracy młodocianych ograniczono do 12 h. Ustawa z 1833 ustalała, że dzieci poniżej 9 lat nie mogły pracować w przemyśle tekstylnym, dzieci w wieku 9-11 pracowały 8h, a młodociani (11-18lat)- 12 h.; zniesiono dla nich pracę nocną. Powołano inspekcje fabryczne badające stan sanitarny fabryk i przestrzeganie ustawodawstwa pracy. W 1842 zakazano pracy dzieci i kobiet w kopalniach, pod ziemią, a w 1844 ustanowiono 12-godzinny dzień pracy w fabrykach włókienniczych dla dzieci i kobiet(obniżony w 1847 do 10 h). Ostatecznie ustalono 10-godzinny dzień pracy w 1874.
Związki zawodowe: kształtował się ruch związków zawodowych, zrzeszający na zasadzie dobrowolności pracowników najemnych według zawodów, gałęzi produkcji czy przynależności terytorialnej. Celem organizacji była obrona interesów ekonomicznych, a potem działalność oświatowa, samopomocowa. Najpierw tworzenie związków było zakazane. Legalizacja działalności związków zawodowych była stopniowa: 1824- zniesienie zakazu zrzeszania w Anglii; 1868- powstał w Anglii Kongres Związków Zawodowych jako centrala ruchu. W innych krajach zezwolono na tworzenie związków od: 1869-Niemcy, 1870-Austria, 1884-Francja, 1906-Rosja, 1935-USA.
Ruch socjalistyczny: najpierw rozwinął się socjalizm utopijny, który proponował rozwiązania organizacyjne dla poprawy położenia proletariatu (Claude Henri de Saint-Simon, Charles Fourier, Robert Owen, Louis Blanc. u podstaw myślenia socjalistów utopistów leżało przeświadczenie o możliwości zbudowania społeczeństwa sprawiedliwości społecznej opartego na naukowym podziale pracy i równym podziale dochodów, w wyniku czego zniknie nierówność i wyzysk. Odmienne stanowisko prezentowali przedstawiciele tzw. socjalizmu naukowego; Karol Marks i Fryderyk Engels. Zakładali nasilenie się walki klasowej między burżuazją (kapitaliści) a proletariatem(robotnicy), które zaowocuje rewolucją proletariacką i stworzeniem społeczeństw bezklasowych, realizując najpełniej zasady sprawiedliwości społecznej. Uważali, że likwidacja własności prywatnej i stworzenie gospodarki narodowej kierowanej przez państwo jest najlepszą drogą do dostatniego i godnego życia wszystkich ludzi.
Cechy kapitalizmu monopolistycznego po 1870r.
Cechy: odchodzenie od zasad liberalnych na rzecz monopolizacji; zwiększający się dystans między krajami rozwiniętymi a rozwijającymi się; wzrost znaczenia kapitału finansowego i jego eksportu; umacnianie się nacjonalizmu i imperializmu w polityce zagranicznej mocarstw-nowy kolonializm; Imperializm(wg Hobson)-budowanie władztwa kolonialnego poprzez konflikty zbrojne; agresywna polityka zagraniczna
Imperializm(wg Lenina)-najwyższa i ostatnia faza kapitalizmu. Kryzysy zwłaszcza ten z 1873 przyczyniły się do monopolizacji: kartele(z tej samej branży ustalają ceny); syndykat(j.w. + wspólne biuro sprzedaży towarów); trust(zrzeszenie,rezygnacja z samodzielności na rzecz wspólnego zarządu); koncern(jeden właściciel odrębnych przedsiębiorstw: tej samej branży(koncentracja pozioma) lub z uzupełniających się gałęzi(koncentracja pionowa). Pozytywne cechy: racjonalizacja produkcji, produkcja masowa, normalizacja. Negatywne cechy: podbijanie cen, obniżanie jakości. Porozumienia międzynarodowe między monopolistami(monopole międzynarodowe) np. AEG i General Electric w 1907. Kapitał pożyczkowy(banki) + kapitał przemysłowy=kapitał finansowy(jeden)-oligarchia finansowa(grupa potentatów finansowych zajmująca kierownicze role. Oddzielenie własności od zarządzanie(wzrost jego roli)-fachowcy ekonomiści, inżynierowie, technicy-rozwój wyższych uczelni. Eksport kapitału: nieopłacalność lokowania w krajach rozwiniętych kapitału doprowadza do jego eksportu,najczęsciej kredytów które wracają w postaci dywidend lub procentów, niekiedy łączył się z podporządkowaniem militarnym i politycznym.
