Ocena opisowa w edukacji wczesnoszkolnej

MANKAMENTY TRADYCYJNEGO OCENIANIA

Ocenianie to najbardziej niebezpieczna czynność, jakiej jesteśmy poddawani przez cały czas. Wszystkie działania człowieka sprowadzają się do dokonywania jakiś ocen, bądź to własnego postępowania, bądź postępowania czy wglądu innych ludzi.

Każdy człowiek oceniany jest od pierwszych lat swego życia. Początkowo oceny wypowiadają rodzice i najbliżsi znajomi, później pani wychowawczyni w przedszkolu, a w szkole nauczyciele. Do niedawna uważano, że dziecko, a później człowiek dorosły, przyzwyczaja się do stałego oceniania. Toteż dziecko po przekroczeniu progu klasy szkolnej domaga się oceny swych poczynań. Ale czy na pewno tak jest? Czy my, dorośli, lubimy być oceniani? Czy dziecko, które oceniamy nie zawsze pozytywnie też lubi być oceniane?

Od dawna w nauczaniu początkowym przy stawianiu stopni nauczyciele próbowali brać pod uwagę nie tylko końcowe efekty pracy ucznia, ale także jego zaangażowanie, wysiłek i możliwości. Nie zawsze było to akceptowane przez innych nauczycieli czy rodziców. Te same oceny nie oznaczały tego samego wystawione różnym osobom. Jednak wiadomo było, że nie można wszystkie dzieci traktować jednakowo, bo nie każde posiada takie same możliwości. Stopnie odbierane były przez rodziców i uczniów jako kara.

Należy stwierdzić, że stopnie stawiane do tej pory tylko w niewielkim wymiarze informowały ucznia o jego postępach, tym bardziej, że nie było jasno sformułowanych kryteriów oceniania.
Nauczyciele oceniali podopiecznych za opanowanie materiału przewidzianego programem nauczania, czyli za uzyskane efekty, nie uwzględniając możliwości dziecka. Zdarzało się także, iż nauczyciel nie dostrzegał przyczyn miernych wyników nauczania w stosowanych przez siebie metodach i formach pracy.

Nie były to jedyne mankamenty szkodliwych stopni. Inny ich rezultat to dzielenie uczniów na dobrych i słabych. Znany jest dobrze z psychologii fakt, że każdy z nas, a w jeszcze większym stopniu dziecko, myśli o sobie na podstawie opinii otoczenia, a zwłaszcza osób znaczących, do których w wieku wczesnoszkolnym zalicza się przede wszystkim nauczyciel. Ocenianie w aspekcie edukacyjnym pozwalało dziecku na formułowanie się przekonań dotyczących obrazu samego siebie. Jeżeli była ona dokonywana w środowisku wspierającym i zachęcającym to dziecko rozwijało się, pokonywało trudności, wzrastała jego otwartość na nowość i kreatywność. Jeżeli natomiast dokonywana była w środowisku krytykującym, wyszukującym tylko błędy to zabierało dziecku motywację do nauki, powodowało stres, frustrację. Uczeń słaby psychicznie, który wkładał dużo wysiłku w opanowanie materiału a otrzymywał słabe oceny, w końcu wątpił w swoje możliwości i umiejętności i przestawał się uczyć, bo nie widział w tym dalszego sensu.

Stopnie nie sprzyjały uczniom we współdziałaniu w grupie. Wręcz przeciwnie, były powodem szkodliwej rywalizacji. Nadmiernie uzależniały uczniów od nauczyciela, bo każdy musiał dostosować się do sposobu odpytywania i wymagań nauczyciela, po to, by uzyskać jak najlepszą ocenę. A przecież nie o to chyba chodzi. Uczeń cały swój wysiłek kierował na zdobycie pozytywnych ocen zamiast na zdobywanie wiedzy.

