Meksyk - wiadomości ogólne

1) Warunki naturalne.
Teren Meksyku spełnia funkcję pomostu łączącego północnoamerykańskie Kordyliery z przesmykiem środkowoamerykańskim. Meksyk jest krajem wyżynno-górzystym, ok. 80% pow. leży powyżej 1000 m; góry i wyżyny należą do systemu Kordylierów; pn. i środk. część Meksyku zajmuje Wyż. Meksykańska. Najaktywniejsze wulkany to: Colima (4100 m), Popocatpetl (5452 m) i Orizaba (5700 m, najwyższe wzniesienie Meksyku); na pd. kraju ciągną się góry Sierra Madre Pd., a na pd.-wsch. od przesmyku Tehuantepec — Sierra Madre de Chiapas i wyż. Chiapas; w pn.-zach. części Meksyku, oddzielonej Zat. Kalifornijską, leży Płw. Kalifornijski (na ogół górzysty, wys. do 3078 m); niziny rozciągają się wzdłuż wybrzeży, gł. nad Zat. Meksykańską i M. Karaibskim; w środk. i pd. części Meksyku występują silne trzęsienia ziemi. Linia brzegowa słabo rozwinięta; największe półwyspy: Kalifornijski, Jukatan; do Meksyku należą wyspy Tiburón, Angel de la Guarda, Carmen, San Jos i in. w Zat. Kalifornijskiej; Cedros, Santa Margarita, archipelag Islas Maras i in. na O. Spokojnym oraz Cozumel i małe wysepki koralowe na M. Karaibskim i w Zat. Meksykańskiej. Republika Meksyku składa się z 31 stanów i dystryktu federalnego ze stolicą kraju. Ma powierzchnię 1 958 201 km2. Na północy długa granica oddziela Meksyk od Stanów Zjednoczonych. Kraj rozciąga się na 2012 km w kierunku poł. , gdzie graniczy z Gwatemalą. Północna część kraju to prawie bezludne tereny pustynne. Znacznie większa gęstość zaludnienia występuje w części południowej.
Klimat w pn. i środk. części Meksyku zwrotnikowy, w pd. — podrównikowy wilgotny, silnie zróżnicowany w zależności od wzniesienia n.p.m. i oddalenia od oceanów; największe opady 2500–4000 mm występują na krańcach pd., 500–1000 mm nad O. Spokojnym i Zat. Meksykańską, 200–500 mm w środkowym Meksyku, najsuchsza jest pn.-zach. część kraju z rocznymi opadami 50–100 mm; w zależności od wzniesienia n.p.m. wyróżnia się piętra klim.: gorące do wys. 900–1000 m (średnia roczna temp. 27–21C), umiarkowane do wys. 1600–1800 m (21–18C), chłodne do wys. 4000–4500 m (poniżej 18C) i mroźne obejmujące najwyższe szczyty.
Obszar Meksyku należy do 2 zlewisk: O. Spokojnego i O. Atlantyckiego; rzeki przeważnie krótkie z licznymi progami i wodospadami; gł. rz.: Ro Bravo del Norte (Rio Grande), Ro Grande de Santiago, Balsas, Yaqui,; jeziora (największe Chapala); wody rzek i jezior są wyzyskiwane do nawadniania użytków rolnych i w energetyce.
Meksyk ma urozmaiconą szatę roślinną; ok. 27% pow. kraju pokrywają lasy, gł. na wybrzeżu wsch., pd.-zach. i w górach; na wybrzeżu wsch. występują lasy kolczaste, zrzucające okresowo liście, i wiecznie zielone lasy podzwrotnikowe, na wybrzeżu pd.-zach. suche lasy kolczaste, w górach lasy typu strefy umiarkowanej; na Wyż. Meksykańskiej i Płw. Kalifornijskim roślinność półpustynna i pustynna; poza tym występuje roślinność sawannowa; w Meksyku jest 45 parków nar. i rezerwatów, niektóre są wpisane na Listę Świat. Dziedzictwa Kult. i Przyr. UNESCO lub uznane za rezerwaty biosfery UNESCO.