Eksporterzy: Wlk.Brytania(do USA i kolonii),Niemcy(Bałkany i Ameryka Południowa), Francja(kolonie i Europa wschodnia-Rosja),USA(Kanada i Ameryka Łacińska),Japonia(do Chin i Korei).
Druga rewolucja przemysłowa; nowa fala industrializacji:
Postęp techniczny: destylacja ropy naftowej-Ignacy Łukasiewicz(1853), silnik benzynowy-Karol Benz; silniki spalinowe(1876)-Nikolaus Otto,Eugen Langen, udoskonalone Gottlieb Daimer i Walter Siemens(1883); silnik wysokoprężny(1892)-Rudolf Diesel, samochód(1885)-niezależnie Daimler i Benz=motoryzacja, w 1903 w Detroit powstają zakłady samochodowe przez Henryka Forda; 1908-produkcja wieloseryjna,1913-masowa(taśmowa)-Henry Ford; samolot(1903)-bracia Wright(przelot nad La Manche 1909 przez Louis Bleriota)=lotnictwo; Thomas Alvy Edison- żarówka; telegraf Morsa(1838),telefon(1876)-Graham Bell,1908-radio Marconi’ego i Aleksandra Popowa, lampa katodowa(1904)-Fleming; tramwaj w Berlinie(1881), kolejki podziemne w Londynie – 1890, proces elektrolizy pozwolił na
masową produkcję aluminium z tlenku glinu, a także można było uzyskać miedź i cynk z elektrolizy; chłodnia amoniakalna Carla von Linde(1887), masowa produkcja stali Sidney Thomas(po Bessemerze,Siemensach,Martinach)-1874, chemia-1869 D.Mendelejew,1863-E.G.Solvay(środki piorące i szkło),nawozy sztuczne(azotowe- produkcja po 1908); aspiryna Bayera-1897; masy plastyczne, guma z kauczuku naturalnego(John Dunlop-1886-opona), zmiana w organizacji produkcji fabrycznej Fryderyk Taylor-nuakowa organizacja pracy(tayloryzm),Ford(j.w.); rolnictwo: sterylizacja, pasteryzacja mleka, wina, zamrażanie, statki chłodnie umożliwiały transport mięsa z Ameryki Południowej i Australii. Następstwa: wzrost wydobycia węgla, produkcji stali, ropa naftowa, nowe gałęzie(chemiczny),rozwój nauki,
Postęp w transporcie i komunikacji: rozwój kolei transsyberyjska(1905) łącząca Rosję europejską z Władywostokiem i z Pekinem; transafrykańska łącząca Aleksandrię z Kapsztadem, transandyjska w Ameryce Południowej; kanały: Sueski(1869), Panamski(1914),
Kiloński(1895), Koryncki(1893)-rozwój żeglugi. Sytuacja w rolnictwie światowym: kryzys agrarny(1873-1896)-spadek cen na artykuły rolne w Europie(import z USA,Australia,Kanada,Argentyna) - przejście na rośliny przemysłowe, zakładanie spółdzielni.
skutki: ruch robotniczy, urbanizacja i industrializacja postępują dalej, aglomeracje miejskie(Paryż,Londyn,Berlin) z nowoczesną infrastrukturą(oświetlenie, kanalizacja, komunikacja), emigracja z Europy za ocean, przymus szklony i powszechne prawo wyborcze, także lepsza jakość i większa długość życia, wzrost potęgi USA, Niemiec(nowy kolonializm),Japonii spadek Wielkiej Brytanii i Francji, emancypacja kobiet (Maria Skłodowska- Curie- dwukrotna laureatka Nobla)- uzyskanie praw wyborczych przez kobiety, możliwość uczenia się.
Ekspansja kolonialna po 1870r.
Nowy kolonializm(polityka imperialistyczna): podział Afryki i większości Azji rozpowszechnianie ideologii imperializmu, głoszącej „posłannictwo białego człowieka”; rynki: zbytu produktów i eksportu kapitału; surowce dla nowych gałęzi przemysłu(ropa, kauczuk, metale kolorowe); punkty strategiczne dla powyższych(np.szlaków morskich);. Nową politykę kolonialną forsowali politycy: Beniamin Disraeli, Joseph Chamberlain(w UK), Jules Ferry(Francja), Alfred T.Mahan(USA), Otto Bismark (Niemcy).