W ocenie odpowiedzi ucznia w przypadku stosowania sprawdzianów lub testów nauczyciele posługiwali się punktami, które następnie sumowano. Otrzymaną liczbę punktów przeliczano na oceny. Zazwyczaj za pozytywną odpowiedź uznawano tą, która obejmowała powyżej 50% odpowiedzi pozytywnych.

Nie wszystkim udawało się uzyskiwać dobre oceny, czyli dochodzić do sukcesu. Większość problemów wychowawczych rozpoczyna się w momencie, gdy dziecko nie ma poczucia sukcesu i szuka możliwości samorealizacji na innym polu, często wychowawczo negatywnym.

Nauczyciele już dawno zdawali sobie sprawę z tego, iż oceniać należy wkład pracy dziecka, efekt jaki ono osiąga oraz jago możliwości. W rzeczywistości najbardziej liczył się tylko efekt, dwa pozostałe składniki schodziły na plan dalszy. Działo się tak dlatego, iż ocena miała być porównywalna; nauczycieli rozliczano z opanowanych przez jego klasę umiejętności poprzez badanie wyników nauczania; nauczyciel miał trudności w określaniu możliwości dziecka; nauczyciel miał trudności w jednoznacznym określeniu wysiłku dziecka włożonego w zdobycie umiejętności.

Celestyn Freinet, twórca systemu pedagogicznego, uznał że stopnie i lokaty zawsze są błędem. Jego niezmienna prawda pedagogiczna brzmi następująco: "Nikt, ani dziecko, ani dorosły nie lubi kontroli i kary, które zawsze odczuwa jako ujmę dla swej godności osobistej, szczególnie wtedy, gdy odbywa się publicznie... Nauczyciel ma tendencję do szukania w pracach uczniów nie tego, co jest dobre, ale tego, co według niego jest karygodne".

OCENIANIE OPISOWE

Dobre ocenianie uczniów winno spełniać kilka warunków:
- dać dziecku informację o tym, co już umie, nad czym musi popracować oraz jak daleko jest na drodze do osiągnięcia celu,
- uwzględniać możliwości dziecka,
- brać pod uwagę wkład pracy, czyli jego wysiłek włożony w wykonanie zadania,
- nie etykietować dzieci,
- zachęcać do dalszej pracy,
- nie ma pełnić funkcji kary czy nagrody,
- nie ma zawierać krytyki osoby,
- uwzględniać postęp, jaki dokonał się w dziecku,

Oceny, które wyrażało się cyframi nie spełniały tych warunków, a niekiedy były ich zaprzeczeniem. Stopnie nie spełniały funkcji informacyjnej, korekcyjnej i motywacyjnej. Uczeń, nauczyciel i rodzic mogli przecież zupełnie inaczej interpretować te same stopnie.

Uczeń powinien mieć pewność, że w toku uczenia się ma prawo do popełniania błędów, za które nie może być karany złą oceną. Równocześnie posiada prawo do rzetelnej informacji, z której jasno wynika, co zrobił dobrze, co źle a co musi zmienić, żeby było lepiej. Taka informacja motywuje do dalszego wysiłku.

Oceniać można werbalnie, poprzez gest i mimikę oraz można stosować znaczki czy puzzle. Dwa pierwsze sposoby oceniania będą stosowane najczęściej, ponieważ w największym stopniu uwzględniają funkcje oceny. Znaczków można stosować najwyżej dwa rodzaje: np. słonko - " to jest dobrze", chmurka - "to jest źle". Słonko może mieć jednak dodatkowe elementy ( uśmiech, rumieniec) za samodzielne czy bezbłędne rozwiązanie zadania. Należy jednak pamiętać, aby chmurce nie rysować już dodatkowych elementów, bo dziecko odbierze taką informację jako " gorzej niż źle".

