Mrówki, razem z pszczołami i osami, należą do przedstawicieli rzędu Hymenoptera. Owady te oraz przedstawiciele rzędu Isoptera – termity ( inaczej bielce )są jedynymi grupami, którym udało się stworzyć prawdziwą strukturę społeczną, a nastąpiło to już około stu milionów lat temu. Cechą budowy morfologicznej, wspólną dla obu grup jest cienkie połączenie pomiędzy tułowiem, a odwłokiem oraz, u wielu gatunków, odstraszające ubarwienie ciała.
Mrówki występują na terenach prawie wszystkich lądów. Opisano dotychczas około 7000 tysięcy różnych gatunków. Największa ich część żyje w rejonach tropikalnych, chociaż nie trudno znaleźć ich siedliska w strefie umiarkowanej. Taka różnorodność gatunkowa, dotyczy nie tylko budowy morfologicznej, lecz niekiedy także stylu życia, sposobu budowy gniazda czy odżywiania.
Sukces ewolucyjny, jaki odniosły wraz z innymi owadami społecznymi, zawdzięczają między innymi sprawności w systemie porozumiewania się. Mogą to robić za pomocą dotyku, zapachu, dźwięku i wzroku. Informacje są przesyłane np. za pomocą dotyku czułków. Ważną rolę spełniają umiejętności produkowania chemicznych substancji – feromonów czy możliwość wysyłania ultradźwięków. Komunikaty te są wykorzystywane np. do zawiadomienia reszty osobników o niebezpieczeństwie lub wskazują miejsce, w który znajduje się pokarm.
PODZIAŁ PRACY
O społeczności świadczy przede wszystkim podział pracy wykonywanej dla dobra grupy. Osobniki, których liczba w mrowisku dochodzi nawet do miliona, są podzielone na kasty, z których każda pełni ważną funkcję. W skład kolonii wchodzą, zatem: samce, samice – robotnice, samice zdolne do wydawania na świat potomstwa oraz najważniejsza z nich – królowa.
Rolą samców jest obrona mrowiska, stąd nazwani są żołnierzami. Są wyposażeni w silne narządy gębowe, a wiele gatunków ma także żądła, którymi wstrzykują tzw. kwas mrówkowy. Większość z nich posiada także skrzydła. U wiele gatunków mrówek walka, a nawet długotrwałe „wojny” stanowią część ich stylu życia.
Pochód afrykańskiej rodziny mrówek (Dorylidae) sieje postrach wśród wszystkich żywych stworzeń, które napotka na swej drodze. Samce przedstawicieli z rodziny Dolichoderidae mają odwłoki zakończone gruczołami, które wydzielają żrąca wydzielinę, a ich strategie walki biorą pod uwagę oblężenia, tworzenie forteli i twierdz. Jednak nie wszystkie gatunki są tak waleczne. Drobne gładyszki mogą liczyć na pomoc krewniaków – rudnic, wprowadzając się do ich gniazd.
Jedną z płodnych, na ogół uskrzydlonych samic jest Królowa. Osiąga często większe rozmiary niż reszta osobników z kolonii. Jej główne zadanie to wydawanie na świat potomstwa.
Najliczniejszą grupę tworzą robotnice. Należą do niej samice, które utraciły zdolności rozrodcze. Ich główne zadania to: opieka nad królową, karmienie i zajmowanie się larwami, budowanie gniazda oraz zbieranie pożywienia. W tej ostatniej dziedzinie wiele gatunków mrówek posługuje się oryginalnymi metodami.
Osobniki z rodzaju Messor zadziwiają nas niezwykłą wiedzą na temat przechowywania nasion. Pracowite zbieraczki gromadzą zapasy w specjalnie zbudowanych spichlerzach. Są one usytuowane głęboko pod ziemią, gdzie zbiorów nie dosięga wilgoć, a „podłoga” została zmyślnie wybrukowana ziarnami krzemionki.
Chyba najbardziej zadziwiającym sposobem odżywiania charakteryzują się mrówki z rodzaju Atta. Ich pokarmem jest specjalny rodzaj grzyba, który same hodują. Mrowisko jest wyposażone w przystosowane do pomieszczenia „ogródków grzybowych” komory. W tej społeczności robotnice zajmują się znoszeniem nawozu pod uprawę, czyli kawałków liści czy łodyg, które następnie przeżuwają. Przy okazji eliminują z masy strzępek niepotrzebnych grzybów. Aby zabezpieczyć następne pokolenia przed głodem, samica, zakładająca nową kolonię, dostaje „posag” w postaci strzępki drogocennego grzyba.
Inna rodzina mrówek potrafi w zabezpieczyć się przed głodem czy suszą. Jej przedstawiciele napełniają swe rozciągliwe wola wodą i substancjami odżywczymi podczas urodzaju. Pełnią tym samym funkcje cysterny na „czarną godzinę”.
Jednak nie wszystkie mrówcze społeczności są tak pracowite. Jednym z wyjątków jest np. gatunek Lephotorax emersoni. Jego przedstawiciele budują swa siedzibę obok gniazda innego gatunku, łącząc sąsiadujące komory korytarzami. Mogą wówczas bez skrupułów podbierać zapasy sąsiadów, ponieważ są znacznie mniejsze od przedstawicieli wykorzystywanego gatunku, które nie zmieściłyby się przez równie miniaturowe przejścia.