Formy: podbój lub protektorat(sprawowanie władzy przez dane państwo nad określonym terytorium). Konflikty kolonialne przyczyniały się dodatkowo do ruchów nacjonalistycznych. Nacjonalizm gospodarczy(protekcjonizm, wojny celne). Wlk.Brytania, Holandia, Belgia-wolny handel; Rosja-1877,Niemcy-1879,Francja-1881,USA-1890-protekcjonizm.Wojny celne Francja-Włochy(1887-1898); Rosja-Niemcy(1892-94). Posiadłości kolonialne: Wlk. Brytania: Indie, Kuwejt, Birmę, Malaje, cz. Borneo i Nowej Gwinei, Egipt(1882), Sudan(1898 - Gordon pobija Mahdiego), Nigeria, Złote Wybrzeże,Ghana;1899-1902-wojny burskie i w 1908 powstaje Związek Południowej Afryki; Cecil Rhodes podbija dalej Rodezję, Niasę, Zanzibar,Kenię,Ugandę.1913r.-70% ludności i 33,5 mln km2
Francja: Indochiny francuskie, Tunezję(1881), Senegal, Dahomej, Mali, Gwinea, Niger, Czad, Mauretania, Gabon, Kongo franc., Madagaskar(1896),Maroko i Somalia franc.1914r. -drugie miejsce po Wlk.Brytanii - 10,6 mln km2
Rosja: oparcie granic o Afganistan(brytyjski) przez Turkmenię, Bucharę; od 1860r. Daleki Wschód-Kraj Ussuryjski i Mikołajewsk+Władywostok(od Chin).1898-dzierżawa płw.Liaotung z bazą Port Artur, Mandżuria, próba budowy kolei i przegrana z Japonią w 1904r. - ograniczenie wpływów Rosji
Niemcy: Namibia, Togo, Kamerun(1884-1885),1891-Zanzibar,Tanganika,Ruanda-Urundi;cz.Nowej Gwinei, kilka archipelagów: Karoliny, Mariany, Mashalla, Samoa; dzierżawa od Chin płw.Szantung. Współpraca z Turcją kolej(Belin-Belgrad-Bagdad).Rozwój floty.
USA: adm.A.T.Mahan-1895 pomoc dla powstania na Kubie-wpływy; wojna morska z Hiszpanią 1898 – uzyskują: Porto Rico, Guam, Filipiny(za 20 mln$), Hawaje i cz. Samoa,1903-budowa kanału w Panamie(poprzez powstanie i oderwanie jej od Kolumbii) do 1914r.
Japonia:-1894-95 wojna z Chinami, uzyskuje Tajwan, Liaotung(Port Artur),prawa do Korei, wówczas Rosja protestuje i zabiera Liaotung.1904-Japonia uderza na Rosję, podbija ją na lądzie(Mukden),zajmuje Mandżurię, Koreę i Port Artur. Zwycięstwo na morzu-1905 Cuszima. Aneksja Korei w 1910r. i umocnienie się w Chinach.
Rozwój gospodarczy W.Brytanii,Francji i Rosji(1870-1914)
a)Wielka Brytania-zahamowanie rozwoju ,utrata przodownictwa w gospodarce światowej, technologie zaczęły być przestarzałe
Kryzys 1873r. zamienił się w wielką depresję(1874-1894)-kryzys spowodowany napływem taniej żywności. Wzrost zaludnienia Wysp zmuszał do importu surowców i żywności z kolonii; ożywienie gospodarcze na przełomie wieków-monopolizacja, eksport do Imperium,
Indii, Europy Wschodniej, Ameryki Południowej; rozbudowa floty; konkurencja niemiecka( „słynne” Made in Germany) i amerykańska.
Wysoki udział w handlu międzynarodowym.
b)Francja-utrata Alzacji i Lotaryngii na rzecz Prus(1870),olbrzymia kontrybucja (5 mld franków z złocie).; wojna domowa-Komuna Paryska(1871)-stagnacja gospodarcza Francji, brak węgla, niski przyrost naturalny-brak dynamicznego rynku wewnętrznego. Ok. 1900 nastąpiło ożywienie gospodarcze- produkcja aluminium(największa w Europie), samochodów(Peugeot, Renault), opon(Michelin). Protekcjonizm zmniejsza udziały w handlu międzynarodowym. Większy eksport kapitału(zwłaszcza do Rosji) niż inwestycje wewnętrzne.
c)Rosja-odwilż posewastopolska po wojnie krymskiej(1853-1856)-konieczność reform(powolne);1861-uwłaszczenie chłopów stwarza przesłanki do kapitalistycznego rozwoju, od ok. 1880 faza industrializacji z dużym zaangażowaniem kapitałów państwowych, utrzymanie
protekcjonizmu celnego. Rozbudowa przemysłu zbrojeniowego. Zagłębia: donieckie(węgiel kamienny), okręg wokół Krzywego Rogu (rudy żelaza), okręg petersburski (włókienniczy i maszynowy), kaukaski(ropa naftowa). Zacofanie rolnictwa hamował rozwój przemysłu. Rosja uzależnia się od krajów zachodnich, korzysta z ich kapitału (Anglicy-nafta, Francuzi-kolej, Niemcy i Belgowie-górnictwo i hutnictwo).Współistnienie kapitalizmu w przemyśle z pozostałościami w rolnictwie. Duża dynamika wzrostu, ale i tak mała w porównaniu do Europy Zachodniej.