Uczeń nie potrzebuje stopnia, ale muszą być spełnione odpowiednie warunki:
- W klasie musi panować stabilny klimat emocjonalny, pogodna atmosfera przy jasno sformułowanych normach postępowania, których wszyscy przestrzegają. Dziecko musi mieć oparcie w nauczycielu i czuć się bezpiecznie.
- Uczniowie muszą posiadać poczucie sensu tego, co robią, wtedy chętnie będą podejmować działania.
- Aby uczeń nie stracił chęci do pracy, musi mieć poczucie sukcesu, każdy na swoją miarę.
- Im młodsze dziecko, tym chętniej podejmuje te działania, które je ciekawią, zaintrygują i zaangażują emocjonalnie.

Spełnienie większości warunków gwarantuje aktywne uczestnictwo uczniów w zajęciach i zmienia ich motywację działania z zewnętrznej na wewnętrzną.

W nauczaniu pozbawionym stopni dąży się do tego, aby zajęcia szkolne budziły zainteresowanie uczniów i prowadzone były w atmosferze poczucia bezpieczeństwa i życzliwości. Doniosłą rolę w tej kwestii odegrały założenia pedagogiki freinetowskiej, która dostrzegając konieczność kształtowania motywów uczenia się dąży do przezwyciężania tradycyjnego poglądu na ucznia jako istotę, która uparcie nie chce się uczyć i którą należy do tego zmuszać.

Planując zajęcia należy przewidzieć sytuacje, w których dzieci będą miały okazję do dokonywania samooceny i samokontroli. Przed przystąpieniem do realizacji zadań uczniowie muszą być świadomi kryteriów oceny. Początkowo ustala je sam nauczyciel, następnie włącza w to wychowanków. Umiejętność ustalania kryteriów i odniesienia ich do realizowanych zadań gwarantuje właściwe dokonanie samooceny. Taka samoocena wyrabia krytycyzm wobec siebie, własnych działań, zachowań oraz postaw i staje się stymulatorem osobistego rozwoju.
Nowy sposób oceniania nazwano ocenianiem opisowym, jako że w dokumentach pozostaje semestralna i roczna ocena opisowa. Semestralna ocena opisowa jest wynikiem półrocznego obserwowania rozwoju dziecka, informowania go o postępach i stałej współpracy z domem. Aby ją jednak napisać, nauczyciel musi zgromadzić jak najwięcej informacji o dziecku. Dużym ułatwieniem w rejestrowaniu wyników obserwacji są karty szkolnych osiągnięć ucznia. Ocena ucznia odbywa się na podstawie codziennej obserwacji. Do tego celu służy karta obserwacji dziecka ( zał. nr 1 - różne rodzaje kart), na której możemy zaznaczać efekty edukacyjne ucznia. Możemy je dokonywać codziennie lub zsumować pod koniec tygodnia. Karta obserwacji rozwoju obejmuje cały pierwszy etap edukacji. Pozwala to nauczycielowi na pracę z dzieckiem, zgodną z jego indywidualnym tempem rozwoju i wymusi rezygnację z patrzenia na dziecko przez pryzmat programu danej klasy. Karta ta powinna zawierać jak najwięcej informacji o uczniu, być łatwa w użyciu i czytelna. Budować ją należy w oparciu o podstawy programowe; uwzględniać ma oprócz umiejętności typowo szkolnych, jak czytanie, pisanie, liczenie, również i inne czynniki, jak: współdziałanie w grupie, organizowanie własnej pracy, zainteresowania i uzdolnienia uczniów. Podstawą oceny opisowej jest systematyczna i wnikliwa obserwacja dziecka na wielu płaszczyznach prowadzona przez nauczyciela. Wyniki obserwacji powinny być udokumentowane notatkami z obserwacji oraz wytworami prac uczniów.

Oto przykład, jak może przebiegać taka obserwacja w różnych obszarach aktywności.

