Wiadomości ogólne
Państwo związkowe w Ameryce Północnej, nad Oceanem Spokojnym, Oceanem Atlantyckim oraz Zatoką Meksykańską, między Kanadą na północy, a Meksykiem na południu. Powierzchnia Stanów zjednoczonych wynosi: 9,4 mln km2. Mieszka tam 268 mln mieszkańców. Stolicą jest Waszyngton.
Państwo podzielone jest na 50 stanów i okręg stołeczny, którym jest Dystrykt Kolumbii. 48 stanów znajduje się w środkowo-południowej części Ameryki Północnej, stan Alaska w północno-zachodniej części kontynentu, stan Hawaje na wyspach Hawaje na Oceanie Spokojnym.
Język urzędowy to angielski. Pod administracją USA znajdują się wyspy: Wyspy Dziewicze Stanów Zjednoczonych na Morzu Karaibskim, Guam, Mariany Północne, Midway, Samoa Amerykańskie i Wake na Oceanie Spokojnym. Państwami stowarzyszonymi są: Portoryko, Federacja Mikronezji, Wyspy Marshalla i Palau.
Ludność
Większą część zamieszkują Amerykanie pochodzenia europejskiego (ok. 80,3%), gł. potomkowie imigrantów z Wielkiej Brytanii, Irlandii, Włoch, Francji i Niemiec. Następnie murzyni (12,1%), gł. potomkowie niewolników, skupieni w stanach południowych oraz dużych aglomeracjach miejskich (Waszyngton, Nowy Jork, Chicago, Detroit). Ludnością rdzenną zamieszkującą USA są Indianie (ok. 1,9 mln) w zachodnich stanach, znajdujący się gł. w rezerwatach. Pozostali to: Japończycy, Chińczycy i Filipińczycy. USA zamieszkuje liczna Polonia (ponad 5,6 mln). Największe ośrodki polonijne mieszczą się w: Chicago, Detroit, Nowy Jork, Cleveland, Buffalo.
Chrześcijanie stanowią 87% (w tym protestanci ponad 52,7%), wyznawcy judaizmu ok. 1,8%, islamu ok. 2%, bez przynależności religijnej ok. 7,5%; liczne sekty wyznaniowe (m.in. mormoni). Przyrost naturalny wynosi 6,8‰ (1993); przeciętna długość trwania życia 76 lat. Napływ imigrantów z Meksyku, Niemiec, Filipin, Korei Południowej i in. Średnia gęstość zaludnienia: 29 mieszkańców na km2. Najgęściej zaludnioną jest północno-wschodnia część kraju, zwł. Nizina Atlantycka (w New Jersey 383 osoby na km2), a najsłabiej Kordyliery, Alaska (0,3 osoby na km2); wysoki stopień urbanizacji. W miastach mieszka 75% ogółu ludności. 40 zespołów miejskich powyżej 1 mln. Największe z nich to: Nowy Jork, Los Angeles, Chicago, San Francisco, Filadelfia, Detroit, Boston, Waszyngton. Największe skupiska miast: na wybrzeżu Oceanu Atlantyckiego - Megalopolis, nad Wielkimi Jeziorami (Chicago-Detroit-Cleveland-Pittsburgh) oraz nad Oceanem Spokojnym (San Francisco-Los Angeles-San Diego). Rozproszone osadnictwo wiejskie. Najwięcej ludności zawodowo czynnej pracuje w usługach - ponad 70%, w przemyśle i budownictwie ok. 25%, w rolnictwie poniżej 3%.