Rozwój gospodarczy Niemiec, USA, Japonii(1870-1914);
Czynniki wzrostu gospodarczego a)Niemcy- po wojnie Prus z Francją nastąpiło zjednoczenie polityczne(1871),przyłączenie Alzacji i Lotaryngii, olbrzymia kontrybucja od Francji(kapitał inwestycyjny), grynderka(ruch zakładania spółek), chłonny rynek zbytu na wsi, przyrost naturalny, aktywna polityka rozwoju przemysłu przez protekcjonizm celny, a potem przez zamówienia zbrojeniowe, badania naukowe - rozwój techniki, rozwój floty, bankowości i ubezpieczeń; nieduża emigracja do USA. Sprawna administracja, stawianie na jakość, tradycyjna, ale stwarzająca szanse oświata; po 1873 niezwykły rozwój; rośnie wydobycie węgla i produkcja hutnicza; przemysły nowoczesne elektrotechniczny i chemiczny także rolno-spożywczy i włókienniczy. Monopolizacja, powstają koncerny: Reńsko-Westfalska wspólnota węgla i stali, AEG,IG Farben.1913r. - wyprzedzenie Wlk.Brytanii(II miejsce w świecie po USA). Rolnictwo opierało się na wielkiej własności rodzin junkierskich, wydajne i dobrze zaopatrzone technicznie.
b)USA-wielkie bogactwa naturalne(węgiel, ropa, rudy), fala emigranci z Europy i Azji.1894-pierwsze miejsce na świecie w produkcji przemysłowej. Postęp techniczny i zastosowanie naukowej organizacji pracy - rozwój wszystkich gałęzi przemysłu, najbardziej maszynowy: maszyny rolnicze, maszyny do szycia i pisania, automatyczne obrabiarki itp. Rozwój monopoli (1870-Standart Oil Trust(potem Standard Oil Company) Johna D. Rockefellera, J.P.Morgan- United Steel Corporation, International Harvester Company(maszyny rolnicze) ,1903-Ford Motor Company - Henrego Ford).1890-Sherman Act (prawo antytrustowe) było omijane przez tworzenie holdingów(w miejsce oficjalnych porozumień kartelowych weszły w życie umowy oparte na ustnym porozumieniu). Rolnictwo-Południe bawełna i tytoń(odbudowa po wojnie), tworzyło się rolnictwo farmerskie; Zachód -pszenica, kukurydza, bydło. I potęga gospodarcza świata.
c)Japonia od 1638 izolacja, polityka „zamkniętych drzwi” (z wyj. Holendrów w Nagasaki) stosowana przez szogunów z dynastii Tokugawa;
1854-Matthew Perry przypływa do Japonii(z eskadrą okrętów wojennych) - USA nawiązuje kontakty z Japonią. 1867-obalenie szoguna, przywrócenie rządów cesarza Mutsuhito - epoka oświecenia(meiji). Wprowadzenie kalendarza gregoriańskiego, pocztę, telegraf, oświetlenie gazowe w Yokohamie. Reforma administracji, oświaty i armii (w duchu pruskim). Zlikwidowano system feudalny(bunty samurajów) - reforma rolna na wzór zachodnii;1889-konsytucja Wielkiego Cesarstwa Japonii(władza absolutna cesarza z pozorami demokracji parlamentarnej). Rozwój floty, przemysłu lekkiego(sukienniczy, bawełniany, jedwabniczy),ciężkiego (surowce z Chin i Korei)-początkowo duża rola państwa. Wyzysk siły roboczej(kontrola urodzeń w celu zapewnienia jej dopływu), powstawały rodzinne monopole (zaibatsu)-Mitsui, Mitsubishi, Sumitomo. Tempem wzrostu przewyższa wiele krajów europejskich.
Ekonomiczne i społeczne przyczyny i skutki I wojny światowej:
Przyczyny - głównie ekonomiczne sprzeczności mocarstw kolonialnych(w Afryce i Azji), antagonizmy o granice(Niemcy i Francja, Austria i Serbia, Niemcy i Rosja),nacjonalizm i zbrojenia („zbrojny pokój”), zamach w Sarajewie - pretekst(1882-trójprzymierze,1904-Ententa - znacznie wcześniej dążono ku wojnie np. kryzysy marokańskie i wojny bałkańskie).