ELEMENTY OBSERWACJI DZIECKA UWZGLĘDNIONE W OCENIE OPISOWEJ

Kiedy nauczyciel jest pewien, że dziecko zdobyło już daną umiejętność, odnotowuje ten fakt na karcie obserwacji w wybrany przez siebie sposób. W przypadku niektórych umiejętności, np. czytania, pisania czy rachowania, zaznacza również wysiłek, jaki dziecko włożyło w ich opanowanie. Z danych odnotowanych na karcie uzyskujemy również informacje o tempie zdobywania umiejętności. Karta ta jest dość obszerna, ale takie uporządkowane, szczegółowe informacje dadzą obraz rozwoju dziecka, jaki dokonał się w ciągu trzech lat edukacji. Na koniec pierwszego etapu kształcenia nauczyciel na podstawie tej karty zredaguje ocenę opisową. Stanie się ona źródłem informacji o dziecku przede wszystkim dla tych nauczycieli, którzy będą kontynuować pracę z uczniami przez następne trzy lata.

Niezwykle ważną częścią codziennej pracy są recenzje umieszczane pod pracami w zeszytach szkolnych, które dotyczą poziomu wykonania zadań przez dziecko i dają informacje ukierunkowujące jego pracę. Należy zwrócić szczególną uwagę na jej informacyjny charakter odnoszący się precyzyjnie do poziomu wykorzystanego zadania. Nauczyciele zamiast recenzji często stosują znaczki, które dzieci szybko identyfikują jako substytuty ocen. Ta pracochłonna forma jest niczym innym jak tradycyjną oceną wyrażoną stopniem, zmienioną jedynie w zewnętrznej formie. Zaobserwować można też tendencję polegającą na nadmiernym chwaleniu i unikaniu negatywnych informacji zwrotnych dotyczących popełniania przez dziecko błędów. Wynika to prawdopodobnie z przekonania o konieczności zewnętrznego, pozytywnego motywowania dziecka. Recenzje powinny mieć charakter czysto informacyjny, odnoszący się precyzyjnie do poziomu wykonanego zadania (np. większość literek jest kształtna, ale trzy wymagają poprawy). Ten sposób umożliwia się uczenie na własnych błędach. W ten sposób błąd przestaje dyskwalifikować dziecko, a nabiera funkcji kształcącej. Warto zwrócić uwagę na dodatkowe aspekty takiego systemu komentowania wykonywanych zadań, który nie selekcjonuje uczniów na lepszych i gorszych. Każde dziecko może odnosić sukcesy na własną, indywidualną miarę.

Z psychologicznego punktu widzenia niezmierne ważne jest wczesne tworzenie warunków do refleksji dziecka nad własnymi osiągnięciami. Można więc stosować karty samooceny dziecka. Ma ona postać obrazków dotyczących ważnych aspektów funkcjonowania w szkole. Pod każdym obrazkiem jest skala od 1 do 3, na której dziecko oznacza wybraną przez siebie wartość odnoszącą się do natężenia lub częstotliwości danego zachowania.

Sądzę, że niezwykle ważna w obserwacji dziecka jest opinia rodziców, która powinna uwzględniać ogólne informacje o uczniu oraz szczegółowe dane dotyczące nauki własnej, zainteresowań, problemów, sukcesów, itp. Dlatego też na karcie samooceny powinno znajdować się wolne miejsce na komentarz rodziców. Może on zawierać ogólne informacje o dziecku oraz informacje szczegółowe, dotyczące np. nauki własnej, zainteresowań, problemów, sukcesów... Pozwala to na wprowadzenie trójstronnego dialogu (dziecko, nauczyciel, rodzice). W aspekcie takiego działania zagadnienie współpracy domu i szkoły nabiera nowego wymiaru. Nie jest to kierowanie opinii ze szkoły do domu, lecz także z domu do szkoły. Informacje dla rodziców są przekazywane na karcie postępów dziecka, na której nauczyciel dokonuje podsumowania miesięcznej pracy.

Takie spojrzenie na dziecko na pewno pozwoli dokładniej je poznać i wnikliwiej dokonać oceny wiadomości i umiejętności jakie prezentuje oraz wskazać kierunek zmian i sposobów jej dokonania.