Warunki naturalne
Zróżnicowana rzeźba powierzchni, charakterystyczny południkowy układ krain fizyczno-geograficznych. Na zachodzie młody system górski - Kordyliery, obejmujący liczne pasma górskie: Góry Nadbrzeżne, Góry Kaskadowe (wulkan Rainier, 4392 m), Sierra Nevada (Whitney, 4418 m), Góry Skaliste (Elbert, 4399 m); w północnej części Kordylierów góry Alaska (McKinley, 6194 m - najwyższy szczyt Ameryki Północnej); łańcuchy górskie rozdzielone tektonicznymi kotlinami, największe: Wyżyna Kolumbii, Wielka Kotlina (Dolina Śmierci, 86 m poniżej poziomu morza - najniższy punkt kraju), Wyżyna Kolorado oraz Dolina Kalifornijska (najbardziej aktywna strefa sejsmiczna kraju); we wschodniej części Stanów Zjednoczonych stary, silnie zdenudowany obszar wyżynno-górski Appalachów (Mitchell, 2037 m), pocięty szerokimi dolinami i zapadliskami; w środkowej części, między Kordylierami i Appalachami wyżynny region Wielkich Równin (wyokość 500-1500 m) oraz Niziny Wewnętrzne, pokryte w północnej części osadami polodowcowymi, w południowej – aluwialnymi. Na granicy z Kanadą znajduje się największy śródlądowy obszar wodny na Ziemi - Wielkie Jeziora, tektoniczno-polodowcowe: Górne, Michigan, Huron, Erie, Ontario; nad Oceanem Atlantyckim rozległa Nizina Atlantycka, przechodząca na południu (u nasady półwyspu Floryda) w Nizinę Zatokową; na Hawajach, na wyspie Hawaii, wielkie masywy wulkaniczne: Mauna Kea (4205 m) i Mauna Loa (4169 m); wybrzeże zachodnie górzyste, wschodnie piaszczyste z licznymi estuariami (Hudson, Delaware, Savannah), południowe wyrównane (mierzeje, laguny), w delcie Missisipi i na Florydzie zabagnione. Długość linii brzegowej wynosi ok. 20 tys. km. Stany Zjednoczone leżą w strefach klimatów zwrotnikowych (krańce południowe i południowo-wschodnie oraz Hawaje), podzwrotnikowych (część środkowa), umiarkowanych (część północna) i okołobiegunowych (północna Alaska). Są tam duże zróżnicowanie temperatury i opadów spowodowane orografią pasm górskich i wpływem prądów morskich (Kalifornijski, Zatokowy). Na wybrzeżach jest klimat morski, a wewnątrz kontynentalny. Średnia temperatura: w styczniu od -20C na północy do 20C na południu, a w lipcu odpowiednio 18-29C; najniższa temperatura (poniżej -40C) na Alasce, najwyższa (ponad 50C) w Dolinie Śmierci. Średnia roczna suma opadów od 400-600 mm na północy, 600-800 mm na Nizinie Zatokowej do 1400 mm na półwyspie Floryda. Najniższe opady w wewnętrznej strefie Kordylierów (ok. 50 mm na pustyni Mojave). Przewaga opadów w półroczu letnim. W części południowo-wschodniej występują silne huragany i tornada. Gęsta sieć rzeczna; rzeki środkowej i wschodniej części USA, Missisipi z Missouri, Ohio, Tennessee, Arkansas, Red oraz Rio Grande (graniczna z Meksykiem), Świętego Wawrzyńca (odwadnia Wielkie Jeziora) oraz rzeki wypływające z Appalachów należą do zlewiska Oceanu Atlantyckiego. Rzeki w zachodniej części - Kolumbia, Kolorado (przecina w głębokich kanionach Wyżynę Kolorado), Sacramento należą do zlewiska Oceanu Spokojnego; w śródgórskich kotlinach Kordylierów (zwł. Wielka Kotlina) obszary bezodpływowe; na północy poza Wielkimi Jeziorami liczne jeziora polodowcowe (zwł. w stanach: Minnesota, Wisconsin), w kotlinach Kordylierów zasolone, największe Wielkie Jez. Słone; w dorzeczu Missisipi, Kolumbii i Kolorado