Afryka - pustynie i półpustynie

Pustynie i półpustynie gorące zajmują jedną trzecią powierzchni Afryki. Największym kompleksem pustyń jest Sahara. Obecnie zajmuje ona około 9 mln km². Jeszcze 5 000 lat p.n.e. większą część dzisiejszej Sahary zajmowały zbiorowiska trawiaste. Na skałach gór Ahaggar w samym sercu Sahary, gdzie dziś z trudem udaje się hodować kozy, owce i wielbłądy, pozostały malowidła przedstawiające wielkie stada bydła. Jednak im więcej czasu upływało od ustąpienia lądolodu w Europie, tym klimat stawał się suchszy. W dodatku, osłabioną suszą roślinność niszczyli ludzie prymitywną gospodarką. Dziś na obrzeżach pustyń zachodzi to samo zjawisko, ale ponieważ ludzi i związanych z nimi zwierząt jest więcej, pustynnienie zachodzi w tempie ludzkiego życia. Sahara rozszerza swój zasięg głównie na południe, gdyż z innych stron graniczy z morzem oszczędzając jedynie wąski skrawek przybrzeżnej roślinności twardolistnej (makii). Dawni pasterze saharyjscy zmuszeni zmianą warunków zaczęli skupiać się w oazach i dolinach wielkich rzek, którym udało się nie wyschnąć. To dało początek cywilizacji egipskiej, a z pewnym opóźnieniem cywilizacjom Nigru skupionym wokół miasta Timbuktu. Najbardziej kojarzące się z Saharą zwierzę — wielbłąd — było w starożytnym Egipcie egzotyczne, a starożytni władcy bogatych, rolniczych państw północnej Afryki używali podczas wojen rozpowszechnionych tu wówczas słoni.

Obecnie dużą część Sahary zajmują hamady — pustynie skaliste i seriry — pustynie żwirowe. Nierzadko jest to goła, wypalona skała. W miejscach wilgotniejszych, np. w górach, tworzą się zbiorowiska półpustynne z roślinami o płożących się po ziemi pączkach przetrwalnych, które rozwijają się po deszczach. Są to lnice (Linaria fruticosa), bylice (Artemisia judaica), traganki (Astragalus pseudotrigonus) i inne. W górach (Ahaggar, Tibesti, południowy Atlas) roślin może być wystarczająco dużo do ograniczonego pasterstwa. Roślinność Atlasu bywa wręcz często uznawana za step. Specyficzną roślinność mają też miejsca, gdzie powierzchnię pokrywa sól lub gips.

Ergi, czyli pustynie piaszczyste, zajmują tylko jedną piątą powierzchni Sahary. Dużą ich część stanowią wydmy nagiego piasku z rzadka porastane przez prawie lub całkowicie bezlistne krzewy, takie jak janowiec (Genista saharae), przęśl (Ephedra alata), Retama rhaetam i trawy (np. Aristida acutiflora). Na mniej ruchomym piasku, gdzie wykształca się warstewka inicjalnej gleby, oprócz tych gatunków występują kolejne (np. babka Plantago ciliata, Sclerocephalus arabicus), a kępki niektórych traw (np. dzikiego prosa Panicum turgidum) mogą pokrywać nawet połowę powierzchni.

Miejscami nawet na Saharze spotkać można zarośla krzewiaste, częściej jednak krzewy występują samotnie. Im bardziej na północ, tym częściej są to tamaryszki (Tamarix), im bardziej na południe — akacje (Acacia). Wśród tych rodzajów też można zauważyć zróżnicowanie geograficzne: tamaryszek członowany (T. articulata) — na zachodzie, tamaryszek mannowy (T. mannifera) — na wschodzie, T. gallica — w centrum, a T. brachystylis — na południu. Zarośla najłatwiej spotkać w zagłębieniach rzeźby terenu. W rzeźbie tej zachowały się pamiętające wilgotniejsze czasy doliny rzeczne — uedy (wadi). Obecnie wypełniają się one wodą po deszczach, które na pustyni są rzadkie, ale za to strasznie gwałtowne i obfite. Przez kilka tygodni po ulewie pustynia rozkwita życiem — błyskawicznie kiełkują nasiona, pączki przetrwalne wypuszczają liście, nasączają się wodą tkanki i plechy. Ożywają wtedy róże jerychońskie — rośliny, których zaschnięte pędy tworzą okrywającą owoce kulę toczoną przez wiatr na znaczne odległości, aż trafią na wilgoć. Zachowują się tak zmartwychwstanka (Anastatica hierochuntica) i Astericus pygmaeus.

Zupełnie inny charakter mają oazy. Nie sposób dziś rozstrzygnąć, ile gatunków jest naturalnego pochodzenia, a ile sprowadził człowiek. Najważniejszą dla człowieka rośliną oaz jest palma daktylowa (Phoenix dactylifera). Za wydłużoną oazę można uznać dolinę dolnego Nilu i środkowego Nigru. Jednym z najistotniejszych dla rozwoju kultury gatunków doliny Nilu jest cibora papirusowa (Cyperus papyrus).

Trochę inną roślinność mają pustynie i półpustynie tzw. Rogu Kuszyckiego, będące południowo-wschodnim przedłużeniem pustyń saharyjskich. Mniej tu elementu śródziemnomorskiego (oliwka Olea, jałowiec Juniperus), a dominuje paleotropikalny. Reprezentują go np. akacje. Najbardziej specyficzną florę ma półpustynna wyspa Sokotra, na której jest około 200 gatunków endemicznych, w tym Dendrosicos socotrana (rodzina dyniowatych) — niewielkie drzewo o magazynującym wodę pniu.

Na południu Afryki pustynie i półpustynie nie tworzą tak wielkiego kompleksu. Jedno z najsuchszych miejsc na Ziemi — pustynia Namib, to jedynie wąski pas przybrzeżny (Wybrzeże Szkieletów) i jego zaplecze. Jej największą osobliwością jest welwiczja przedziwna (Welwitschia mirabilis). Ta nagonasienna roślina ma niezwykle krótki i gruby pień i dwa taśmowate, stale rosnące liście. Niewykluczone, że jest ona reliktem wilgotniejszych czasów, gdyż wszystkie osobniki mają po kilkaset lat, a rozmnażają się tylko w ogrodach botanicznych.
Dwa pozostałe obszary pustynne południowej Afryki — Kalahari i Karru, mają raczej charakter półpustynny, przechodzący w sawannowy. Występują tam sukulentowe (przypominające pokrojem kaktusy) wilczomlecze (np. Euphorbia tetragona), aloesy (Alo), grubosze (Crassula), „żywe kamienie” (Lithops) i inne. Nie brakuje także akacji (np. Acacia giraffae) czy traw (np. Aristida triandra).