Redagując ocenę opisową, należy uwzględnić postępy w edukacji, postępy w rozwoju emocjonalno - społecznym i osobiste osiągnięcia ucznia.

Oceny opisowe - semestralna i roczna - różnią się od siebie. Ich odmienność polega na tym, że ocena za pierwszy semestr zawiera zalecenia dla ucznia, zaś w ocenie na koniec roku
szkolnego już ich nie ma. Zalecenia te dotyczą zarówno postępów w edukacji, jak i postępów w rozwoju społeczno - emocjonalnym.

A oto przykłady ocen po pierwszym semestrze i na koniec roku szkolnego tego samego ucznia.

OCENA OPISOWA PO PIERWSZYM SEMESTRZE - KLASA TRZECIA.

Wałdowo 24 01 2000r.
Paweł Siekierka
Zespół Szkół w Wałdowie
Klasa III

Pawle, kiedy jesteś pytany wypowiadasz się niechętnie, za to niepytany mówisz dużo i to dość ciekawie. Wypowiadasz się logicznie, poprawnie pod względem rzeczowym i gramatycznym.

Potrafisz płynnie czytać pełnymi zdaniami. Stosujesz prawidłowe tempo czytania. Czytając po cichu rozumiesz tekst bardzo dobrze.

Piszesz płynnie, ale Twoje pismo nie zawsze jest kształtne. Przepisujesz z tablicy bezbłędnie, natomiast pisząc ze słuchu lub z pamięci, czasami popełniasz drobne błędy. Potrafisz samodzielnie zapisać wypowiedź, postaraj się jednak, aby zawierała ona więcej szczegółów, czyli była nieco dłuższa.

Matematyka nie sprawia Ci żadnych kłopotów. Potrafisz rozwiązywać samodzielnie nawet skomplikowane zadania. Jesteś niezwykle dociekliwy i wielokrotnie proponujesz dobre sposoby rozwiązywania matematycznych problemów. Gratuluję! Biegle mnożysz i dzielisz w pamięci w zakresie 100. Poprawnie wykonujesz pisemne obliczenia w zakresie dodawania i odejmowania. Samodzielnie rozwiązujesz i układasz złożone zadania tekstowe. Przy obliczeniach stosujesz poznane prawa matematyczne. Potrafisz rozwiązać zadania geometryczne.
Umiesz obserwować zjawiska przyrodnicze, a niektóre z nich wyjaśnić. Dostrzegasz związki przyczynowo - skutkowe w przyrodzie. Znasz warunki wzrostu i pielęgnacji roślin. Dbasz o to, aby rośliny w naszej klasie nie były "zalane". Rozpoznajesz najczęściej spotykane gatunki roślin i zwierząt w ich naturalnym środowisku.

Twoje rysunki i wytwory techniczne są estetyczne i zawsze dokończone. Nigdy nie zapomniałeś o przyniesieniu potrzebnych materiałów i narzędzi do pracy. Wyróżniasz się w grach zespołowych, ale niechętnie uczestniczysz w zajęciach muzyczno - ruchowych.

Odpowiedzialnie wykonujesz powierzone zadania. Jesteś pracowity i koleżeński, chociaż nie dla wszystkich. Bierzesz aktywny udział w życiu klasy. Nie potrafisz jednak dokonać oceny swojego zachowania. Świetnie radzisz sobie w pracy zespołowej, pełniąc tam funkcje przywódcze, ale często nadużywasz swej władzy. Chętnie się uczysz, ale często jesteś gadatliwy i przeszkadzasz innym w pracy. Niekiedy nie potrafisz opanować złości i gniewu Jest to powodem konfliktów z kolegami. Przemyśl swoje postępowanie i postaraj się zachować tak, aby nie sprawiać przykrości innym.

