Konstytucja 3 maja i inne polskie konstytucje

KONSTYTUCJA

Najwazniejszym ze wszystkich aktów prawnych obowiazujacych w panstwie jest konstytucja, której nazwa pochodzi od lacinskiego slowa constitutio - urzadzac, ustanawiac. Jest to akt o szczególnym znaczeniu okreslajacy zasady dzialania wszystkich organów panstwa, ich wzajemne relacje oraz prawa i obowiazki obywateli. Wszystkie pozostale normy i regulacje prawne musza byc z nia zgodne. Z tego wzgledu konstytucje okresla sie mianem ustawy zasadniczej. Jest ona uchwalana w specjalny sposób i moze byc zmieniona tylko w zgodzie ze szczególowymi przepisami prawa. Zwykle odzwierciedla ona faktyczny uklad sil politycznych i spolecznych w panstwie. Jego zmiana moze prowadzic do nowelizacji konstytucji,

Z formalnego punktu widzenia konstytucja odznacza sie szczególna trescia, najwyzsza moca prawna oraz podwyzszona (wieksza niz inne normy prawne) trwaloscia. Powoduje to koniecznosc nie tylko dostosowywania do niej aktów prawnych nizszego rzedu, ale równiez wprowadzenie mechanizmu kontrolowania zgodnosci prawa z konstytucja i usuwania ewentualnych sprzecznosci. Niektóre zapisy konstytucji moga posiadac moc absolutna, czyli w ogóle nie ma mozliwosci ich zmiany. Przykladem moze byc zapis o zakazie zmiany federalnego charakteru panstwa w konstytucji Republiki Federalnej Niemiec.

Klasyfikacja konstytucji moze byc dokonywana na wiele rozmaitych sposobów. Jednym z kryteriów jest sposób uchwalenia. Z tego punktu widzenia konstytucje dziela sie na oktrojowanie (nadawane) i obywatelskie (uchwalane). Pierwszy rodzaj to akty nadane przez panujacych (np. konstytucja Królestwa Polskiego z 1815 r. nadana przez cara Aleksandra I). Drugi to konstytucje uchwalane przez demokratycznie wybrane ciala przedstawicielskie, lub akceptowane przez spoleczenstwa na drodze referendum. Mozliwe jest przy tym jednoczesne stosowanie obu tych dróg.
Z punktu widzenia formy konstytucje dziela sie na pisane i niepisane. Przykladem panstwa o konstytucji niepisanej jest Wielka Brytania. Brytyjskie tradycje konstytucyjne siegaja wielu stuleci i obecne funkcjonowanie panstwa regulowane jest przez kilka róznych aktów prawnych o równorzednej mocy. Jednak zaden z nich nie ma formalnego charakteru konstytucji, czyli spisanego zbioru najwazniejszych praw i procedur politycznych.

Ze wzgledu na tresc mozna wyróznic konstytucje pelne i niepelne. Pierwsze z nich to wiekszosc wspólczesnych konstytucji regulujacych caly katalog problemów panstwa, m.in. zasady ustroju spoleczno-gospodarczego, strukture organów panstwowych i ich zasady dzialania, zagadnienia praw i wolnosci obywatelskich, gwarancje praworzadnosci. Drugie powstaly w XIX w. i reguluja jedynie zasady organizacji wladz panstwowych. Zaliczamy do nich stosowane w niektórych panstwach rozwiazania tymczasowe. Sa tzw. male konstytucje, które obowiazuj a jedynie w okresie przejsciowym, do czasu ustalenia pelnej konstytucji. Takie rozwiazanie zastosowano w Polsce w roku 1919,1947 i 1992.

Sposób zmiany konstytucji pozwala wyróznic konstytucje sztywne i elastyczne. Zmiana pierwszych wymaga szczególnej procedury, np. kwalifikowanej wiekszosci glosów, a zmiana drugich odbywa sie wedlug zwyklego porzadku uchwalania i zmiany innych ustaw.

Okres obowiazywania konstytucji wyodrebnia konstytucje stale (bez okreslenia koncowych terminów obowiazywania) i okresowe (okres obowiazywania jest ograniczony okreslonym terminem).

Konstytucja spelnia szczególne funkcje w zyciu panstwa: jest podstawa dzialania calego systemu prawnego, okresla zasady dzialania panstwa i jego strukture, integruje spoleczenstwo wokól wspólnego systemu wartosci politycznych. Uchwalenie konstytucji jest zagadnieniem niezwykle waznym i wymagajacym wielu prac przygotowawczych.

Najważniejsze polskie konstytucje do 1992 roku.

Konstytucja 3 Maja 1791 r.

W imie Boga w Trójcy Swietej jedynego. Stanislawa August z bozej laski i woli narodu król Polski, wielki ksiaze litewski, ruski, pruski, mazowiecki, zmudzki, kijowski, wolynski, podolski, podlaski, inflancki, smolenski, siewierski i czernichowski, wraz z stanami skonfederowanymi w liczbie podwójnej naród polski reprezentujacymi.

Uznaja, iz los nas wszystkich od ugruntowania i wydoskonalenia konstytucji narodowej jedynie zawisl, dlugim doswiadczeniem poznawszy zadawnione rzadu naszego wady, a chcac korzystac z pory, w jakiej sie Europa znajduje i z tej dogorywajacej chwili, która nas samym sobie wrócila, wolni od hanbiacych obcej przemocy nakazów, ceniac drozej nad zycie, nad szczesliwosc osobista egzystencje polityczna, niepodleglosc zewnetrzna i wolnosc wewnetrzna narodu, którego nas w nasze rece jest powierzony, chcac oraz na blogoslawienstwo, na wdziecznosc wspólczesnych i przyszlych pokolen zasluzyc, mimo przeszkód, które w nas namietnosci sprawowac moga, dla dobra powszechnego, dla ugruntowania wolnosci, dla ocalenia Ojczyzny naszej i jej granic, z najwieksza staloscia ducha niniejsza konstytucje uchwalamy i te calkowicie za swieta, za niewzruszona deklarujemy, dopóki by naród w czasie prawem przewidzianym wyrazna wola nie uznal potrzeby odmienienia w niej jakiego artykulu. Do której to konstytucji dalsze ustawy sejmu terazniejszego we wszystkim stosowac sie maja.

I. Religia panujaca
Religia narodowa panujaca jest i bedzie wiara swieta rzymska katolicka ze wszystkimi jej prawami; przejscie od wiary panujacej jakiegokolwiek wyznania jest zabronione pod karami apostazji. Ze zas taz sama wiara swieta przykazuje nam kochac bliznich naszych, przeto wszystkim ludziom jakiegokolwiek badz wyznania pokój w wierze i opieke rzadowa winnismy. I dlatego wszelkich obrzadków i religii wolnosc w krajach polskich podlug ustaw krajowych gwarantujemy.

