Księżna Izabela Czartoryska

Dziedziczka ogromnej fortuny, nie otrzymała właściwie żadnego wykształcenia, z wyjątkiem przeciętnej znajomości języka francuskiego wieku niespełna 16 lat została wydana za starszego kuzyna, księcia Adama Kazimierza Czartoryskiego, który poślubił ją wyłącznie dla majątku. „Zeszpecona ospą, z rzadkimi kosmykami włosów, brzydka, nie podobała się wykształconemu i rokującemu piękne nadzieje młodzieńcowi”. Towarzysząc mężowi w zagranicznych wojażach, popełniała różne gafy, a na spotkaniu ze słynnym filozofem Janem Jakubem Rousseau nie rozumiała w ogóle sensu jego wywodu. Jednak kontakty z wybitnymi osobistościami zaowocowały przemianą z prowincjuszki w interesującą, światową damę. Już kilka lat po niefortunnej wizycie u Rousseau podbiła wdziękiem wymagającą arystokrację angielską i nawiązała osobiste znajomości z koronowanymi głowami: Marią Antoniną, cesarzem Józefem II i królem Prus Fryderykiem II. Umiejętnie korzystała z darów fortuny, tworząc w Powązkach pod Warszawą rokokową wiejska siedzibę. Kryte strzechą chatki rozrzucone wśród sztucznych grot i kaskad kryły wykwintnie urządzone wnętrza, w których oddawano się rozmaitym rozrywkom, opiewanych przez tak znakomitych poetów, jak Stanisław Trembacki i Ignacy Krasicki.
W Puławach bywali, a nawet całe lata mieszkali, najbardziej znani twórcy epoki oświecenia: Kniaźnin, Karpiński i Niemcewicz. Nadwornym malarzem Czartoryskich był Jan Piotr Norblin, a w upiększaniu rezydencji uczestniczyli wybitni malarze Franois Boucher i Marcello Bacciarelli. Księżna stworzyła też scenę amatorską, na której występowała wraz z domownikami i gośćmi.
Bogate życie uczuciowe nie przeszkadzało Izabeli być dobrą i troskliwą matką dla licznych córek i synów, z których prawdopodobnie tylko najstarsza, Teresa, była dzieckiem Czartoryskiego. Ambicje polityczne doprowadziły do wydania córki Marii – wbrew uczuciom panny – za Ludwika Wirtemberskiego, siostrzeńca Fryderyka II. Kiedy podczas powstania kościuszkowskiego książę – naczelny wódz wojsk Wielkiego Księstwa Litewskiego – popełnił haniebna zdradę, przechodząc na stronę rosyjską, jego żona natychmiast wystąpiła o rozwód.
W okresie Sejmu Wielkiego Czartoryska, zajęta dotąd głównie organizowaniem balów i pikników, głęboko przejęła się losem kraju. Jawnie manifestowała uczucia patriotyczne, m.in. nawołując do noszenia strojów narodowych – pewnego dnia własnoręcznie obcięła upudrowane loki księciu Sapiesze. Zamierzała przy tym zrealizować marzenia o wprowadzeniu na tron polski ukochanego syna, Adama Jerzego lub męża córki, Ludwika Wirtemberskiego.
Konfederacja targowicka i upadek powstania kościuszkowskiego przyniosły księżnej Izabeli także klęską osobistą – Puławy zostały spustoszone przez wojska rosyjskie pod wodzą jej zięcia. W trakcie odbudowy w 1796 roku rezydencja ta zyskała nowy, sentymentalny charakter. W ogrodzie w stylu angielskim, łączącym się w naturalny sposób z łąkami i lasami, na polecenie właścicielki wybudowano tzw. Świątynię Sybilli. U wejścia widniał wymowny napis: „Przeszłość Przyszłości”. Był to prywatnego muzeum, w którym gromadziła pamiątki po bohaterach narodowych m.in. Janie Zamoyskim, Stefanie Czarnieckim, księciu Józefie Poniatowskim i Tadeuszu Kościuszce. Jak określiła to jej córka, Maria Wirtemberska, księżna stworzyła w ten sposób „niejako małą ojczyznę, która nie pozwalała tracić nadziei odzyskania z czasem wielkiej, prawdziwej”. We wzniesionym w 1809 roku Domku Gotyckim przechowywano, oprócz arcydzieł Rafaela i Rembrandta, drobiazgi związane z sentymentalnym kultem wielkich miłości, np. kamień z grobu Romea i Julii czy rzekome prochy Abelarda i Heloizy. Fascynacja architekturą gotycką była zapowiedzią narodzin romantyzmu na ziemiach polskich.
Przychylność dla powstania listopadowego Izabela przypłaciła ponownym zniszczeniem Puław. Jej wyrodny wnuk, książę Adam Wirtemberski, kazał uderzyć z dział w pałac, w którym znajdowały się jego babka i matka. 5 marca 1831 roku Czartoryska, 85-letnia staruszka, musiała pieszo opuścić ukochaną siedzibę, zabierając jedynie kilka szkatułek z najcenniejszymi pamiątkami.
Po powstaniu listopadowym zbiory puławskie ukryto i przywieziono do Paryża, skąd wróciły w połowie XIX wieku, dając początek najstarszemu, istniejącemu do dziś, Muzeum Czartoryskich w Krakowie.





























Kalendarium:
3 marca 1748 – w Warszawie urodziała się Elżbieta (Izabela). Jedyna córka Jerzego Flemminga i Antoniny z Czartoryskiech
1761 – ślub z księciem Adamem Kazimierzem Czartoryskim
1765 – narodziny córki Teresy
1770 – narodziny ukochanego syna, Adama Jerzego, najwybitniejszego polskiego polityka i dyplomaty w XIX w.
1771 – powstanie rokokowej rezydencji w Powązkach pod Warszawą
1780 – wstrząs psychiczny spowodowany tragiczną śmiercią najstarszej córki Teresy, na której zapaliła się suknia
1783 – przeprowadzka do Puław; przyjazd Kniaźniana
1784 – małżeństwo córki Marii i księcia LudwikaWirtemberskiego
1786 – wystawienie w Puławach sztuki Kniaźniana Matka Spartanka z księżną Izabelą w roli tytułowej
1794 – manifestacyjne poparcie dla Kościuszki, zrujnowanie Puław i konfiskata majątków na ziemiach wielonych do Rosji (na Podolu, Wołyniu i Litwie)
1796 – powrót Izabeli do Puław, początek odbudowy rezydencji w stylu sentymentalnym
1800 – ukończenie budowy Świątyni Sybilli
1805 – wydanie Myśli różnych o sposobie zakładania ogrodów
1807 – wyjazd na kurację do Cieplic
1909 – ukończenie budowy Domku Gotyckiego
1818 lub 1819 – wydanie Pielgrzyma w Dobromilu – zbioru podstawowych wiadomości dla ludu, przede wszystkim z historii Polski
1835 – śmierć Izabeli Czartoryskiej