kilkaset zbiorników retencyjnych (wykorzystane gł. do nawadniania); Wielkie Jeziora wraz z Rzeką Świętego Wawrzyńca (Świętego Wawrzyńca, Droga Wodna) oraz Missisipi (połączona kanałem z jeziorem Michigan) stanowią wielkie szlaki komunikacyjne. Naturalne zbiorowiska roślinne zostały w większości przekształcone w użytki rolne; lasy (29,2% powierzchni) modrzewiowo-świerkowe na południu Alaski, mieszane z klonem cukrowym, bukiem amerykańskim w krainie Wielkich Jezior, liściaste (dębowe, dębowo-hikorowe) na południowym wschodzie, wiecznie zielone z zaroślami palmowymi na Florydzie i Hawajach; w Kalifornii lasy iglaste (daglezje, żywotniki) i twardolistne z sekwoją (wysokość ponad 100 m) oraz makia; roślinność stepowa (prerie) na Wielkich Równinach, półpustynna (suche stepy piołunowe) w kotlinach Kordylierów; w górach piętra roślinne; na północy Alaski tundra; ok. 50 parków narodowych, największe: Yellowstone, Everglades, Yosemite, Great Smoky Mountains, Park Narodowy Wielkiego Kanionu, Park Narodowy Sekwoi, wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury i Przyrody UNESCO. Przewaga gleb żyznych; na północnym wschodzie brunatne i płowe, w środkowej części (Wielkie Równiny, Niziny Wewnętrzne) czarnoziemy i kasztanowe; na południu żółtoziemy i czerwonoziemy; w Kordylierach gleby słabo wykształcone: górskie i półpustynne.
Gospodarka
Największa potęga gospodarcza świata, wytwarza 27% (1993) produktu światowego brutto - 1. miejsce w świecie; duża koncentracja i monopolizacja kapitału; największe w świecie korporacje przemysłowe: General Motors, Ford Motor, Chrysler (branża samochodowa), Exon, Mobil (naftowe), IBM, General Electric (elektroniczne i energetyczne); wartość prywatnych inwestycji amerykańskich za granicą ok. 260 mld dol., najwięcej w zachodniej Europie, Kanadzie, Ameryce Łacińskiej; duże zasoby surowców mineralnych, zwł. energetycznych; wielkie złoża węgla kamiennego (zasoby 224 mld t) w Appalachach (Pensylwania, Wirginia Zachodnia, Kentucky) oraz w stanach Illinois i Indiana, wydobycie 823 mln t - 2. miejsce w świecie (po Chinach); ropa naftowa (zasoby 3,6 mld t) wydobywana gł. w Teksasie, Luizjanie, Kansas, Oklahomie, na północy Alaski oraz ze złóż podmorskich w Zatoce Meksykańskiej (345 mln t - 3. miejsce w świecie); ponad 30% zapotrzebowania krajowego zaspokaja import; drugi producent gazu ziemnego na świecie (gł. w regionach eksploatacji ropy naftowej); złoża rud metali w Kordylierach: miedzi (Arizona, Utah, Montana), uranu, molibdenu, wanadu i wolframu (zwłaszcza Arizona, Nowy Meksyk); światowy producent siarki (nad Zatoką Meksykańską), fosforytów (Floryda), soli potasowych i kamiennej; największa produkcja energii elektrycznej na świecie, 2882 TWh - 1/4 produkcji światowej (12,1 tys. kWh na 1 mieszkańca, 1993); ok. 2/3 energii elektrycznej wytwarzają elektrownie cieplne (węglowe, naftowe), ok. 20% jądrowe (najwięcej w środkowych i wschodnich stanach), pozostałą część wodne - wielkie zespoły hydroelektrowni na rzekach Kolumbia (Grand Coulee), Kolorado (Hoover Dam), Tennessee; w Kalifornii elektrownie słoneczne. Wszechstronnie rozwinięty przemysł przetwórczy wykorzystuje surowce krajowe i importowane, zwłaszcza ropę naftową, rudy żelaza, boksyty; przemysł elektromaszynowy; wytwarza ok. 39% wartości produkcji