II. Szlachta i ziemianie
Szanujac pamiec przodków naszych jako fundatorów rzadu wolnego, stanowi szlacheckiemu wszelkie swobody, wolnosci, prerogatywy pierwszenstwa w zyciu prywatnym i publicznym najuroczysciej zapewniamy, szczególniej zas prawa, statuta i przywileje temu stanowi od Kazimierza Wielkiego, Ludwika Wegierskiego, Wladyslawa Jagielly i Witolda brata jego, wielkiego ksiecia litewskiego, nie mniej od Wladyslawa i Kazimierza Jagiellonczyków, od Jana Alberta, Aleksandra i Zygmunta Pierwszego braci, od Zygmunta Augusta, ostatniego z linii jagiellonskiej, sprawiedliwie i prawnie nadane, utwierdzamy i za niewzruszone uznajemy. Godnosc stanu szlacheckiego w Polszcze za równa wszelkim stopniom szlachectwa, gdziekolwiek uzywanym, przyznajemy. Wszelka szlachte równymi byc miedzy soba uznajemy, nie tylko co do starania sie o urzedy i o sprawowanie poslug Ojczyznie, honor, slawe, pozytek przynoszacych, ale oraz co do równosci uzywania przywilejów i prerogatyw stanowi szlacheckiemu sluzacych. Nade wszystko zas prawa bezpieczenstwa osobistego, wolnosci osobistej i wlasnosci gruntowej i ruchomej, tak jak od wieków kazdemu sluzyly, swietobliwe nienaruszenie zachowanie miec chcemy i zachowujemy; zareczajac najuroczysciej, iz przeciwko wlasnosci czyjejkolwiek zadnej odmiany lub ekscepcji w prawie nie dopuscimy; owszem, najwyzsza wladza krajowa i rzad przez nia ustanowiony zadnych pretensji pod pretekstem iurium regalium i jakimkolwiek innym pozorem do wlasnosci obywatelskich badz w czesci, badz w calosci roscic sobie nie bedzie. Dla czego bezpieczenstwo osobiste i wszelka wlasnosc komukolwiek z prawa przynalezna jako prawdziwy spolecznosci wezel, jako zrenice wolnosci obywatelskiej szanujemy, zabezpieczamy, utwierdzamy i aby na potomne czasy szanowane, ubezpieczone i nienaruszone zostawaly, miec chcemy.

Szlachte za najpierwszych obronców wolnosci i niniejszej konstytucji uznajemy. Kazdego szlachcica cnocie, obywatelstwu i honorowi jej swietosci do szanowania, jej trwalosci do strzezenia poruczamy jako jedyna twierdze Ojczyzny i swobód naszych.

III. Miasta i mieszczanie
Prawo na terazniejszym sejmie zapadle pod tytulem Miasta nasze królewskie wolne w pañstwach Rzeczypospolitej w zupelnosci utrzymane miec chcemy i za czesc niniejszej konstytucji deklarujemy, jako prawo wolnej szlachcie polskiej dla bezpieczenstwa ich swobód i calosci wspólnej Ojczyzny nowa, prawdziwa i skuteczna dajace sile.

IV. Chlopi wloscianie
Lud rolniczy, spod którego reki plynie najobfitsze bogactw krajowych zródlo, który najliczniejsza w narodzie stanowi ludnosc, a zatem najdzielniejsza kraju sile, tak przez sprawiedliwosc, ludzkosc i obowiazki chrzescijanskie, jako i przez wlasny nasz interes dobrze rozumiany, pod opieke prawa i rzadu krajowego przyjmujemy, stanowiac: iz odtad jakiebykolwiek swobody, nadania lub umowy dziedzice z wloscianami dóbr swoich autentycznie ulozyli, czyli by te swobody, nadania i umowy byly z gromadami, czyli tez z kazdym osobno wsi mieszkancem zrobione, beda stanowic wspólny i wzajemny obowiazek podlug rzetelnego znaczenia, warunków i opisu zawartego w takowych nadaniach i umowach pod opieke rzadu krajowego podajacy uklady takowe i wynikajace z nich obowiazki przez jednego wlasciciela gruntu dobrowolnie przyjete, nie tylko jego samego, ale i nastepców jego lub prawa nabywców tak wiazac beda, ze ich nigdy samowolnie odmieniac nie beda mocni. Nawzajem wloscianie jakiejkolwiek badz majetnosci od dobrowolnych umów, przyjetych nadan i z nimi zlaczonych powinnosci usuwac sie inaczej nie beda mogli, tylko w takim sposobie i z takimi warunkami, jak w opisach tychze umów postanowione mieli, które czy na wiecznosc, czyli do czasu przyjete, scisle ich obowiazywac beda. Zawarowawszy tym sposobem dziedziców przy wszelkich pozytkach od wloscian im nalezacych, a chcac jak najskuteczniej zachecic pomnozenie ludnosci krajowej, oglaszamy wolnosc zupelna dla wszystkich ludzi tak nowo przybywajacych, jak i tych którzy by pierwej z kraju oddaliwszy sie, teraz do Ojczyzny powrócic chcieli, tak dalece, iz kazdy czlowiek do panstw Rzeczypospolitej nowo z którejkolwiek strony przybyly lub powracajacy, jak tylko stanie noga na ziemi polskiej, wolnym jest zupelnie uzyc przemyslu swego jak i gdzie chce, wolny jest czynic umowy na osiadlosc, robocizne lub czynsze, jak i dopóki sie umówi, wolny jest osiadac w miescie lub na wsiach, wolny jest mieszkac w Polszcze lub do kraju, do którego zechce, powrócic, uczyniwszy zadosyc obowiazkom, które dobrowolnie na siebie przyjal.

V. Rzad, czyli oznaczenie wladz publicznych
Wszelka wladza spolecznosci ludzkiej poczatek swój bierze z woli narodu. Aby wiec calosc panstw, wolnosc obywatelska i porzadek spolecznosci w równej wadze na zawsze zostawaly, trzy wladze rzad narodu polskiego skladac powinny i z woli prawa niniejszego na zawsze skladac beda, to jest: wladza prawodawcza w Stanach zgromadzonych, wladza najwyzsza wykonawcza w królu i Strazy i wladza sadownicza w jurysdykcjach na ten koniec ustanowionych lub ustanowic sie majacych.

VI. Sejm, czyli wladza prawodawcza
Sejm czyli Stany zgromadzone na dwie izby dzielic sie beda: na izbe poselska i na izbe senatorska pod prezydencja króla.

Izba poselska jako wyobrazenie i sklad wszechwladztwa narodowego bedzie swiatynia prawodawstwa. Przeto w izbie poselskiej najpierw decydowane beda wszystkie projekta.

1 - mo Co do praw ogólnych, to jest konstytucyjnych, cywilnych, kryminalnych i do ustanowienia wieczystych podatków, w których to materiach propozycje do tronu województwom, ziemiom i powiatom do roztrzasnienienia podane, a przez instrukcje do izby przychodzace, najpierw do decyzji wziete byc maja.

2 - do Co do uchwal sejmowych, to jest poborów doczesnych, stopnia monety, zaciagania dlugu publicznego, nobilitacji i innych nagród przypadkowych, rozkladu wydatków publicznych ordynaryjnych i ekstraordynaryjnych, wojny, pokoju, ostatecznej ratyfikacji traktatów zwiazkowych i handlowych, wszelkich dyplomatycznych aktów i umów do prawa narodów sciagajacych sie, kwitowanie magistratur wykonawczych i tym podobnych zdarzen, glównym narodowym potrzebom odpowiadajacych, w których to materiach propozycje od tronu prosto do izby poselskiej przychodzic majace, pierwszenstwo w prowadzeniu miec beda.

