Mniejszosci Narodowe

W ostatnich latach obserwuje się w Polsce renesans zainteresowania mniejszościami narodowymi. Niewątpliwie jest to przejawem światowej tendencji odwrotu od społeczeństwa masowego i wzmacniania się roli małych społeczności, w tym mniejszości. Ważną kwestią jest określenie tożsamości poszczególnych społeczności uznawanych za mniejszości narodowe.
Kwestia ta budzi istotne kontrowersje. Zauważa się, że społeczność zaliczaną do mniejszości narodowych cechuje nagminnie bardzo wysoki stopień adaptacji i asymilacji w rzeczywistości społeczno-ekonomicznej i politycznej Polski. Dlatego też dyskusyjne jest określanie społeczności mianem mniejszości narodowych.
Mianem mniejszości określa się najczęściej w Polsce młodzież akademicka, poszukująca swych korzeni narodowych oraz pokolenie ludzi starszych, przywiązujące istotną wagę do tradycji, obrzędowości. Pokolenie ludzi w wieku dużej aktywności zawodowej świadomie nie identyfikuje się z pochodzeniem mniejszościowym.
Współcześnie obserwuje się zjawisko budzenia świadomości pochodzenia mniejszościowego przez licznych działaczy społeczno-politycznych i kulturalnych. Przypominając dzieje swych społeczności, ich zasługi cywilizacyjne oraz wkład do kultury polskiej, wskazują na potrzebę kontynuacji dzieła swych przodków, a zarazem też budzą poczucie odrębności narodowej jako kategorii dumy, a nie wstydu społecznego. Podkreśla się przy tym, że państwo polskie przychylne jest życiu społeczno-kulturalnemu mniejszości narodowych - wspiera je normatywno-prawnie, organizacyjnie i finansowo.
Złożoną kwestią jest określenie wielkości poszczególnych mniejszości narodowych. Wynika to z małej precyzji określenia „mniejszość narodowa”. O określeniu tym decyduje przede wszystkim świadomość indywidualna poszczególnych jednostek - czy identyfikują się z daną grupą narodowościową, czy też nie. Inne są w tym względzie szacunki oficjalne (pochodzące ze spisów ludności), inne są struktur organizacyjnych poszczególnych mniejszości, inne też działaczy zajmujących się cementowaniem tych społeczności.
Mianem mniejszości narodowych zwykło się nazywać te społeczności, które zamieszkują na ziemiach polskich od stuleci bądź kilkudziesięciu lat, posiadają struktury organizacyjne (wyznaniowe, społeczno-kulturalne) i zaadoptowali się dobrze w rzeczywistości społeczno-ekonomicznej i politycznej Polski.
Mimo obecności na ziemiach polskich mniejszości narodowych, nazywanych w przeszłości mianem obcokrajowców, obserwuje się w stosunku do nich duży dystans narodu polskiego - najczęściej traktowani są jako obcy wśród swoich. Zakorzeniły się w tym względzie silne stereotypy, w których postrzega się najczęściej negatywne komponenty, np. Cyganów postrzega się jako złodziei, Ukraińców - rezunów, Niemców - agresorów, faszystów.
Obraz życia poszczególnych mniejszości narodowych cechuje duża hermetyczność. Publikowane przez nie wydawnictwa trafiają do wąskiego kręgu odbiorców, w amatorskim życiu artystycznym (teatralnym, muzycznym) następuje „zasklepianie się” w wąskim kręgu twórców i odbiorców, nauczanie języków odbywa się również w swoistym głębokim ukryciu, w ogóle życie mniejszościowe staje się sferą prywatności poszczególnych jednostek.
W ostatnich latach próbę wyjścia z „ukrycia” mniejszości stanowiły festiwale mniejszości narodowych oraz wystawa wydawnictw mniejszości narodowych zorganizowane w Gdańsku. W inicjatywach tych wzięły udział nie wszystkie społeczności mniejszościowe. Dały znać o sobie znamiona pewnej nieufności, niepewności wobec idei organizacji tego typu przedsięwzięć. Festiwale dostarczyły licznych dowodów, że życie mniejszości narodowych jako odrębności kulturowych jest reliktem społecznym.