Przebieg a gospodarka: do obozu państw centralnych należały: Niemcy, Austro-Węgry i Turcja, a od 1915- Bułgaria; obóz Ententy: Francja, Wielka Brytania, Rosja, Serbia, Czarnogóra, Belgia i Japonia. Wojna pozycyjna wymagała dużego zaangażowania gospodarki(długotrwały charakter)-wojna materiałowa, mobilizacja na dużą skalę=wolny wzrost, zatrudnienie kobiet; nie udał się niemiecki plan blitzkrieg- zamierzano najpierw rozbić Francję, a następnie Rosję. Wojna maszynowa-czołgi(1916), samoloty, działa, gazy bojowe, łodzie podwodne, lotniskowce, balony; blokada morska państw centralnych(nieprzełamana w V 1916 - bitwa jutlandzka),zajęcie niemal całych kolonii niemieckich przez Anglików, Francuzów i Japończyków, przyłączanie się do Ententy Włoch(1915), Rumunii(1916), USA (1917), Chiny i państw amerykańskich (1917-1918), wielki zasięg działań, olbrzymie zaangażowanie środków przemysłowych i ludzkich; konwersja gospodarki na potrzeby wojenne(pierwsze Niemcy od Hindenburga)-mobilizacja gospodarki, priorytetowy przemysł zbrojeniowy, przymus pracy, trudności w rolnictwie, militaryzacja przemysłu, rekwizycje, państwowa kontrola zatrudnienia, cen i płac, zakaz strajków, system kartkowy, brak materiałów, nastroje pacyfistyczne i rewolucyjne wśród robotników, olbrzymie straty w wyniku działań wojennych(ludnościowe-front+choroby,materialne-rolnictwo,pśrednie-rabunkowa eksploatacja lasów i węgla, żegluga sparaliżowana przez U-booty niemieckie-nieograniczona wojna podwodna od 1917), z punktu widzenia gospodarczego państwa centralna były przegrane od początku(2:1,Ententa 51% produkcji światowej i 57 mld$;centralne-19% i 24 mld$)
Skutki-system wersalski(obarczenie Niemiec winą), powstanie Ligi Narodów, reparacje obciążające Niemcy-okupacja zagłębia Ruhry zmiany terytorialne(Republika Weimarska-strata kolonii, rozpad Austro-Węgier, nowe państwa-Polska, państwa bałtyckie,
Finlandia, Węgry, Czechy, SHS- od 1929 Jugosławia, Irlandia od 1921), rewolucja w Rosji (1917) ,próby na Węgrzech (Bela Kun na 4 miesiące stworzył republikę rad),rewolucje republikańskie w Austrii, Finlandii i Turcji(przywódca Kemal Pasza-Ataturk),wzrost potęgi USA(z dłużnika wierzycielem państw europejskich, niezniszczone wojną i nie przestawiły gospodarki), korzyści dla państw neutralnych (Szwajcaria, Szwecja, Holandia, Hiszpania),kryzys rekonwersji(Mussolini u władzy).
Gospodarka światowa w latach wychodzenia z wojny(1918-1924)
Kryzys rekonwersji: Anglia-recesja i bezrobocie, dłużnikiem USA; Francja-najbardziej zadłużona, znaczne straty ludnościowe i materialne, zniszczenia północnej części kraju odzyskała Alzację i Lotaryngię; Kryzys we Włoszech dojście faszystów do władzy w 1922 ;Niemcy-utrata części terytorium, świadczenia rzeczowe(oddanie części floty),reparacje, okupacja zagłębia Ruhry (1923 za niepłacenie), demilitaryzacja Nadrenii, redukcja armii, strata wszystkich kolonii, umiędzynarodowienie dróg wodnych; USA-wzrost produkcji, rozwój stoczni, dodatni bilans w handlu zagranicznym, wierzyciel państw europejskich, wpływy na Pacyfiku i Dalekim Wschodzie; Japonia-rozwój gospodarki (produkcja stali, budownictwo okrętowe, przemysł lekki), umocnienie się w Chinach; „białe dominia” Wlk. Brytanii (Kanada, Australia i Nowa Zelandia)-rozwój rolnictwa(Europa kupuje żywność) i początki inwestowania w przemysł, podobna sytuacja w Indiach i Ameryce połud. Europa środkowa i południowa-parcelacja ziemi obszarników, przyspieszenie budowy kapitalizmu w rolnictwie, korzystnie