Izby senatorskiej, zlozonej z biskupów, wojewodów, kasztelanów i ministrów pod prezydencja króla, majacego prawo raz dac votum swoje, drugi raz paritatem rozwiazywac osobiscie lub nadeslaniem zdania swojego do tejze izby, obowiazkiem jest: 1-mo Kazde prawo, które po przejsciu formalnym w izbie poselskiej do senatu natychmiast przeslane byc powinno, przyjac lub wstrzymac do dalszej narodu deliberacji opisana w prawie wiekszoscia glosów; przyjecie moc i swietosc prawa nadawac bedzie; wstrzymanie zas zawiesi tylko prawo do przyszlego ordynaryjnego sejmu, na którym gdy powtórna nastapi zgoda, prawo zawieszone od senatu przyjetym byc musi. 2-do Kazda uchwale sejmowa w materiach wyzej wyliczonych, która izba poselska senatowi przeslac natychmiast powinna, wraz z taz izba poselska wiekszoscia glosów decydowac, a zlaczona izb obydwóch wiekszosc wedlug prawa opisana bedzie wyrokiem i wola Stanów.

Warujemy, iz senatorowie i ministrowie w obiektach sprawowania sie z urzedowania swego badz w Strazy, badz w komisji, votum decisivum w sejmie nie beda mieli i tylko zasiadac wtenczas w senacie maja dla dania eksplikacji na zadanie sejmu.

Sejm zawsze gotowym bedzie. Prawodawczy i ordynaryjny rozpoczynac sie ma co dwa lata, trwac zas bedzie podlug opisu prawa o sejmach. Gotowy, w potrzebach naglych zwolany, stanowic ma o tej tylko materii, do której zwolanym bedzie lub o potrzebie po czasie zwolania przypadlej. Prawo zadne na tym ordynaryjnym sejmie, na którym ustanowione bylo, znoszonym byc nie moze. Komplet sejmu skladac sie bedzie z liczb osób nizszym prawem opisanej, tak w izbie poselskiej, jako i w izbie senatorskiej.

Prawo o sejmikach, na terazniejszym sejmie ustanowione, jako najistotniejsza zasade wolnosci obywatelskiej uroczyscie zabezpieczamy.

Jak zas prawodawstwo sprawowane byc moze przez wszystkich i naród wyrecza sie w tej mierze przez reprezentantów, czyli poslów swoich dobrowolnie wybranych, przeto stanowimy, iz poslowie na sejmikach obrani w prawodawstwie i ogólnych narodu potrzebach podlug niniejszej konstytucji uwazani byc maja jako reprezentanci calego narodu, bedac skladem ufnosci powszechnej.

Wszystko i wszedzie wiekszoscia glosów udecydowane byc powinno. Przeto liberum veto, konfederacje wszelkiego gatunku i sejmy konfederackie jako duchowi niniejszej konstytucji przeciwne, rzad obalajace, spolecznosc niszczace, na zawsze znosimy.

Zapobiegajac z jednej strony gwaltownym i czestym odmianom konstytucji narodowej, z drugiej uznajac potrzebe wydoskonalenia onej po doswiadczeniu jej skutków co do pomyslnosci publicznej, pore i czas rewizji i poprawy konstytucji co lat dwadziescia piec naznaczamy, chcac miec takowy sejm konstytucyjny ekstraordynaryjnym podlug osobnego o nim prawa opisu.

VII. Król, wladza wykonawcza
Zaden rzad najdoskonalszy bez dzielnej wladzy wykonawczej stac nie moze. Szczesliwosc narodów od praw sprawiedliwych, praw skutek od ich wykonania zalezy. Doswiadczenie nauczylo, ze zaniedbanie tej czesci rzadu nieszczesciami napelnilo Polske. Zawarowawszy przeto wolnemu narodowi polskiemu wladze praw sobie stanowienia i moc bacznosci nad wszelka wykonawcza wladza oraz wybierania urzedników do magistratur, wladze najwyzszego wykonywania praw królowi i radzie jego oddajemy, która to rada Straza Praw zwac sie bedzie.
Wladza wykonawcza do pilnowania praw i onych pelnienia scisle jest obowiazana. Tam czynna z siebie bedzie, gdzie prawa dozwalaja, gdzie prawa potrzebuja dozoru egzekucji, a nawet silnej pomocy. Posluszenstwo nalezy sie jej zawsze od wszystkich magistratur, moc przynaglenia nieposluszne i zaniedbujace swe obowiazki magistratury w jej reku zostawiamy.

Wladza wykonawcza nie bedzie mogla praw stanowic ani tlumaczyc, podatków i poborów pod jakimkolwiek imieniem nakladac, dlugów publicznych zaciagac, rozkladu dochodów skarbowych przez sejm zrobionego odmieniac, wojny wydawac, pokoju ani traktatu i zadnego aktu dyplomatycznego definitive zawierac. Wolno jej tylko bedzie tymczasowe z zagranicznymi prowadzic negocjacje oraz tymczasowe i potoczne da bezpieczenstwa i spokojnosci kraju wynikajace potrzeby zalatwiac, o których najblizszemu zgromadzeniu sejmowemu doniesc winna.

Tron polski elekcyjnym przez familie miec na zawsze chcemy i stanowimy. Doznane kleski bezkrólewiów, periodycznie rzad wywracajacych, powinnosc ubezpieczenia losu kazdego mieszkanca ziemi polskiej i zamkniecia na zawsze drogi wplywom mocarstw zagranicznych, pamiec swietnosci i szczescia Ojczyzny naszej za czasów familii ciagle panujacych, potrzeba odwrócenia od ambicji tronu i moznych Polaków, zwrócenia do jednomyslnego wolnosci narodowej pielegnowania wskazaly roztropnosci naszej oddanie tronu polskiego prawem nastepstwa. Stanowimy przeto, iz po zyciu, jakiego nam dobroc boska pozwoli, elektor dzisiejszy saski w Polszcze królowac bedzie. Dynastia przyszlych królów polskich zacznie sie na osobie Fryderyka Augusta, dzisiejszego elektora saskiego, którego sukcesorom de lumbis z plci meskiej tron polski przeznaczamy. Najstarszy syn króla panujacego po ojcu na tron nastepowac ma. Gdyby zas dzisiejszy elektor saski nie mial potomstwa plci meskiej, tedy maz przez elektora za zgoda Stanów zgromadzonych córce jego obrany zaczynac ma linie nastepstwa plci meskiej do tronu polskiego. Dlaczego Marie Auguste Nepomucene, córke elektora, za infantke polska deklarujemy, zachowujac przy narodzie prawo, zadnej preskrypcji podpadac nie mogace, wybrania do tronu drugiego domu po wygasnieciu pierwszego.

Kazdy król, wstepujac na tron, wykona przysiege Bogu i narodowi na zachowanie konstytucji niniejszej, na pacta conventa, które ulozone beda z dzisiejszym elektorem saskim jako przeznaczonym do tronu i które tak jak dawne wiazac go beda.

Osoba króla jest swieta i bezpieczna od wszystkiego; nic sam przez sie nie czyniacy, za nic w odpowiedzi narodowi byc nie moze; nie samowladca, ale ojcem i glowa narodu byc powinien i tym go prawo i konstytucja niniejsza byc uznaje i deklaruje. Dochody tak jak beda w paktach konwentach opisane i prerogatywy tronowi wlasciwe, niniejsza konstytucja dla przyszlego elekta zawarowane, tknietymi byc nie beda mogly.