2) Warunki rozwoju rolnictwa i przemysłu.
ROLNICTWO. Produkcja rolna jest rozmieszczona nierównomiernie; grunty orne i sady zajmują 13% pow. kraju, łąki i pastwiska — 38% (1991); b. ważną rolę odgrywa sztuczne nawadnianie — 5,2 mln ha (1991). Główne uprawy (1993): trzcina cukrowa (3,7% zbiorów świat., 3 miejsce w Ameryce Łac. po Brazylii i Kubie), kukurydza (3,5%, 2 miejsce w Ameryce Łac. po Brazylii), sorgo (7,9%, 1 miejsce w Ameryce Łac.), pszenica, fasola (4,4%, 2 miejsce), ziemniaki, soja, drzewa cytrusowe (9,1% zbiorów cytryn, 3 miejsce w świecie, po USA i Włoszech), banany, pomidory, jęczmień, ryż, winorośl, bawełna, kawa (3,3% zbiorów świat.), agawa heneken, tytoń. Hodowla gł. ekstensywna bydła (30,7 mln sztuk), trzody chlewnej (16,8 mln szt.), kóz, owiec, koni (6,2 mln szt. — 10,2% pogłowia świat., 3 miejsce po Brazylii i Chinach), osłów (3,2 mln — 7,2%). Eksploatacja lasów, gł. w pd.-wsch. części kraju i górach Sierra Madre Zach.; rozwija się rybołówstwo mor. — połowy 1,4 mln. Gł. porty rybackie: Topolobampo, Manzanillo, Ciudad del Carmen, Mazatln.

PRZEMYSŁ. Meksyk jest krajem zasobnym w surowce miner.; wydobywa się ropę naft. (gł. nad Zat. Meksykańską), gaz ziemny (pd.-wsch. i pn.-wsch. część kraju), rudy miedzi (ok. 4% wydobycia świat.), cynku (ok. 5%), ołowiu (ok. 5%), srebra (1 miejsce w świat. produkcji metalu — ok. 18%, gł. w Chihuahua i Hidalgo del Parral), rtęci (6,4% wydobycia świat.), żelaza, antymonu, arsenu i uranu, także złoto oraz siarkę rodzimą (9,6% wydobycia świat. 1991 — 3 miejsce po Polsce i USA), gł. na przesmyku Tehuantepec. Ponad 20% produkcji energii elektr. dostarczają elektrownie wodne. Gł. gałęzie przemysłu przetwórczego: petrochem, chem. (zwł. nawozy sztuczne, włókna chem.), hutnictwo żelaza i metali nieżel., przemysł. maszyn., środków transportu, metal., papierniczy, włók. (bawełn., włókna agawy heneken), spoż.; najszybciej rozwijają się zakłady przem. przetwarzające surowce i półfabrykaty importowane ze Stanów Zjedn. i eksportujące tam gotowe wyroby. Duże znaczenie ma rzemiosło, rozwinięte zwł. w regionach zamieszkanych przez Indian.