W rzeczywistości społeczno-kulturalnej zauważa się wiele cennych inicjatyw. Np. w życiu Białorusinów obserwuje się dużą aktywność piśmienniczą, oświatową, społeczno-kulturalną - wykładnia w tym względzie czytelna jest na łamach „Czasopisu” i „Niwy”. Podobnie znaczy się wyraźnie aktywność społeczności ukraińskiej w życiu naukowym, oświatowym, artystycznym. Dużą aktywność zaznacza mała społeczność Tatarów polskich, której wykładnia znajduje się m.in. w „Roczniku Tatarów Polskich”.
Społecznością najbardziej hermetyczną są Cyganie - nie są zainteresowani nawiązywaniem kontaktów z innymi społecznościami, odrzucają strukturalne formy życia organizacyjnego, zorganizowani są w strukturach o zasięgu lokalnym.
Różne przejawy obecności przedstawicieli mniejszości narodowych w życiu społeczno-politycznym i ekonomicznym wskazują na istnienie dychotomii w ich położeniu, działalności i recepcji społecznej. Z jednej strony gwarantowane są prawa mniejszościom na równi z Polakami, zapewniona jest tolerancja; z drugiej zaś - zauważa się różne przejawy nieufności, a nawet nietolerancji. Mniejszości narodowe asymilując się w polskiej rzeczywistości, świadomie rezygnują z przyznawania się do swych korzeni narodowościowych.
Istotny wpływ na obraz życia mniejszości narodowych w Polsce wywiera odgórna polityka państwa polskiego. Wywiera ona przemożny wpływ na kształt ich życia organizacyjnego, jak też przejawy życia społeczno-kulturalnego. Mniejszości narodowe postrzegane są głównie przez pryzmat folkloru.
Biorąc pod uwagę szacunki działaczy społecznych, uwzględniających różnorodne elementy pozwalające na identyfikację narodowościową, zauważa się, że w Polsce zamieszkuje:
· Niemców ok. 1 - 3 mln
· Ukraińców ok. 500 tys. - 2 mln
· Białorusinów ok. 500 tys. - 1 mln
· Cyganów ok. 30 - 50 tys.
· Czechów ok. 25 - 40 tys.
· Litwinów ok. 25 - 40 tys.
· Słowaków ok. 25 - 40 tys.
· Łemków ok. 20 - 30 tys.
· Rosjan ok. 20 - 30 tys.
· Ormian ok. 15 - 20 tys.
· Żydów ok. 10 - 30 tys.
· Greków ok. 6 - 10 tys.
· Macedończyków ok. 6 - 10 tys.
· Tatarów ok. 4 - 5 tys.
· Węgrów ok. 1 - 2 tys.
· Karaimów ok. 200 - 1000
W Polsce zamieszkują też przedstawiciele wielu innych państw europejskich, afrykańskich, azjatyckich i amerykańskich. W ostatnich latach obserwuje się nasilenie przedstawicieli różnych narodów ubiegających się o azyl polityczny w Polsce. Rocznie o azyl ubiega się ok. 2 tys. osób. Wśród nich najwięcej było przedstawicieli Armenii, Indii, Rosji, Afganistanu, Somalii, Sri Lanki, Iraku, Algierii i Pakistanu.
W mozaice narodowości wyraźnie zaznacza się obecność Włochów, Francuzów, Holendrów, Duńczyków, Szwedów oraz różnych przedstawicieli narodów b. Związku Radzieckiego (Azerbejdżan, Gruzinów, Łotyszy, Kazachów i in.)

Prawa mniejszości narodowych w Polsce
Na skutek zmian jakie dokonały się w Polsce w wyniku drugiej wojny światowej Polska z kraju o różnorodnej strukturze narodowej stała się państwem niemal jednolitym etniczne. Wykorzystując ten fakt władze komunistycznie lansowały model państwa, w którym trudno było o miejsce dla mniejszości narodowych. Dopiero po roku 1989 pojawiła się możliwość przywrócenia mniejszościom narodowym należnych im praw.