Wszystkie akta publiczne, trybunaly, sady, magistratury, monety, stemple pod królewskim isc powinny imieniem. Król, któremu wszelka moc dobrze czynienia zostawiona byc powinna, miec bedzie ius agratiandi na smierc wskazanych prócz in criminibus status. Do króla rozporzadzenie najwyzsze silami zbrojnym krajowymi w czasie wojny i mianowanie komendantów wojska nalezec bedzie, z wola atoli ich odmiana za wola narodu. Patentowac oficerów i mianowac urzedników podlug prawa niniejszego opisu, nominowac biskupów i senatorów podlug opisu tegoz prawa oraz ministrów jako urzedników pierwszych wladzy wykonawczej jego bedzie obowiazkiem.

Straz, czyli rada królewska, do dozoru calosci i egzekucji praw królowi oddana, skladac sie bedzie: 1-mo z prymasa jako glowy duchowienstwa polskiego i jako prezesa Komisji Edukacyjnej, mogacego byc wyreczonym w Strazy Praw przez pierwszego ex ordine biskupa, którzy rezolucji podpisywac nie moga; 2-do z pieciu ministrów, to jest ministra policji, ministra pieczeci, ministra belli, ministra skarbu, ministra pieczeci do spraw zagranicznych; 3-tio z dwóch sekretarzy, z których jeden protokól Strazy, drugi protokól spraw zagranicznych trzymac beda, obydwa bez votum decydujacego.

Nastepca tronu z maloletnosci wyszedlszy i przysiege na konstytucje wykonawszy, na wszystkich Strazy posiedzeniach, lecz bez glosu, przytomnym byc moze.
Marszalek sejmowy, jako na dwa lata wybrany, wchodzic bedzie w liczbe zasiadajacych w Strazy bez wdawania sie w jej rezolucje, jedynie dla zwolania sejmu gotowego w takim zdarzeniu: gdyby on uznal w przypadkach koniecznego zwolania sejmu gotowego wymagajacych rzetelna potrzebe, a król go zwolac wzbranial sie; tedy tenze marszalek do poslów i senatorów wydac powinien listy okólne, zwolujac onych na sejm gotowy i powody zwolania tego wyrazajac. Przypadki zas do koniecznego zwolania sejmu sa tylko nastepujace:: 1-mo w gwaltownej potrzebie do prawa narodu sciagajacej sie, a szczególniej w przypadku wojny osciennej, 2-do w przypadku wewnetrznego zamieszania grozacego rewolucja kraju lub kolizja miedzy magistraturami, 3-tio w widocznym powszechnego glodu niebezpieczenstwie, 4-to w osierocialym stanie Ojczyzny przez smierc króla lub w niebezpiecznej jego chorobie. Wszystkie rezolucje w Strazy roztrzasane beda przez sklad wyzej wspomniany. Decyzja królewska po wysluchaniu wszystkich zdaniach przewazac powinna, aby jedna byla w wykonaniu prawa wola. Przeto kazda ze Strazy rezolucja pod imieniem królewskim i z podpisem reki jego wychodzic bedzie. Powinna jednak byc podpisana takze przez jednego z ministrów zasiadajacych w Strazy i tak podpisana do posluszenstwa wiazac bedzie, i dopelniona byc ma przez komisje lub przez jakiekolwiek magistratury wykonawcze, w tych jednak szczególnie materiach, które wyraznie niniejszym prawem wylaczone nie sa. W przypadku, gdyby zaden z ministrów zasiadajacych decyzji podpisac nie chcial, król odstapi od tej decyzji, a gdyby przy niej upieral sie, marszalek sejmowy w tym przypadku upraszac sie bedzie o zwolanie sejmu gotowego; i jezeli król opózniac bedzie zwolanie, marszalek to wykonac powinien.

Jako nominowanie wszystkich ministrów, tak i wezwanie z nich jednego od kazdego administracji wydzialu do rady swojej, czyli Strazy, króla jest prawem. Wezwanie to ministra do zasiadania w Strazy na dwa lata bedzie z wolnym onego nadal przez króla potwierdzeniem Ministrowie do Strazy wezwani w komisjach zasiadac nie maja.

W przypadku zas, gdyby wiekszosc dwóch trzecich czesci wotów sekretnych obydwóch izb zlaczonych na sejmie ministra badz w Strazy, badz w urzedzie odmiany zadala, król natychmiast na jego miejsce innego nominowac powinien.

Chcac, aby Straz Praw narodowych byla do scislej odpowiedzi narodowi za wszelkie onych przestepstwa, stanowimy, iz gdy ministrowie beda oskarzeni, przez deputacje do egzaminowania ich czynnosci wyznaczona, o przestepstwo prawa, odpowiadac maja z osób i majatków swoich. W wszelkich takowych oskarzeniach Stany zgromadzone prosta wiekszoscia wotów izb zlaczonych odeslac obwinionych ministrów maja do sadów sejmowych po sprawiedliwe i wyrównujace przestepstwu ich ukaranie, lub przy dowiedzionej niewinnosci od sprawy i kary uwolnienie.
Dla porzadnego wladzy wykonawczej dopelnienia ustanawiamy oddzielne komisje majace zwiazek ze Straza i obowiazane do posluszenstwa tejze Strazy. Komisarze do nich wybierani beda przez sejm dla sprawowania urzedów swoich w przeciagu czasu prawem opisanego. Komisje te sa: 1-mo Edukacji, 2-do Policji, 3-tio Wojska, 4-to Skarbu.

Komisje porzadkowe wojewódzkie, na tym sejmie ustanowione, równie do dozoru Strazy nalezace, odbierac beda rozkazy przez wyzej wspomniane posrednicze komisje respective co do obiektów kazdej z nich wladzy i obowiazków.

VIII. Wladza sadownicza
Wladza sadownicza nie moze byc wykonywana ani przez wladze prawodawcza, ani przez króla, lecz przez magistratury na ten koniec ustanowione i wybierane. Powinna zas byc tak do miejsc przywiazana, zeby kazdy czlowiek bliska dla siebie znalazl sprawiedliwosc, zeby przestepny widzial wszedzie grozna nad soba reke krajowego rzadu.

1 - mo Ustanawiamy przeto sad pierwszej instancji dla kazdego województwa, ziemi i powiatu, do których sedziowie wybierani beda na sejmikach. Sady pierwszej instancji beda zawsze gotowe i czuwajace na oddanie sprawiedliwosci tym, którzy jej potrzebuja. Od tych sadów isc bedzie apelacja na trybunaly glówne, dla kazdej prowincji byc majace, zlozone równie z osób na sejmikach wybranych. I te sady, tak pierwszej, jako i ostatniej instancji beda sadami ziemianskimi dla szlachty i wszystkich wlascicielów ziemskich z kimkolwiek in causis iuris et facti.

2 - do Jurysdykcje zas sadowe wszystkim miastom, podlug prawa sejmu terazniejszego o miastach wolnych królewskich, zabezpieczamy.

3 - tio Sady referendarskie, dla kazdej prowincji osobne, miec chcemy w sprawach wloscian wolnych dawnymi prawami sadowi temu poddanych.

4 - to Sady zadworne asesorskie, relacyjne i kurlandzkie zachowujemy.

5 - to Komisje wykonawcze beda mialy sady w sprawach do swej administracji nalezacych.