3) Przemiany gospodarcze w Meksyku.
Meksyk jest dynamicznie rozwijającym się krajem przem.-roln., jednym z najlepiej rozwiniętych w Ameryce Łac.; produkt krajowy brutto na 1 mieszk. wyniósł 3126 dol. USA. Po wielkim kryzysie gosp. 1929–33 zainicjowano w Meksyku industrializację przez substytucję importu, której realizacja została w sposób naturalny wzmocniona koniunkturą w gospodarce świat. w czasie II wojny światowej. W 1938–39 znacjonalizowano kolejnictwo i wydobycie ropy naftowej. Wskutek zmian na rynku świat. w okresie powojennym wystąpiło zahamowanie tempa wzrostu gosp.; negatywnie działające zewn. bodźce gosp. rząd próbował zastąpić inwestycjami państw., co przy jednoczesnym deficycie budżetowym doprowadziło do nasilenia inflacji; wprowadzony 1954 program stabilizowanego wzrostu, oparty na stabilizacji finansów, przejęciu mniej rentownych działów gospodarki przez sektor państw. oraz na ułatwieniach dla sektora prywatnego, doprowadził do rekordowego w ówczesnych warunkach tempa wzrostu gosp.; od pocz. lat 70. powstawały napięcia w gospodarce wynikające przede wszystkim z usztywnienia polityki gosp. (duży sektor państw.) i niemożności przejścia do substytucji importu w zakresie dóbr inwestycyjnych; uwidoczniły się trudności w rolnictwie, które przez dziesięciolecia dofinansowywało przemysł; doraźne trudności odsuwano za pomocą pożyczek zagr. — 1976 nastąpił pierwszy kryzys finansowy (zadłużenie wzrosło do 20,5 mld dol. USA); z końcem lat 70. rozpoczęto jednak eksploatację nowych, nadzwyczaj zasobnych złóż ropy naft.; pomyślne perspektywy pozwalały na dalsze zaciąganie kredytów zagr. i z końcem 1981 zadłużenie wynosiło już 78,2 mld dol. USA; przy rosnącej stopie procentowej na rynku świat. nawet dochody z eksportu ropy naft. nie mogły pokryć kosztów obsługi zadłużenia i 1982 nastąpił kryzys płatniczy, następnie finansowy i gosp.; kryzys ten zapoczątkował ogólny kryzys zadłużeniowy w Ameryce Łacińskiej. W 1982–87 starano się w Meksyku przywrócić równowagę przez deflacyjną politykę gosp.; pozwoliła ona na częściową restrukturyzację gospodarki kosztem znacznego spadku stopy życiowej ludności i tempa wzrostu gosp. — nie doprowadziło to jednak do stłumienia inflacji, a zadłużenie zagr. osiągnęło poziom 109,4 mld dol. USA; w końcu 1987 podpisano Pakt Solidarności Gosp., który dzięki umowie między rządem, przemysłowcami i związkami zaw. przyniósł zdecydowane ograniczenie inflacji; równocześnie zniesiono protekcjonizm i rozpoczęto prywatyzację sektora państw.; 1980–92 średnie roczne tempo wzrostu wartości produktu krajowego brutto wynosiło 1,5%; 1989 Meksyk uzyskał umorzenie ok. 30% zadłużenia zagr. (w wyniku realizacji tzw. planu Brady'ego) i 1990–92 stał się jednym z gł. odbiorców inwestycji zagr. w związku z negocjowanym i podpisanym 1992 (ratyfikowanym XI 1993) traktatem o wolnym handlu z Kanadą i Stanami Zjedn. (NAFTA); wzrost wartości produktu krajowego brutto 1990 i 1991 wyniósł 4%; zadłużenie zagr. 1992 wyniosło 101,0 mld dol. USA (2 miejsce w świecie, po Brazylii); tworzenie dochodu nar.: przemysł i budownictwo — 33,0%, rolnictwo, leśnictwo i rybołówstwo — 8,0% (1989).

4) Problemy ludnościowe.
W Meksyku mieszka ok. 89 998 000 ludzi. Używany jest język hiszpański. Większość ludności stanowią Metysi, ok. 7% mieszk. — Indianie (najliczniejsze grupy: Majowie, Aztekowie, Zapotekowie, Otomi, Mistekowie), poza tym mieszkańcy pochodzenia eur.; 90% ludności jest wyznania rzymskokatol., 5% — protestanckiego (1990); średnia gęstość zaludnienia wynosi 46 mieszk. na km2 (1992); ludność Meksyku jest rozmieszczona b. nierównomiernie; najgęściej jest zaludniona pd. część Wyż. Meksykańskiej, najrzadziej — pd. część Płw. Kalifornijskiego, płw. Jukatan i pn. część kraju; ludność miejska stanowi 73% (1991); miasta liczące ponad 1 mln mieszk. skupiają ok. 45% ludności miejskiej; zespół miejski stolicy jest największą aglomeracją świata; Około 12,4% ludności w wieku powyżej 15 lat nie umie czytać i pisać (1990). W rolnictwie pracuje 22% ludności zawodowo czynnej, w przemyśle, górnictwie i budownictwie — 26% (1990); bezrobotni stanowią 2,7% czynnych zawodowo. Pomiędzy 1940, a 1980 rokiem ludność Meksyku powiększyła się niemal czterokrotnie. Ten proces nazywa się eksplozją demograficzną.