było w krajach o dominującej wielkiej własności cudzoziemców (Czechosłowacja, Rumunia, rep. nadbałtyckie) )- największy zakres parcelacji i małe odszkodowania płacone przez chłopów, mniej korzystnie gdzie indziej(Polska-1925 ,Finlandia)
Inflacja w Europie: odejście od pieniądza złotego na rzecz papierowego, dodatkowa emisja rodziła inflację(ilość pieniędzy w obiegu przewyższała wartość pieniądza papierowego) -Niemcy, Austria, Węgry, Polska i rep. Bałtyckie niekorzystne dla posiadaczy drobnych oszczędności i pracowników najemnych, korzystne dla państwa-pozbycie się długu wewnętrznego(zwrot w walucie zdeprecjonowanej) i dla eksporterów(premia inflacyjna).Anglia przywraca przedwojenną wartość funta szterlinga, Francja i Włochy uciekają się do dewaluacji. Reformy walutowe w Austrii(1923 Bank Narodowy zamiast zdewaluowanych koron emitował szylingi; W Austrii dokonano reform walutowych 1922-zakaz anschlussu(włączenie do Niemiec) na 20 lat, uzyskanie pożyczki od Ligi Narodów).W Niemczech hiperinflacja-korzystne dla przemysłu i rolnictwa(pozbycie się długów),spadek płacy realnej-niepokoje społeczne. Hjalmar Schacht(prezes Banku Rzeszy i komisarz walutowy) przeprowadza reformę walutową - 1923 wprowadzenie „marka rentowa”=1mln papierowych. 1924 -przywrócono parytet złota i określono rozmiary emisji-zahamowanie inflacji.
Ożywienie w gospodarce światowej (1924-1929)
Stabilizacja polityczna- 1925 układ w Locarno- uznanie zachodnich granic z Francją i Belgią ; 1926 -Niemcy w Lidze),postępy w odbudowie, w Indiach zaczyna działać Mahatma Gandhi;
postęp techniczny (powszechność silnika elektrycznego,radiotelekomunikacja,gramofon,’26-telewizja,’28-film dźwiękowy, powstanie wielkich wytwórni kinowych(Metro-Godwyn-Mayer, Paramount Pictures), benzyna syntetyczna, mechanizacja i racjonalizacja pracy(taśma-obniżenie cen)-wzrost wydajności pracy;
rozwój przemysłu: samochodowego, lotniczego(Charles Lindbergh przelatuje nad Atlantykiem w ‘27),chemiczny(przerób ropy naftowej i tworzywa sztuczne) i elektrotechniczny. Umacnianie się monopoli znanych wcześniej. Wykorzystanie produkcji wojskowej dla celów cywilnych podczas rekonwersji. Niemcy:-plan Dawesa(ustalenie rocznych rat na 2,5 mld marek, zniesienie świadczeń rzeczowych, wycofanie się wosk okupujących Zagłębie Ruhry) i plan Younga(całość odszkodowań obniżono do 113 mld złotych marek, spłacanych w ratach przez 59 lat, zniesiono międzynarodową kontrolę finansową i opuszczenie Nadrenii przez wojska francuskie). Układ z Rapallo(dogadanie się Niemiec z ZSRR w ‘22-zrzeczenie się wzajemnych roszczeń); napływ kapitału amerykańskiego(w ‘28-Niemcy znów drugą potęgą gospodarczą świata),wzrost dochodu narodowego, świadczeń socjanych,‘24 -’29 - złote lata
rozwój innych państw: USA- rozwój gospodarczy(kieruje H.C. Hoover w rządzie Calvina Coolige’a - „interesem Ameryki jest interes”)
Japonia, Francja, Włochy, Szwecja, Belgia, Czechosłowacja -rozwój(Japonia 5 razy, reszta 60-40% ‘29 w stosunku do ‘13)
Wlk.Brytania: -brak modernizacji, wysokie bezrobocie(‘26-strajk górników, węgiel ze Skandynawii i z Polski,’29 poziom z ‘13)
Sztuczna „prosperity”: -stabilizacja polityczna, rozwój gospodarczy -myślano, że będzie to trwało wiecznie(Niemcy ‘28 -pakt Brianda-Kelloga o wyrzeczeniu się agresji jako środka w polityce,’29-Gustaw Stresemann minister spraw zagranicznych Republiki Weimarskiej –
otrzymał pokojową Nagrodę Nobla. Inwestycje na kredyt, coraz większe zadłużenie, mniejszy przyrost-mniejszy popyt, niskie ceny w rolnictwie-nadprodukcja w przemyśle już na początku ’29.