6 - to Oprócz sadów w sprawach cywilnych i kryminalnych dla wszystkich stanów bedzie sad najwyzszy sejmowy zwany, do którego przy otwarciu kazdego sejmu obrane beda osoby. Do tego sadu nalezec beda wystepki przeciwko narodowi i królowi, czyli crimina status.

Nowy kodeks praw cywilnych i kryminalnych przez wyznaczone przez sejm osoby spisac rozkazujemy.

IX. Regencja
Straz bedzie oraz regencja, majaca na czele królowa albo w jej nieprzytomnosci prymasa. W tych trzech tylko przypadkach miejsce miec moze regencja: 1-mo w czasie maloletnosci króla, 2-do w czasie niemocy trwale pomieszanie zmyslów sprawujacej, 3-tio w przypadku gdyby król byl wziety na wojnie. Mololetnosc trwac tylko bedzie do lat 18 zupelnych; a niemoc wzgledem trwalego pomieszania zmyslów deklarowana byc nie moze tylko przez sejm gotowy wiekszoscia wotów trzech czesci przeciwko czwartej izb zlaczonych. W tych przeto trzech przypadkach prymas korony polskiej sejm natychmiast zwolac powinien, a gdyby prymas te powinnosc zwlóczyl, marszalek sejmowy listy okólne do poslów i senatorów wyda. Sejm gotowy urzadzi kolej zasiadania ministrów w regencji i królowa do zastapienia króla w obowiazkach jego umocuje. A gdy król w pierwszym przypadku z maloletnosci wyjdzie, w drugim do zupelnego przyjdzie zdrowia, w trzecim z niewoli powróci, regencja rachunek z czynnosci swoich oddac mu powinna i odpowiadac narodowi za czas swego urzedowania, tak jak jest przepisano o Strazy na kazdym ordynaryjnym sejmie, z osób i majatków swoich.

X. Edukacja dzieci królewskich
Synowie królewscy, których do nastepstwa tronu konstytucja przeznacza, sa pierwszymi dziecmi Ojczyzny, przeto bacznosc o dobre ich wychowanie do narodu nalezy, bez uwloczenia jednak prawom rodzicielskim. Za rzadu królewskiego sam król z Straza i wyznaczonym od Stanów dozorca edukacji królewiców wychowaniem ich zatrudniac sie bedzie. Za rzadu regencji taz z wspomnianym dozorca edukacje ich powierzona miec sobie bedzie. W obydwóch przypadkach dozorca od Stanów wyznaczony donosic winien na kazdym ordynaryjnym sejmie o edukacji i postepku królewiców. Komisji zas Edukacyjnej powinnoscia bedzie podac uklad instrukcji i edukacji synów królewskich do potwierdzenia sejmowi, a to, aby jednostajnie w wychowaniu ich prawidla wpajaly ciagle i wczesnie w umysly przyszlych nastepców tronu religie, milosc cnoty, Ojczyzny, wolnosci i konstytucji krajowej.

XI. Sila zbrojna narodowa
Naród winien jest sobie samemu obrone od napasci i dla przestrzegania calosci swojej. Wszyscy przeto obywatele sa obroncami calosci i swobód narodowych. Wojsko nic innego nie jest tylko wyciagnieta sila obronna i porzadna z ogólnej sily narodu. Naród winien wojsku swemu nagrode i powazanie za to, iz sie poswieca jedynie dla jego obrony. Wojsko winno narodowi strzezenie granic i spokojnosci powszechnej, slowem winno byc jego najsilniejsza tarcza. Aby przeznaczenia tego dopelnilo nieomylnie, powinno zostawac ciagle pod posluszenstwem wladzy wykonawczej stosownie do opisów prawa, powinno wykonac przysiege na wiernosc narodowi i królowi, i na obrone konstytucji narodowej. Uzyte byc wiec wojsko narodowe moze na ogólna kraju obrone, na strzezenie fortec i granic, lub na pomoc prawu, gdyby kto egzekucji jego nie byl poslusznym.

Stanislaw Nalecz Malachowski, referendarz wielki koronny, sejmowy i konfederacji prowincji koronnych marszalek.

Kazimierz Korwin Kossakowski, biskup inflancki i kurlandzki, nastepca koadiutor biskupstwa wilenskiego, jako deputowany.

Antoni ksiaze Jablonowski, kasztelan krakowski, deputowany z Senatu prowincji malopolskiej.

Franciszek Antoni na Kwilecki, kasztelan kaliski, deputowany do konstytucji z Senatu z prowincji wielkopolskiej.

Kazimierz Konstanty Plater, kasztelan generalu trockiego, deputowany do konstytucji z Senatu Wielkiego Ksiestwa Litewskiego.

Walerian Stroynowski, podkomorzy buski, posel wolynski, z Malopolski deputat do konstytucji.

Stanislaw Kostka Potocki, posel lubelski, deputowany do konstytucji z prowincji malopolskiej.

Jan Nepomucen Zboinski, posel ziemi dobrzynskiej, deputowany do konstytucji.
Tomasz Nowowiejski, lowczy i posel ziemi wyszogrodzkiej, deputowany do konstytucji.

Józef Radzicki, podkomorzy i posel ziemi zakroczymskiej, deputowany do konstytucji z prowincji wielkopolskiej.

Józef Zabiello, posel z Ksiestwa Zmudzkiego, deputowany do konstytucji.
Jacek Puttkamer, posel województwa minskiego, deputowany do konstytucji z prowincji Wielkiego Ksiestwa Litewskiego.

Konstytucja Ksiestwa Warszawskiego.

W dniu 22 lipca 1807 r. Napoleon nadal konstytucje Ksiestwu Warszawskiemu. Byla ona podobna do tej, która nadal panstewkom wloskim. Ksiestwu Westfalii i Holandii. Jej artykul 4 glosil: Znosila niewole. Wszyscy obywatele sa równi przed obliczem prawa ;

Ksiestwo Warszawskie mialo byc monarchia konstytucyjna, polaczona unia personalna z Saksonia. Król saski Fryderyk August otrzymal dziedziczny tytul ksiecia warszawskiego. Mial on posiadac pelna wladze wykonawcza wraz z inicjatywa ustawodawcza. Do niego miala nalezec tez polityka zagraniczna.

Wladza ustawodawcza nalezala do dwuizbowego parlamentu, który mial sie zbierac co dwa lata na dwa tygodnie. Jego kompetencje byly ograniczone do dyskutowania i uchwalania ustaw. Projekty ustaw w sprawach podatków, norm prawnych i finansów miala przygotowywac Rada Stanu skladajaca sie z ministrów i referendarzy. W sejmie mialo zasiadac szescdziesieciu poslów ze stanu szlacheckiego i czterdziestu deputowanych nieszlacheckich. W senacie zasiadali biskupi, wojewodowie i kasztelanowie. Senatorowie byli mianowani dozywotnio przez króla.

Pomimo formalnej wolnosci wprowadzono cenzus majatkowy. Prawa wyborcze, oprócz szlachty osiadlej, przyslugiwaly posiadajacym -kupcom i rzemieslnikom o wysokim statusie majatkowym, inteligencji (ludzie nauki i sztuki), oficerom, podoficerom zasluzonym na wojnie, bogatym chlopom-czynszownikom itp. Oblicza sie, ze w 1809 r. prawo wyborcze posiadalo w Ksiestwie Warszawskim ponad osiemdziesiat tysiecy wyborców.