przemysłowej, chemiczny 19,9%, spożywczy 14,6%, drzewno-papierniczy i poligraficzny ok. 13%; najsilniej rozwinięty przemysł środków transportu, zwłaszcza samochodowy (2. miejsce w produkcji światowej - 9,7 mln sztuk samochodów, 1990), z największym światowym ośrodkiem produkcji w Detroit, lotniczo-rakietowy, gł. w Kalifornii (Los Angeles z zakładami Lockhead, Douglas i San Diego) i Seattle (Boeing), taboru kolejowego (Chicago, Saint Louis, Filadelfia), ciągników (50% produkcji światowej); światowy producent maszyn liczących, urządzeń energetycznych, maszyn włókienniczych, poligraficznych, rolniczych, budowlanych oraz kompletnych obiektów przemysłowych; silnie rozwinięty przemysł rafineryjny i petrochemiczny przetwarza ponad 700 mln t ropy naftowej rocznie; największe kompleksy rafinerii nad Zatoką Meksykańską (Houston), w portach atlantyckich (Nowy Jork, Filadelfia) i pacyficznych (Los Angeles) oraz w okręgu nad Wielkimi Jeziorami (Chicago); produkcja tworzyw sztucznych (ok. 40% światowej produkcji), kauczuków syntetycznych (ok. 30% produkcji światowej), włókien chemicznych; w stanach południowych przemysł nawozów sztucznych (zwłaszcza fosforowe), siarkowy i sodowy; w Nowym Jorku i Chicago światowe centra produkcji leków i kosmetyków; powszechnie rozwinięty przemysł spożywczy, zwłaszcza mięsny (Chicago), młynarski (Buffalo, Minneapolis), mleczarski (stany północno-wschodnie), cukrowniczy w delcie Missisipi (cukier trzcinowy) oraz w Kalifornii (buraczany), warzywniczo-owocowy w pobliżu wielkich aglomeracji (gł. Kalifornia, Floryda); przemysł drzewny i celulozowo-papierniczy (ponad 30% światowej produkcji papieru i tektury) skoncentrowany w stanach północno-zachodnich (Oregon, Waszyngton) oraz południowo-wschodnich; największy ośrodek przemysłu poligraficznego - Nowy Jork; z innych gałęzi przemysłu rozwinięte hutnictwo żelaza w starych okręgach Pensylwanii (Pittsburgh), Maryland i nowych, nad Wielkimi Jeziorami (Detroit, Gary, Buffalo, Cleveland); hutnictwo metali nieżelaznych (zwłaszcza aluminium) gł. nad Zatoką Meksykańską (Mobile, Corpus Christi) i w okręgu zachodnim nad rzeką Kolumbia; największa koncentracja zakładów przemysłowych w regionie północno-wschodnim, zwłaszcza Megalopolis i nad Wielkimi Jeziorami, kalifornijskim oraz w regionie południowym, nad Zatoką Meksykańską. Największy producent żywności na świecie; użytki rolne ok. 44% powierzchni, w tym ponad połowa łąk i pastwisk; gospodarstwa rolne o dużej powierzchni: farmy zbożowe do 200 ha, farmy hodowlane - 500 ha, pasterskie (rancha) - 1000 ha; wysoki stopień mechanizacji (1 ciągnik na 89 ha użytków rolnych, 1993); zużycie nawozów sztucznych na 1 ha niewielkie - ok. 45 kg; regionalna specjalizacja produkcji rolnej, na wschodzie oraz wybrzeżu Oceanu Spokojnego rolnictwo intensywne, na pozostałym obszarze ekstensywne; gł. uprawy: kukurydza (ponad 44% zbiorów światowych), pszenica (niskie plony - 25,3 q z ha), soja (ok. 50% zbiorów światowych), jęczmień, sorgo, bawełna, tytoń, drzewa owocowe i warzywa; w hodowli dominuje chów bydła i trzody chlewnej oraz drobiarstwo; wyraźna strefowość upraw; w stanach środkowowschodnich (zwłaszcza Illinois, Iowa, Missouri) gł. region rolniczy, (Corn Soy Belt) z rozwiniętą hodowlą bydła, trzody chlewnej oraz uprawą kukurydzy, soi, roślin