OCENA OPISOWA PO DRUGIM SEMESTRZE - KLASA TRZECIA

Paweł Siekierka
Zespół szkół w Wałdowie
Klasa III

Pawle, przez cały rok szkolny pracowałeś aktywnie i sumiennie. Chętnie uczestniczyłeś we wszystkich zajęciach.

Czytasz biegle z właściwą intonacją. Czytając tekst po cichu rozumiesz go. Potrafisz nawet ustalić podtekst. Dbasz o swoje zeszyty. Pismo w nich jest staranne. Przy pisaniu ze słuchu przestrzegasz reguł ortograficznych i dlatego w pracach nie ma błędów. Opanowałeś podstawowe wiadomości gramatyczne.

Posiadasz ukształtowane pojęcie dziesiątkowego systemu pozycyjnego. Biegle dodajesz, odejmujesz, mnożysz i dzielisz w zakresie 1000. Umiesz dzielenie z resztą. Doskonale potrafisz obliczyć działania sposobem pisemnym. Potrafisz rozwiązywać proste i skomplikowane zadania z treścią. Radzisz sobie z praktycznymi obliczeniami dotyczącymi mierzenia długości, ważenia, płacenia oraz obliczeń zegara i kalendarza.

Czynnie bierzesz udział w ochronie przyrody. Umiesz czytać mapę Polski, potrafisz wskazać największe rzeki, miasta i szlaki komunikacyjne. Rozpoznajesz rośliny i zwierzęta w najbliższym otoczeniu.

Prace plastyczno - techniczne są pomysłowe i estetycznie wykonane. Jesteś sprawny fizycznie, zwinnie wykonujesz wszystkie ćwiczenia gimnastyczne. Najbardziej lubisz gry zespołowe. Chętnie słuchasz muzyki. Znasz wiele piosenek i lubisz je śpiewać. Jesteś koleżeński i życzliwy. Potrafisz być opiekuńczy w stosunku do zwierząt i roślin. Odpowiedzialnie wykonujesz powierzone zadania.

Do Twoich największych osiągnięć należy udział wraz z klasą IV w międzyszkolnych zawodach sportowych w "dwa ognie usportowione".

PODSUMOWANIE

Stosowanie oceny opisowej związane jest z posiadaniem przez nauczyciela sporej wiedzy psychologicznej i pedagogicznej, a także ze zmianą strategii postępowania pedagogicznego. Jest pracochłonna i wymaga sporego zaangażowania, szczególnie w początkowej fazie jej wykorzystywania. Wprowadzone zmiany pozwolą dzieciom czuć się w szkole bezpieczniej. Ocena opisowa daje rzetelną informację o aktualnych postępach, stanie umiejętności, wiedzy dziecka oraz jego funkcjonowaniu społecznym w grupie, a także poziomie adaptacji do wymagań szkolnych. Umożliwia równy start dzieciom, także tym, które rozwijają się w sposób nieharmonijny. W tych przypadkach bez presji zewnętrznej dziecko i nauczyciel mogą pracować nad kompensacją zaburzonych funkcji. Brak formalnego stopnia nie powoduje zmniejszania motywacji wewnętrznej kosztem zewnętrznej. Obserwuje się zjawisko wręcz przeciwne. Poziom lęku u dziecka ulega widocznemu zmniejszeniu, co pozwala mu skupić się na rozwiązywaniu problemów, a nie zewnętrznych konsekwencjach popełniania błędu. Dzieci nie "kolekcjonują" stopni, aby się nimi chwalić. W tym kontekście podstawową funkcją stosowania oceny opisowej jest zapewnienie wszystkim dzieciom możliwości osiągnięcia optimum rozwoju w bezpiecznej i przyjaznej atmosferze.

Ocena opisowa motywuje dzieci do dalszej pracy, ponieważ zawsze dziecko znaleźć w niej może taki element swojej działalności - aktywności, który uzyskał u nauczyciela aprobatę. Każdy za coś jest pochwalony, bo przecież w każdym potrafimy znaleźć pozytywne cechy i każdego możemy za coś pochwalić.