POLONIA I POLACY. W XVII w. do Meksyku przybyli pol. misjonarze; 1863–65 ok. 2 tys. Polaków służyło we franc. armii interwencyjnej ces. Maksymiliana. Polonia meksyk. ukształtowała się w 1 poł. XX w., zwł. w okresie międzywojennym, kiedy do Meksyku przybyło kilka tys. obywateli pol.; skupiała się przede wszystkim w mieście Meksyk; 1924 powstało pol. stow. Polonia; w okresie II wojny świat. w Meksyku znalazło schronienie ok. 2 tys. osób, w tym prawie 1,5 tys. dzieci pol. przybyłych z ZSRR. Obecnie Polonia meksykańska jest nieliczna.

5) Ciekawostki:
- HANDEL ZAGRANICZNY. Meksyk eksportuje gł. ropę naft., gaz ziemny, silniki samochodowe, wyroby elektron., odzież, warzywa (zwł. pomidory i ich przetwory), kawę, ryby i skorupiaki mor.; handel gł. z USA, Niemcami, Japonią, Hiszpanią, Brazylią i in. krajami Ameryki Łacińskiej.
- TURYSTYKA. Ważną gałęzią gospodarki jest turystyka (ok. 16,6 mln osób z zagranicy, gł. z USA, wpływy 4,3 mld dol.); gł. ośrodki turyst.: Tijuana (przy granicy z USA), kąpieliska mor. Acapulco i Puerto Vallarta nad O. Spokojnym oraz Cancn nad M. Karaibskim, także stolica kraju; zabytki prekolumbijskiej kultury i sztuki indiańskiej przyciągają do Meksyku wielu turystów.
- TRANSPORT I ŁĄCZNOŚĆ. Długość linii kol. wynosi 26,3 tys. km, dróg kołowych — 243,5 tys. km (1992), w tym Droga Panamer. — 10,3 tys. km; większość szlaków komunik. ma przebieg południkowy; nośność mor. floty handl. — 1,6 mln DWT, w tym zbiornikowce — 854 tys. DWT (1991); ważną rolę odgrywa transport lotn. — 15 międzynar. portów lotniczych.
- USTRÓJ POLITYCZNY. Republika związkowa; konstytucja z 1917 (wielokrotnie modyfikowana); głową państwa jest prezydent wybierany w wyborach powszechnych na 6-letnią kadencję, bez prawa ponownego sprawowania urzędu; prezydent jest szefem rządu, którego członków mianuje i odwołuje; mianuje też prokuratora generalnego i gubernatora Dystryktu Federalnego oraz przedstawicieli dyplomatycznych i wyższych oficerów armii; ma prawo dysponowania armią na wypadek zagrożenia bezpieczeństwa kraju; ma szerokie uprawnienia ustawodawcze. Władza ustawodawcza należy do 2-izbowego Kongresu, wybieranego w wyborach powszechnych; Izba Deputowanych o 3-letniej kadencji składa się z 500 deputowanych, z których 300 pochodzi z wyborów większościowych, 200 z wyborów proporcjonalnych (mandaty są rozdzielane między partie proporcjonalnie do liczby głosów zdobytych przez nie w wyborach); Senat o 6-letniej kadencji liczy 64 senatorów wybieranych przez stany, po 2 z każdego z 31 stanów i Dystryktu Federalnego; w okresie między sesjami parlament jest reprezentowany przez Stały Kom. (29 czł. Kongresu: 15 deputowanych i 14 senatorów). Władzę wykonawczą sprawuje prezydent i rząd przed nim odpowiedzialny. Stany mają duży zakres samorządności: każdy ma własną konstytucję i władzę ustawodawczą (Izba Deputowanych) wybieraną na 3 lata, jest administrowany przez gubernatora wybieranego na 6 lat w wyborach powszechnych.
- Średnia długość życia kobiet to 73 lata, a mężczyzn to 67 lat.
- W Meksyku średnio na jednego lekarza przypada 1415 osób.