Konstytucja dzielila kraj na szesc departamentów i szescdziesiat powiatów. Departamentem mial rzadzic prefekt, powiatem pod prefekt (na wzór francuski), wszyscy mianowani przez króla. Rzady w kraju mieli sprawowac ministrowie (sprawiedliwosci, skarbu, spraw wewnetrznych, wojny oraz policji) odpowiedzialni przed królem. Tworzyli oni Rade Stanu (rzad). Siedziby departamentów byly w Warszawie, Bydgoszczy, Kaliszu, Plocku, Lomzy i Poznaniu. W 1809 r. po zwycieskiej wojnie z Austria powiekszono Ksiestwo o cztery nowe departamenty - krakowski, lubelski, radomski i siedlecki. Obszar Ksiestwa wzrósl do 151 tys. km kw, a ludnosc do niespelna czterech i pól miliona..

Od l maja 1808 r. w Ksiestwie wprowadzono kodeks cywilny Napoleona. który pomimo oporu kleru zyskal poparcie szlachty (np. cywilne prawo malzenskie). Wszystkie akta urzedowe mialy byc redagowane w jezyku narodowym. Kodeks gwarantowal wszystkim równosc wobec prawa.

Przekresleniem feudalnych stosunków bylo zniesienie poddanstwa chlopów i ich przypisania do ziemi. Ale dekret z 1807 r. przyznawal prawo wlasnosci ziemi dotychczasowym panom. Dlatego mówiono, ze dekret Napoleona w sprawie wlasnosci "zdejmowal chlopom kajdany z nóg razem z butami".

Protektorat nad Ksiestwem Warszawskim sprawowal poprzez króla saskiego - czlonka Zwiazku Renskiego, sam Napoleon. Interesy francuskie reprezentowal takze rezydent Napoleona w Warszawie. O uzaleznieniu Ksiestwa od Francji decydowal takze sojusz wojskowy "nakazujacy" wystawienie Polakom czterdziestopieciotysiecznej armii i oddanie jej do dyspozycji Napoleona.

Konstytucja Królestwa Polskiego

Nadana 1815 przez cara Aleksandra I, ustanawiala trwaly zwiazek z Rosja (wspólny monarcha); formalnie liberalna, lamana przez cara i wladze Królestwa Polskiego; 1832 zastapiona Statutem Organicznym Królestwa Polskiego.

Konstytucja wolnego miasta Krakowa i jego okręgu z

dnia 15 lipca -11 września 1818r.

I. Religia
Religia katolicka apostolska rzymska utrzymuje się, jako religia kraju. Będzie zawsze przedmiotem szczególniejszych starań rządu, nie uwłaczjąc w niczem wolności innych wyznań chrześcijańskich, które bez żanego wyłączenia będą mogły być wyznaniem wolno i publicznie pod opieką rządu.

Wszystkie wyznania chrześcijańskie nie stanowią żadnej różnicy w prawach towarzyskich.

II. Prawo
Prawa teraźniejsze rolników bądą utrzymane. Każdemu wieśniakowi wolno jest przynieśc osobę swoją, równie jak swoją własność wedle form, ustawami przepisanych. Każdy rolnik ma niezaprzeczoną zdolność używania wszelkich praw cywilnych i politycznych bądź czynnych, bądź biernych, jeżeli posiada własności, przez konstytucję żądne. w obliczu prawa wszyscy obywatele są równi i wszyscy śa pod równą opieką, bez żadnych różnicy stanów lub kondycji.

Prawo także opiekuje sie cudzoziemcami, którzy mieszkają i mieszkać bedą w Wolnym Mieście Krakowie i jego okręgu. Po przemieszkanych pięciu latach, z sprawowaniem nie nagannym i po nabyciu własności, cudzoziemcy będą używać praaw społecznych i politycznych. Każdemu obywatelowi wolno jest opuścić ojczyzne, pod opieką prawa zostają także wyznania tolerowane.

III. Gminy, wójt, sędziowie.
Wolne Miasto Kraków z okregiem będzie podzielone na gminy miejskie i wiejskie. pierwsze z nich bądą miały, ile miejscowość pozwoli, po dwa tysiace; drugie zas po trzy tysiące pięćset dusz mniej. Każda z tych gmin będzie miała wójta, wolno obranego i obowiązanego wykonywać rozkazy rządowe; wójt ten zostawac będzie w urzędowniu przez dwa po sobie idace lata.

Warunki do zostania wójtem żądane są;
1) pelnoletność
2) umiejętność dokładnego pisania, czytania po polsku i rachunków.
3) nie być nigdy karanym kryminalnie ani też w stanie skarżenia.

Warunki te powinny być usprawiedliwione przed marszałkami prezdyującymi w zgromadzeniach gminnych.
W gminach wiejsckich, moze być kilku zastepców wójtów, jeżeli tego okoliczności wymagają.

W pierwsze poniedziałki miesiaca rozpoczynaja sie Zgromadzenia Reprezentantów, Zgromadzenie to bedzie sie zajmować wszystkimi rachunkami, stanowic coroczny budżet. Rok finansowy zaczyna sie w pierwszy dzień czerwa, a kończyć sie bedzie maja nastepnego roku.

Zgromadzenie reprezentantó składać się bedzie:
1) z deputowanych od gmin
2) z trzech członków, delegowanych od senatu
3) z trzech prałatów, delegowanych od kapituły
4) z trzech doktorów, delegowanych od uniwersytetu
5) z sześciu urzędników pojednawczych

Będzie sie tam znajdować sąd pierwszej instancji i sąd apelacyjny, trzech sędziów pierwszej instancji i czterech sędziów apelacyjnych.

Konstytucja mała 1919 r.

Potoczna nazwa uchwaly Sejmu Ustawodawczego z 20 II 1919, ustalajacej zasady i organizacje dzialania wladz (sejm, Naczelnik Panstwa, rzad) do czasu uchwalenia Konstytucji 1921

Konstytucja marcowa

Konstytucja. Uchwalona w dniu 17 marca 1921 r. nawiazywala do hasel tymczasowego Rzadu Lubelskiego, rozpoczynajac sie od slów: My, Naród Polski (...) te oto Ustawe Konstytucyjna na Sejmie Ustawodawczym Rzeczypospolitej Polskiej uchwalamy i stanowimy. Konstytucja skladala sie z siedmiu rozdzialów i stu dwudziestu szesciu artykulów. W artykule 2 stwierdzano, ze wladza zwierzchnia w Rzeczypospolitej Polskiej nalezy do Narodu. Organem narodu w zakresie ustawodawstwa sa Sejm i Senat, w zakresie wladzy wykonawczej Prezydent Rzeczypospolitej lacznie z odpowiednimi ministrami, w zakresie wymiaru sprawiedliwosci - niezawisle sady.