pastewnych; w regionie Wielkich Jezior i stanach Nowej Anglii dominacja hodowli bydła mlecznego i drobiu; wzdłuż Wielkich Równin (od północnego Teksasu po wschodnią Montanę) tzw. pas pszenicy (Wheat Belt), dostarcza 50% krajowych zbiorów pszenicy; w południowo-wschodniej części kraju w tzw. pasie bawełny (Cotton Belt) poza bawełną rośliny pastewne, tytoń, ryż, uprawy specjalne oraz hodowla bydła; w zachodnich stanach ekstensywna hodowla bydła, owiec, a uprawa roślin ma charakter wyspowy i jest związana ze sztucznym nawadnianiem; w Kalifornii rozwinięte sadownictwo i warzywnictwo, poza tym uprawa ryżu, pszenicy, bawełny; uprawa drzew owocowych i warzyw również na Florydzie (gł. cytrusowych) i wybrzeżu atlantyckim; wzdłuż wybrzeża Zatoki Meksykańskiej uprawa roślin podzwrotnikowych i tropikalnych. Stany Zjednoczone zajmują 1. miejsce w światowej produkcji pozyskania drewna (14,5%); eksploatacja lasów rozwinięta w stanach nad Wielkimi Jeziorami (Minnesota, Wisconsin, Michigan) i północno-zachodnich (Oregon); rybołówstwo, połowy (gł. tuńczyk, łososie, płastugi oraz skorupiaki, małże) dochodzą do 6 mln t rocznie. Turystyka, 44,6 mln turystów zagranicznych (1992) - wpływy ponad 54 mld dol.; najważniejsze regiony turystyczne: Wielkie Jeziora, wybrzeże Oceanu Atlantyckiego, Kalifornia, Floryda, Hawaje, Las Vegas oraz regiony górskie (zwłaszcza w Górach Skalistych). Wszechstronnie rozwinięty transport; w przewozach towarowych dominuje transport samochodowy (ponad 26% przewozów); charakterystyczny prostokątny układ sieci komunikacyjnych; transkontynentalne systemy linii kolejowych i drogowych (Droga Panamerykańska); najdłuższa na świecie sieć linii kolejowych (ok. 188 tys. km, 1991) i samochodowych (5,1 mln km); w użytkowaniu 168 mln samochodów osobowych (651 samochodów na 1000 osób); gęsta sieć naftociągów (319 tys. km) i gazociągów z pól naftowych i gazowych do Wielkich Jezior, portów atlantyckich i Kalifornii; na Alasce naftociąg długości 1250 km; 20,6 tys. km żeglownych dróg wodnych (gł. Droga Wodna Świętego Wawrzyńca); główne systemy kanałów żeglugowych w regionie Wielkich Jezior (New York State Barge Canal) oraz na wybrzeżu Zatoki Meksykańskiej i atlantyckim (Wewnętrzny Kanał Przybrzeżny); nośność morskiej floty handlowej ponad 30 mln DWT (1991); łączny przeładunek w portach morskich i portach Wielkich Jezior 899 mln t (1993); główne porty śródlądowe: Duluth, Detroit, Chicago, Toledo, Cleveland, główne porty morskie: Houston (przeładunki 86,7 mln t, 1992), Corpus Christi (72,6 mln ton), Long Beach (73 mln t) oraz Hampton Roads, Nowy Jork, Nowy Orlean, Tampa; największe węzły komunikacji lotniczej: Chicago (O'Hare), Nowy Jork (J.F. Kennedy, La Guardia) z Newark, Atlanta, Los Angeles, Dallas-Fort Worth. Stany Zjednoczone zajmują 1. miejsce w światowej wymianie handlowej (14% obrotów międzynarodowych); wartość eksportu 1966 dol. na 1 mieszkańca, importu 2547 dol. (1994); eksport środków transportu (gł. samochody, samoloty), maszyn i urządzeń, wyrobów elektronicznych, towarów rolno-spożywczych (zboże, bawełna, tłuszcze), surowców (gł. węgiel kamienny, siarka), chemikaliów; import środków transportu, maszyn i urządzeń, surowców (ropa naftowa, rudy metali), tekstyliów i in.; handel gł. z Kanadą, Japonią, krajami UE, Ameryką Łacińską.