Przyczyny, przebieg i skutki wielkiego kryzysu 1929-1933
a)przyczyny-cykl koniunkturalny Juglara: kryzys-spadek produkcji, zatrudnienia, cen; depresja- najniższy poziom cen; ożywienie- stopniowy wzrost produkcji, zatrudnienia cen; rozkwit- wszystkie wskaźniki życia gospodarczego osiągają najwyższy poziom. Mechanizm kryzysu: nadprodukcja- produkcja wyższa od popytu; ograniczenie produkcji- ponieważ zbyt jest trudny; bezrobocie- ograniczenie produkcji powoduje zmniejszanie zatrudnienia; malejący popyt- popyt słabnie i ogranicza się coraz bardziej produkcję.
b)przebieg - do 29 X ‘29 utrzymanie się cen akcji na wysokich poziomach -hossa na giełdach; krach na Wall Street w ten dzień, spadek cen akcji, masowa wyprzedaż prowadziła do obniżki cen- bankructwo.
Kryzys: objął całą gospodarkę: trwał kilka lat(długotrwałość); głęboko oddziaływał(wszystkie działy gospodarki, skutki demograficzne i polityczne), rynek sam z niego by nie wyszedł; szerokim zasięgiem geograficznym-wszystkie kapitalistyczne kraje świata(jedynie w ZSRR nie było kryzysu); największy kryzys w historii
Spadek produkcji przemysłowej:świat-33%,Ameryki-50%,Europa-35 %,Azja-10%,Niemcy-57%,USA,Polska-46%,Kanada-42%, Czechsłowacja-40%;szybciej spada produkcja dóbr inwestycyjnych niż konsumpcyjnych. Olbrzymie bezrobocie-Niemcy 43%,USA-27%, co wywoływało spadek zarobków(patrz samonapędzanie się kryzysu),bezrobocie nie dotykało pracowników dobrze wykwalifikowanych.
Wzmocnienie się monopoli(ceny minimalne dyktowane przez monopolistów-państwo próbowało walczyć, ale monopole dawały dochód z eksportu)
Kryzys w rolnictwie: gdy ceny spadały rolnicy starali się produkować więcej, co wywoływało dodatkowy spadek cen, nożyce cen -szybciej spadały ceny artykułów rolnych niż przemysłowych. Zubożenie wsi przedłuża kryzys, podaż głodowa(ograniczenie konsumpcji aby tylko sprzedać), plantatorzy stosowali masowe niszczenie zapasów i zbiorów.
Kryzys w handlu zagranicznym, walutowy i bankowy: spadek obrotów w handlu zagranicznym, dumping(sprzedaż poniżej cen światowych lub nawet poniżej kosztów) spowodował neoprotekcjonizm, ograniczenie importu-powszechna taryfa celna, umowy o zrównoważonej wymianie(umowy clearingowe) lub o wzajemnych ulgach i przywilejach(kraje korony brytyjskiej).Koniec waluty złotej(pokrytej w złocie) i pozłacanej(pokrytej przez waluty złote),’31-zawieszenie wymienialności funta na złoto,’33-dolara;obniżenie parytetu złota. Próby bronienia się przed kryzysem deflacją(wysoka wartość poprzez obniżanie emisji pieniądza)-drogi kredyt i zastój gospodarczy. Zmniejszanie się dochodów skarbu państwa powodował deficyt budżetowy państw, niewypłacalność i upadek banków(‘31-Kreditanstalt)-upadek systemu bankowego, zmniejszenie ilości godzin pracy pomoc społeczna.
Skutki: demograficzne(zmniejszenie się liczby małżeństw i spadek przyrostu naturalnego w wyniku spadku zatrudnienia obniżenia dochodów ludności i ogólnej obawy przed niepewną przyszłością).; polityczne: (uznano kres kapitalizmu-ruch faszystowski-
Austria, Rumunia, Bułgaria; komuniści niemieccy Ernst Thalmann- rozbicie jego partii przez Hitlera); korporacjonizm i solidaryzm społeczny głoszony przez kościół - ‘31(Portugalia Salaraza, Włochy Mussoliniego zastosowały odmianę- korporacjonizm autorytarny).