Sejm mial byc wybierany na piec lat. w glosowaniu piecioprzymiotnikowym (powszechnym, tajnym, równym, bezposrednim i proporcjonalnym), a prawo wyborcze przyslugiwalo wszystkim obywatelom obu plci (z wyjatkiem wojskowych w sluzbie czynnej), którzy ukonczyli dwadziescia jeden lat (do senatu od trzydziestego roku zycia) i mieszkali przynajmniej rok w danym okregu wyborczym. Wybranym do sejmu mógl byc kazdy obywatel, który ukonczyl dwadziescia piec lat, a do senatu czterdziesci. W sejmie zasiadalo 444 postów, w senacie 111 senatorów. Poslów i senatorów uwazano za przedstawicieli calego narodu, wyborcy nie mogli krepowac ich instrukcjami poselskimi ani odwolywac przed koncem kadencji. Poslowie i senatorowie nie mogli byc pociagani do odpowiedzialnosci sadowej bez zgody izby, do której nalezeli. Sejm mógl rozwiazac sie przed uplywem pieciu lat, uchwala przeglosowana wiekszoscia dwóch trzecich glosów (mógl to równiez zrobic prezydent za zgoda trzech czwartych liczby senatorów). Rozwiazaniu ulegal jednoczesnie sejm i senat.

Sejm posiadal pelnie wladzy ustawodawczej, inicjatywa ustawodawcza nalezala do rzadu i sejmu. Senat mógl rozpatrywac tylko ustawy przedlozone mu przez sejm. Mógl opózniac ich uchwalenie, ale nie mial prawa veta (sejm mógl zawsze bezwzgledna wiekszoscia przywrócic ustawe w jej pierwotnym brzmieniu).
Sejm mial prawo pociagac do odpowiedzialnosci prezydenta i czlonków rzadu za naruszenie konstytucji. Zgody sejmu wymagaly: wypowiedzenie wojny, zawarcie pokoju i przymierza, umowy handlowe i celne oraz decyzje o zmianie granic panstwa. Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej wybierany byl na siedem lat przez Sejm i Senat polaczone razem w Zgromadzenie Narodowe. Stal on na czele wladzy wykonawczej, zwolywal, odwolywal i zamykal posiedzenia Sejmu i Senatu. Byl najwyzszym zwierzchnikiem Sil Zbrojnych. Mianowal na wypadek Wojny (na wniosek Rady Ministrów) Naczelnego Wodza. Posiadal prawo laski;'"':

Wladze wykonawcza prezydent wykonywal za posrednictwem rzadu (czyli Rady Ministrów). Na wniosek Prezesa Rady Ministrów powolywal poszczególnych ministrów, którzy byli odpowiedzialni przed sejmem. Kazdy akt prezydenta wymagal kontrasygnaty czyli podpisu premiera i resortowego ministra. Prezydent mógl byc pociagniety do odpowiedzialnosci przed Trybunalem Stanu (za zdrade kraju, pogwalcenie konstytucji i przestepstwa karne), jezeli sejm podjal taka uchwale wiekszoscia trzech piatych liczby glosujacych.

Wladza sadownicza, w mysl konstytucji marcowej, nalezala do sadów. Zasiadali w nich sedziowie mianowani przez prezydenta. Byli oni niezawisli i nietykalni, a wyroki wydawali jedynie na podstawie ustaw. Ani wladze ustawodawcze ani wykonawcze nie mogly zmienic prawomocnych wyroków sadowych.

Konstytucja marcowa okreslala równiez zasady podzialu administracji panstwa i obowiazki obywateli. Konstytucja gwarantowala ochrone zycia oraz wolnosc sumienia kazdego obywatela, bez róznicy pochodzenia, narodowosci, rasy i wyznania. Zapewniala równosc wobec prawa, nietykalnosc mienia, tajemnice korespondencji, wolnosc prasy i badan naukowych oraz swobode zgromadzen i stowarzyszen.

Mniejszosciom narodowym konstytucja dawala prawo zachowania swej narodowosci, jezyka, zakladania i utrzymywania wlasnym kosztem szkól w jezyku narodowym oraz praktyk religijnych.

Konstytucja przyjela za jedna z najwazniejszych zasad ochrone wlasnosci prywatnej, zastrzegajac jednak, ze ziemia nie moze byc przedmiotem nieograniczonego obrotu i wprowadzajac mozliwosc przymusowego jej wykupu.

Znaczenie konstytucji marcowej. Konstytucja z 17 marca 1921 r., choc przyjela klasyczna, monteskiuszowska teorie podzialu wladzy (na ustawodawcza, wykonawcza, sadownicza), odrzucila jednak zasade harmonijnego wspóldzialania tych wladz. Wprowadzala bowiem przewage wladzy ustawodawczej nad wykonawcza. Powolywany przez prezydenta rzad odpowiadal w calosci za swe czynnosci przed sejmem, który mógl zawsze odwolac poszczególnego ministra lub rzad w calosci, odmawiajac mu votum zaufania. Natomiast ani prezydent ani rzad nie posiadali prawa rozwiazywania sejmu i senatu przed uplywem piecioletniej kadencji.

Konstytucja sankcjonowala istniejacy w panstwie stan nierównosci ekonomicznej i wynikajace z tego faktu konsekwencje. Brak tej równosc i ograniczal mozliwosc korzystania z formalnie przyznawanych wolnosci i swobód obywatelskich. Uznajac wolnosc sumienia i wyznania konstytucja stanowila (art. 114), ze wyznanie rzymskokatolickie zajmuje w panstwie naczelne stanowisko wobec równouprawnionych wyznan. Kosciól katolicki uzyskiwal wiec w Polsce szczególne prawa i stanowil

swego rodzaju "panstwo w panstwie". Jego stosunek do panstwa zostal okreslony przez niekorzystny dla Polski konkordat zawarty z Watykanem w 1925 r.
Generalnie trzeba jednak przyznac, ze konstytucja marcowa stanowiaca zamknie' de pierwszego, najtrudniejszego etapu budowy niepodleglego panstwa, nalezala do najbardziej demokratycznych i postepowych aktów tego rodzaju nie tylko w Europie.

Konstytucja kwietniowa.

Ukoronowaniem dazen sanacyjnych do wzmocnienia wladzy wykonawczej byla uchwalona 23 kwietnia 1935 r. nowa konstytucja II RP, zwana konstytucja kwietniowa.

Glówna jej przeslanka bylo wzmocnienie wladzy wykonawczej oraz stworzenie takiego systemu wladzy, który bylby niepodatny na zmieniajace sie koniunktury polityczne. W mysl tych zalozen, w konstytucji kwietniowej, prezydent uzyskiwal bardzo duze i rozlegle uprawnienia i bezposredni wplyw na wszystkie sprawy panstwa (Art. 2.1. Na czele panstwa stoi prezydent Rzeczypospolitej. Na nim spoczywa odpowiedzialnosc wobec Boga i historii za losy panstwa. W jego osobie skupia sie jednolita i niepodzielna wladza panstwowa). W ten sposób prezydent stawal sie wladza nadrzedna nie tylko ponad rzadem, ale i ponad parlamentem. Byl zwierzchnikiem sil zbrojnych, sadów i kontroli panstwowej. Nie byl wybierany przez Zgromadzenie Narodowe, lecz przez waskie osiemdziesiecio-osobowe gremium elektorów wybieranych przez obie izby. Mógl on m.in. rozwiazac obie izby parlamentu przed uplywem kadencji, wyznaczal premiera i Generalnego Inspektora Sil Zbrojnych. Za czynnosci urzadowe prezydent nie odpowiadal ani parlamentarnie ani cywilnie. Jedynie za zdrade kraju i pogwalcenie konstytucji mógl byc postawiony przed Trybunalem Stanu. Rzad byl odpowiedzialny przed prezydentem, parlamentarnie przed sejmem, konstytucyjnie przed Trybunalem Stanu. Wotum nieufnosci nie oznaczalo, jak dotychczas, automatycznego ustapienia rzadu, lecz wymagalo zgody prezydenta, który mógl je odrzucic. Wzmocniona zostala takze, kosztem sejmu, wladza senatu.