Ustrój.
Republika związkowa; konstytucja z 1787 (z 27 poprawkami, ostatnia z 1992); głowa państwa: prezydent (kadencja 4 lata, wybór przez elektorów wyłanianych w głosowaniu powszechnym), będący również szefem rządu; władza ustawodawcza: parlament 2-izbowy, Kongres (wybory powszechne): Izba Reprezentantów (435 członków, kadencja 2 lata) i Senat (100 członków, kadencja 6 lat, co 2 lata wybierana 1/3 składu).
Historia
Obszar zamieszkany przez Indian, od XVII w. kolonizowany przez Anglików, Francuzów, Holendrów, Szwedów i Hiszpanów; 1776 kolonie brytyjskie ze wschodniego wybrzeża ogłosiły Deklarację niepodległości Stanów Zjednoczonych i utworzyły niezależne państwo p.n. Stany Zjednoczone Ameryki; w wojnie z Wielką Brytanią (1775-83) obroniły jego niepodległość, uznaną przez Wielką Brytanię 1783 pokojem paryskim; w XIX w. ekspansja terytorialna: 1803 zakup francuskiej Luizjany, 1819 - hiszpańskiej Florydy, 1845 aneksja Teksasu, 1846 przyłączenie Oregonu, 1848 (po wojnie meksykańskiej 1846-48) - Arizony, Kalifornii i Nevady, Nowego Meksyku i Utah, 1867 zakup rosyjskiej Alaski, 1898 aneksja Hawajów. Niewolnictwo podstawą gospodarki w stanach rolniczego Południa, o jego zniesienie zabiegały stany Północy; na tym tle secesja 11 stanów Południa (1860-61), które utworzyły Skonfederowane Stany Ameryki, a następnie wojna secesyjna 1861-65, zakończona klęską Południa i powrotem do Unii w okresie zwanym rekonstrukcją. Od 2. połowy XIX w. wzmożony napływ imigrantów; 1898 wojna hiszpańsko-amerykańska - zajęcie Filipin i Portoryko, protektorat nad Kubą (do 1934); od końca XIX w. przejmowanie dominacji politycznej i gospodarczej w Ameryce Łacińskiej (doktryna Monroego i panamerykanizm); 1903-14 budowa Kanału Panamskiego i od 1903 dzierżawa Strefy Kanału. Od 1917 udział w I wojnie światowej po stronie ententy, a po wojnie - w paryskiej konferencji pokojowej (czternaście punktów Wilsona); po wojnie polityka izolacjonizmu; 1929-33 wielki kryzys gospodarczy, przezwyciężony m.in. dzięki polityce prezydenta F.D. Roosevelta (Nowy Ład); od 1941 udział w II wojnie światowej przeciwko państwom Osi. Po wojnie mocarstwo światowe; polityka przeciwstawiania się ekspansji ZSRR i komunizmu w świecie: doktryna Trumana, plan Marshalla, doktryna Eisenhowera, udział w paktach NATO, SEATO, ANZUS i zimnej wojnie, 1950-53 w wojnie koreańskiej, 1961 inspirowanie inwazji na Kubie, 1962 kryzys kubański, udział w wojnie wietnamskiej 1965-73; od 1969 rokowania z ZSRR w sprawie ograniczenia zbrojeń strategicznych SALT, od 1982 - w sprawie ich redukcji START; w 2. połowie lat 80. (prezydent R. Reagan) odprężenie w stosunkach z ZSRR; 1991 (prezydent George Bush) udział w wojnie nad Zatoką Perską; podpisanie z Kanadą i Meksykiem Północnoamerykańskiego Układu Wolnego Handlu (wszedł w życie 1994); od 1993 prezydentem Bill Clinton.