Założenia i praktyka interwencjonizmu gospodarczego w świecie po wielkim kryzysie (USA, państwa faszystowskie):
a)teoria-’36 John Maynard Keynes „Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza”- regulowany(kierowany) kapitalizm; kryzys wywołany został przez słaby popyt na dobra konsumpcyjne i należy „nakręcić koniunkturę” w tym celu: środki bezpośrednie-roboty publiczne(tak by wzrósł popyt), działalność gospodarcza państwa-państwowe przedsiębiorstwa(etatyzm); -środki pośrednie-kontrolowana inflacja(zwiększanie pieniądza w obiegu),opodatkowanie progresywne(kto więcej zarobi więcej zapłaci),zwiększenie świadczeń socjalnych, obniżenie stopy procentowej-wzrost inwestycji i popytu, zamiast oszczędzania.
b)praktyka: USA-Herbert Hoover(‘29-’33)- reformy, stara się pobudzić gospodarkę, przeciwny pomocy społecznej -Franklin Delano Roosevelt(‘33-’45)-„New Deal”- podniesienie siły nabywczej ludności i cen, zakaz wywozu złota za granicę, zniesienie wymienialności dolara na złoto, dewaluacja dolara, zmniejszenie produkcji w rolnictwie, polityka uprawnień socjalnych, zachęcano przedsiębiorców do podnoszenia płac i zawierania umów z państwem(kod generalny)-zmniejszenie czasu pracy, roboty publiczne-wszystko to aby zmniejszyć bezrobocie(np. zagospodarowanie doliny rzeki Tennessee).Polityka przeniosła sukces(mimo powrotu kryzysu w ‘37),krytyka warstw kapitalistycznych, ale i trzykrotnie wygrane wybory prezydenckie
-Wlk.Brytania- deprecjacja i protekcjonizm, Francja-Front Ludowy-Leona Bluma reformy socjalne, dewaluacja- próby walki z kryzysem
-państwa faszystowskie: Niemcy-faszystowski korporacjonizm(reglamentacja, centralizm, planowanie),grupy przemysłowe zarządzające handlem i przemysłem, Front Pracy-zakaz strajków, plan 4-letni-zdobycie niezależności surowcowej(środki zastępcze), zbrojenia i roboty publiczne-rozwój transportu(pod przyszłe podboje),ograniczanie popytu ludności(armaty zamiast masła), zwiększanie terytorium(‘38-Austria,Kraj Sudecki, ’39-Czech i Morawy, Kłajpeda). Włochy-roboty publiczne(osuszenie Bagien Pontyjskich, skrócenie dnia pracy, wzrost pochłaniany przez „budowę mocarstwowości”, podbicie Etiopii ‘35-’36(cesarz Hajle Selassie na emigracji),’39-podbicie Albanii. Japonia-’31-podbicie Mandżurii(utworzenie Mandżukuo),’32-’37 wygrana wojna z Chinami, próba opanowania Mongolii(wojska radzieckie),’33-wystąpienie z Ligi i program Wielkiej Azji(podbicie Pacyfiku i Indochin),planowanie i podporządkowanie gospodarki wojsku-przygotowania do wojny. Hiszpania’36-’39-wojna domowa pomiędzy zwolennikami Frontu Ludowego(republikanie, socjaliści, komuniści, anarchiści, brygady międzynarodowe i pomoc ZSRR) a zwolennikami gen. Franco(prawica hiszpańska i faszyści, wojsko Niemiec, Włoch i Portugalii).III ‘39-zwycięża Franco i rządzi do ‘75. Portugalia-’28 obalenie republiki,’32-’68-premier Antonio Salazar, rządy dyktatorskie, mimo głębokiej antydemokratyzacji państwa sukcesy gospodarcze korporacjonizmu. Salazaryzm był nazywany „dyktaturą profesorów” lub katedrokracją(rządy ludzi najlepiej wykształconych-forma technokracji ?)
Przeczytaj podobne teksty
Opracowania powiązane z tekstem
Czas czytania: 75 minut
Treść zweryfikowana i sprawdzona
Zgodnie z misją, Redakcja serwisu dokłada wszelkich starań, aby dostarczać rzetelne i sprawdzone treści edukacyjne.
Dodatkowe oznaczenie "Sprawdzona treść" wskazuje, że dany materiał został zweryfikowany przez Redakcję lub ekspertów współpracujących z serwisem.
Weryfikacja tekstu odbywa się na następujących poziomach:
1. Sprawdzenie tekstu pod kątem ewentualnych błędów ortograficznych, stylistycznych, interpunkcyjnych lub innych.
2. Weryfikacja tekstu pod kątem błędów rzeczowych.
3. Sprawdzenie materiału pod kątem ich aktualności.
Dodatkowe oznaczenie "Sprawdzona treść" wskazuje, że dany materiał został zweryfikowany przez Redakcję lub ekspertów współpracujących z serwisem.
Weryfikacja tekstu odbywa się na następujących poziomach:
1. Sprawdzenie tekstu pod kątem ewentualnych błędów ortograficznych, stylistycznych, interpunkcyjnych lub innych.
2. Weryfikacja tekstu pod kątem błędów rzeczowych.
3. Sprawdzenie materiału pod kątem ich aktualności.