W nowej konstytucji znalazly sie niektóre prawa obywatelskie (wolnosc wyznania, prawo do nauki oraz obowiazek respektowania praw mniejszosci narodowych). Zniknely natomiast artykuly mówiace o swobodzie wyrazania mysli i przekonan, wolnosci prasy i równosci obywateli wobec prawa. Granica wolnosci jednostki bylo enigmatyczne "dobro powszechne", (uprawnienia obywatelskie mialy byc mierzone wartoscia wysilku i zaslug obywatela na rzecz dobra panstwa).

Opozycja okreslala nowa konstytucje jako "faszystowska", choc uprawnienia prezydenta RP byly mniejsze niz np. prezydenta USA.

Krokiem wstecz bylo uchwalenie w lipcu 1935 r. nowej ordynacji wyborczej. Partie polityczne nie mialy prawa wyznaczania swych kandydatów w wyborach. Uprawnione do tego byly okregowe komisje wyborcze skladajace sie z administracji, zrzeszen gospodarczych i zwiazków zawodowych. Liczbe postów zmniejszono z 444 do 208, senatorów z 111 do 96.

Mała Konstytucja i Konstytucja PRL.

Sejm ustawodawczy w lutym 1947 r. wybral na prezydenta Boleslawa Bieruta, a funkcje premiera powierzyl Józefowi Cyrankiewiczowi. W dniu 19 lutego 1947 r. uchwalono tzw. Mala Konstytucje. Stanowila ona krok wstecz w stosunku do dotychczasowego ustawodawstwa, a nawet do zasad gloszonych przez KRN i PKWN. Konstytucja znacznie poszerzala uprawnienia wladzy wykonawczej, tj. prezydenta i rzadu. W miejsce prezydium KRN utworzono, obcy polskiej praktyce prawnej, organ kolegialny Rade Panstwa, która z urzedu kierowal prezydent RP. Sejm podjal uchwale o przestrzeganiu i rozwijaniu swobód demokratycznych. Zapowiedzial takze surowe kary wobec nie przestrzegajacych prawa. Bylo to niejako konstytucyjne sankcjonowanie terroru wobec przeciwników politycznych. Konstytucja ograniczala uprawnienia Sejmu powierzajac wiele z nich Radzie Panstwa, laczacej uprawnienia wladzy wykonawczej i ustawodawczej.

22 lipca 1952 r. uchwalono Konstytucje PRL. Prace nad nia (rwaly ponad rok pod kierunkiem prezydenta Bieruta. jako przewodniczacego komisji konstytucyjnej. Okreslala ona zasady ustrojowe ludowego panstwa. Stwierdzala, ze Polska Rzeczpospolita Ludowa jest panstwem demokracji ludowej i republika ludu pracujacego. Ograniczalo to uprawnienia klas spolecznych zyjacych z "wyzysku robotników i chlopów". Konstytucja opierala ustrój panstwa na zasadzie upanstwowienia srodków produkcji, zachowujac wprawdzie wlasnosc indywidualna, jednak pod szczególna ochrone brala wlasnosc panstwowa i spóldzielcza. Wprowadzala zasade ..od kazdego wedlug jego zdolnosci, kazdemu wedlug jego pracy".

Wiele zawartych w konstytucji zapisów mialo wylacznie charakter deklaratywny i nie bylo realizowane w Polsce, w kazdym razie nic przed zmianami pazdziernikowymi w 1956 r.. Wiele zapisów pozostalo na zawsze "martwa litera".

Konstytucja lipcowa w roku 1952 dnia 22 lipca.

Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, uchwalona 22 VII 1952, przeksztalcona 29 XII 1989 w Konstytucje Rzeczypospolitej Polskiej; opracowana w pierwotnej postaci wedlug wzoru stalinowskiej konstytucji ZSRR z 1936, legalizowala komunistyczne ustawodawstwo i praktyke sprawowania wladzy po 1944; nowelizowana 24 razy, m.in. ustawa z 10 II 1976, która stwierdzala, ze Polska jest panstwem socjalistycznym (w miejsce dotychczasowego okreslenia - panstwo demokracji ludowej), a PZPR - przewodnia sila spoleczenstwa w budowie socjalizmu. Nowelizacje od 1989 stworzyly podstawy systemu demokracji parlamentarnej: 7 IV 1989 utworzenie dwuizbowego parlamentu (sejm i senat), instytucji prezydenta jako glowy panstwa, wprowadzenie nieusuwalnosci sedziów; 29 XII 1989 przywrócenie dawnej nazwy panstwa (RP w miejsce PRL) i jego godla (wizerunek orla bialego w koronie), przyjecie, ze Polska jest demokratycznym panstwem prawnym, w którym wladza nalezy do narodu, wprowadzenie swobody tworzenia partii politycznych i dzialalnosci gospodarczej, usuniecie zapisu o przewodniej roli PZPR; 8 III 1990 wprowadzenie samorzadu terytorialnego w gminach, a 27 IX 1990 - powszechnych wyborów prezydenta na 5-letnia kadencje; uchylona 17 X 1992 tzw. Konstytucja Mala przy jednoczesnym zachowaniu w mocy, do czasu uchwalenia nowej Konstytucji RP, niektórych jej przepisów, m.in. dotyczacych podstaw ustroju politycznego i gospodarczego oraz podstawowych praw i obowiazków obywateli.

"Mala konstytucja" z 1992 r.

Waznym wydarzeniem w dziedzinie podstaw ustrojowych III Rzeczypospolitej stalo sie uchwalenie l VIII 1992 r. "malej konstytucji". 17 XI podpisal ja prezydent Walesa i od tego momentu zastepowala ona ustawe zasadnicza, nad która prace podjela komisja konstytucyjna Sejmu pod kierownictwem Waleriana Piotrowskiego (ZChN).

W "malej konstytucji" prezydent uzyskal prawo rozwiazywania Sejmu, desygnowania Prezesa Rady Ministrów, powolywania pelnego skladu rzadu i przyjmowania dymisji Rady Ministrów. W innych kwestiach akty prawne prezydenta wymagac mialy kontrasygnaty Prezesa Rady Ministrów. Choc zdaniem niektórych poslów "mala konstytucja" dala prezydentowi zbyt duzo wladzy, a zdaniem Belwederu - zbyt malo, okreslila ona system panstwa jako prezydencko-parlamentarny, zakladajac równowage miedzy Sejmem, prezydentem i rzadem i wymuszajac sprawniejsza ich wspólprace

Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r.

Uchwalona przez Zgromadzenie Narodowe, przyjeta przez naród w referendum 25 V 1997, weszla w zycie 17 X 1997; wprowadza m.in.: obywatelska skarge konstytucyjna, mozliwosc zglaszania projektów ustaw przez 100 tys. obywateli, ostateczny charakter orzeczen Trybunalu Konstytucyjnego, ochrone wlasnosci i prawo dziedziczenia, zakaz stosowania kar cielesnych, rozszerza katalog wolnosci i praw osobistych.