Drugim „leniwym” gatunkiem można nazwać mrówki z rodziny Formicidae. Kradną one larwy osobniki innych gatunków i robią z nich niewolników, każąc im pracować w obrębie własnego mrowiska.
NOWE KOLONIE
W celu założenia nowego mrowiska, co roku, płodne, uskrzydlone samice wyruszają w tzw. lot godowy. Gdy zostaną zapłodnione osiadają w dogodnym miejscu i (w zależności od gatunku) zrzucają skrzydła. Od tego momentu zostają królowymi nowej kolonii, wydając na świat liczne potomstwo.
GNIAZDO
Mrówki zakładają gniazda w różnych miejscach. W naszym klimacie najczęściej spotykamy mrowiska podziemne, pod płytami chodnika lub w ludzkich domach... Jednak najokazalsze kopce buduje leśny gatunek – rudnica. Są one misternie ułożone z igieł i gałązek. Ich wysokość dochodzi do 1,5 metra, a średnica do 3 metrów. Tej wielkości okazy często stają się pomnikami przyrody. Wewnątrz gniazda znajdują się liczne komory, służące jako wylęgarnie czy składnice pokarmu, połączone ze sobą mnóstwem korytarzy.
Doskonałym miejscem do założenia kolonii są także drzewa, krzewy i inne rośliny, z którymi mrówki doskonale współżyją.
MRÓWKI I ROŚLINY
Najlepiej przystosowane rośliny do towarzystwa mrówek rosną jedynie w strefie tropikalnej. Noszą one wspólną nazwę: myrmekofity, – czyli mrówkolubne. W rozmaite zależności wchodzą z nimi, również wyspecjalizowane, gatunki mrówek. Przeróżne formy współżycia mogą być zarówno mutualistyczne jak i zupełnie niekorzystne dla jednej ze stron– przeważnie dla roślin.
Najczęściej lokatorzy dbają o swoje „mieszkanie”. Odcinają gałązki uschnięte lub zaatakowane chorobą, niszczą jaja pasożytów, których larwy, po wylęgnięciu, objadałyby liście, a czasami zabijają także dorosłe osobniki pasożytów. Rośliny odwdzięczają się im, „częstując” słodkim płynem, który wydostaje się z brzegów liści i gałązek lub malutkimi kuleczkami.
Amerykańska akacja wytwarza na czubkach listków marchewkowate ciałka, które świetnie nadają się jako pokarm dla larw. Ciekawostką jest fakt, że owocki pojawiają się jedynie wtedy, gdy mrówki są w pobliżu.
Inny drzewo posiada liście z kieszonkami, które staje się kwaterą mrówek. Jedna z dwóch komór służy jako śmietnik - kompostownik, z którego roślina czerpie substancje odżywcze.
Komory jeszcze innego gatunku są zabezpieczone od zewnątrz długimi kolcami. Są one rozmieszczone na tyle rzadko, że robotnice mogą się między nimi poruszać oraz na tyle gęsto, aby uchronić mrówki od wrogów.
Owady wykorzystują także części roślin w inny sposób. Wyspecjalizowane mrówki tkaczki budują swe gniazdo ze zszytych ze sobą liści. Za nitkę służy tu wydzielina z gruczołów przędnych larw. Starsze robotnice posługują się młodymi jak igłami.
Przykładem kooperacji, może być wzajemne współżycie dzbanecznika i mrówek z rodzaju Colobopsis. Kwiaty dają owadom schronienie, w zamian za to mrówki udrażniają jej układ trawienny, zjadając większe owady, złapane w śmiercionośna pułapkę.
Niektóre gatunki mrówek są pasożytami drzew, które zamieszkują.
Allomerus demerarae uszkadzają kwiaty rośliny, uniemożliwiają jej rozród. Wykorzystuje ona wówczas energię nie na rozmnażanie, a na rozrastanie – tym samum kolonia ma więcej przestrzeni życiowej.
Oczywiście zależności tego typu – z korzyścią dla jednej lub obu stron, istnieją też między mrówkami i innymi owadami.
MRÓWKI I INNE OWADY
Przykładem takich powiązań mogą być mszyce. Mrówki niczym pasterze hodują je, bronią przed wrogami, a w zamian dostają słodki płyn, który wydzielają.
Znanych jest wiele związków mrówek z gąsienicami. Te pierwsze są bardzo łase na słodki płyn wydzielający się z odwłoka larwy modraszków. Aby go zdobyć mrówki opiekują się gąsienicami. W czasie deszczu przenoszą kokon w bezpieczne miejsce, jakim jest mrowisko. Robotnice dodatkowo pomagają motylowi wydostać się z kokonu. Może pojawić się pytanie: skąd mrówki wiedzą, że podopiecznym potrzebna jest pomoc? Otóż gąsienice wydają dźwięki, nie słyszalne dla ludzkiego ucha, podczas gdy grozi im niebezpieczeństwo.
Świat mrówek i ich zachowań zadziwia nas swoją złożonością i rozmaitością. Niektóre z nich są siejącymi postrach pasożytami jednak większość nie robi nikomu żadnej krzywdy – wręcz przeciwnie, jest bardzo pożyteczna, zabijając wiele szkodników.