Polskie ustawodawstwo szczegółowo określa prawa mniejszości narodowych. Należy przy tym podkreślić, że wszystkie akty prawne, w których uregulowane zostały te kwestie przyjęto już w demokratycznej Polsce, po roku 1989. Ustawodawstwo PRL-u nie regulowało bowiem tej problematyki.
Najważniejszym aktem, w którym mowa jest o prawach mniejszości narodowych jest Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Konstytucja zakazuje dyskryminacji oraz istnienia organizacji, których program lub działalność zakłada lub dopuszcza nienawiść rasową i narodowościową. Obszernie opisuje też prawa związane z swobodą wyznań religijnych. Odrębny artykuł Konstytucji poświęcony jest prawom mniejszości narodowych. Gwarantuje on obywatelom polskim należącym do mniejszości narodowych i etnicznych wolność zachowania i rozwoju własnego języka, zachowania obyczajów i tradycji oraz rozwoju własnej kultury. Zapewnia także mniejszościom narodowym i etnicznym prawo do tworzenia własnych instytucji edukacyjnych, kulturalnych i instytucji służących ochronie tożsamości religijnej oraz do uczestnictwa w rozstrzyganiu spraw dotyczących ich tożsamości kulturowej.
Prawa mniejszości narodowych w Polsce regulują także ustawy zwykłe. Należy wskazać na rozwiązanie precedensowe w skali Europy, zawarte w ordynacji wyborczej do Sejmu RP. Komitety wyborcze, utworzone przez wyborców zrzeszonych w zarejestrowanych organizacjach mniejszości narodowych, zwolnione są z wymogu przekroczenia 5% progu wyborczego. Zaznaczyć trzeba, że poza Polską przywileje wyborcze dla mniejszości narodowych stosują jedynie Albania, Chorwacja, Rumunia i Słowenia w wyborach parlamentarnych ogólnokrajowych oraz RFN w wyborach do parlamentu kraju Szlezwik-Holsztyn.
Jednym z najważniejszych elementów służących podtrzymaniu narodowej tożsamości jest oświata. Dlatego też w ustawie o systemie oświaty i odrębnym rozporządzeniu Minister Edukacji Narodowej określił, że przedszkola i szkoły publiczne powinny zapewniać uczniom należącym do mniejszości narodowych warunki umożliwiające podtrzymywanie i rozwijanie poczucia tożsamości narodowej, etnicznej i językowej oraz własnej historii i kultury. Warunki te stwarzane są w toku powszechnie dostępnych zajęć lekcyjnych i pozalekcyjnych. Należy także zwrócić uwagę, że subwencja przekazywana samorządom z budżetu centralnego na utrzymanie szkół automatycznie zwiększana jest o 20 % lub 50 % (w zależności od wielkości szkoły) na każdego ucznia uczącego się języka bądź w języku mniejszości narodowych. Zwiększona subwencja obejmuje 41 905 uczniów (i liczba ta stale rośnie), tylu bowiem korzysta z różnych form nauki języka bądź w języku ojczystym.

Na poziomowe regionalnym (wojewódzkim) sprawami mniejszości narodowych zajmuje się zarówno administracja rządowa jak i samorządowa. Wojewodowie powołali pełnomocników bądź doradców do spraw mniejszości narodowych.
Regulacje prawne dotyczące mniejszości narodowych nie zostały w Polsce zakończone. Kwestie te znajdują miejsce w zmieniającej się strukturze państwa. Ma to związek zarówno z wciąż wzbogacającym się prawodawstwem dotyczącym mniejszości narodowych w Europie, jak i trwającymi od ponad dziesięciu lat reformami w Polsce. Zmiany te zmierzają w wyraźnym kierunku - zapewnienia mniejszościom narodowym najlepszych warunków funkcjonowania w demokratycznym państwie, z możliwością jak najpełniejszego uczestniczenia w społeczeństwie obywatelskim, przy zachowaniu odrębnej tożsamości narodowej.