Kobieta obca w Izraelu.

Wstęp.
Kobieta w społeczności patriarchalnej istniała głównie jako żona i matka. Mówiąc o kobiecie w czasach biblijnych nie sposób ominą problemu małżeństwa. Oczywiście nie sposób zredukować problemu do małżeństwa jedynie, ale w tym kontekście głównie występują obce kobiety w Starym Testamencie.
Każde małżeństwo można określić jako twór społeczny. Jest to mocna więź łącząca jednostki w formę wspólnego życia. Małżeństwo jest jedną z podstawowych struktur życia społecznego. Można nawet mówić o dominacji życia społecznego nad jednostką. Jednostka miała sens o tyle o ile była częścią społeczności. Małżeństwo z tej perspektywy było realizacją solidarności plemiennej i wyrazem posłuszeństwa religii.
Od rozwoju, kondycji i stanu wspólnoty rodzinnej zależało powodzenie całej społeczności. Dlatego istnienie i sprawne funkcjonowanie tej instytucji było przedmiotem troski prawodawstwa od czasów najwcześniejszych (Kodeks Hammurabiego ok.1700r.pne, kontrakty z Nuzi ok. 1500r.pne).
Oprócz wymiaru czysto społecznego małżeństwo istnieje w przestrzeni religijnej. W pierwotnych wspólnotach wymiar świecki pokrywał się z wymiarem religijnym (prawo, nawet świeckie było usankcjonowane przez bóstwo, przykładem jest wspomniany już Kodeks Hammurabiego, na obelisku widnieje Hammurabi otrzymujący prawo z rąk Szamasza bóstwa sprawiedliwości). Podobne korelacje można obserwować także wśród ludu Izraela. Religia szczegółowo określa istnienie i funkcjonowanie instytucji małżeństwa. O sakralnym znaczeniu małżeństwa świadczy fakt podniesienia tej instytucji do rangi obrazu relacji bóstwo-naród w nauczaniu prorockim (Ozeasz).
Należy zwrócić uwagę na fakt, że Biblia nie jest tylko zbiorem praw. Oczywiście istnieją obszerne kolekcje prawa (Wj 20,1-17; Pwt 5,6-21), ale Biblia jest czymś więcej. Samo słowo Tora ma znaczenie szersze niż pojęcie prawa we współczesnym rozumieniu. Prawo zawarte w Biblii jest oczywiście usankcjonowanie przez bóstwo(Pwt 5,1-6 podobnie jak Hammurabi Mojżesz pełniąc funkcję mediatora, otrzymuje prawo). Stary Testament nie rozważa wszystkich przypadków z prawnego punktu widzenia. Wiele można wnioskować ze zdarzeń opisanych. Pewne zwyczaje nie uwzględnione w kodeksach narzucają się same po lekturze fragmentów tekstu. Pewne zachowania, świadomość, niepisane tradycje kierują postępowaniem i sposobem myślenia bohaterów. Analizując te przypadki można sporo powiedzieć o prawie i zwyczajach mających wpływ na codzienne życie ludu Izraela. Z jednej strony skodyfikowane prawo z drugiej, zwyczaj będący interpretacją, tłumaczeniem i aplikacją prawa w życiu codziennym.
Problemem szczegółowym będzie małżeństwo we wspólnocie narodu wybranego z kobietą obcą etnicznie. Spróbuję uwzględniając wcześniejsze uwagi przyjrzeć się problemowi. Proponuję odnaleźć i uwzględnić najbardziej charakterystyczne stanowiska mówiące o interesującym nas problemie. Na początku zgrupuję tekst przedstawiające stanowiska pozytywne i negatywne uwzględniając historyczno-społeczny kontekst tekstów. Nawet pobieżna znajomość Biblii ukazuje niejednorodność odniesień do interesującej nas kwestii, lecz wykazuje dynamikę. Postaram się określić przyczynę ewolucji. W podsumowaniu postaram się ukazać wyniki poszukiwań i wyciągnąć wnioski. Używając terminu obca będę miał na myśli kobietę, która nie jest pod względem etnicznym związana z narodem izraelskim. Odmienność pod względem etnicznym w pewien sposób implikuje podobnie problem religii.

1.Stanowisko pozytywnie ustosunkowane małżeństwom z obcymi kobietami.
Ten rozdział postaram się poświęcić tekstom, w których małżeństwa z obcymi kobietami traktowane jest pozytywnie. Pozytywne, czyli takie gdzie nie powodują skutków negatywnych lub w przypadku tekstów typu prawnego nie są zakazane.
Pierwszy taki przypadek możemy odnaleźć w księdze Rodzaju. Cała sytuacja
ma miejsce w rodzinie Abrahama (Rdz16,1-5). Na skutek niepłodności Abraham pojmuje za żonę Egipcjankę Hagar (dublet tej historii znajdziemy w Rdz 21, 9-21). Wspomniana kobieta obca etnicznie zostaje żoną drugorzędną. Celem tego związku jest posiadanie potomstwa, tak istotnego i upragnionego.
Opowiadania o patriarchach stanowią zrąb tradycji klanowej. Dokładne umiejscowienie w czasie tych wydarzeń nie jest możliwe. Nawet historyczność postaci, samego bohatera jest kwestią dyskusyjną. Abraham jest postacią protoplasty narodu, fundamentem jego tożsamości etnicznej i religijnej.
Tekst Rdz 16, przypisywany jest redakcji J (Jahwisty), czyli ok.950r.pne. Oczywiście sam tekst znalazł się w całości nieco później, ale oparty na wcześniejszych opowiadaniach o charakterze sagi rodowej.
Kolejnym interesującym nas tekstem będzie fragment księgi Sędziów. Sdz 11,1-12,7 jest opowiadaniem o jednym z przywódców wojskowych Izraela. Jefte był synem kobiety obcej z tego powodu był odrzucony przez swoich braci. Jednak to nad nim był Duch Pana (Sdz 11,29). Sam problem małżeństwa jest tutaj drugoplanowy, ale wartym podkreślenia jest fakt wybrania syna kobiety obcej na przywódcę, a także niejako boże wybraństwo bohatera.
Księga Sędziów pod względem datacji stanowi duży problem. Przyjmuje się, że wydarzenia opisane w tej księdze to okres przed królestwem. Prawdopodobnie autor lub autorzy zebrali wcześniejsze opowiadania (zarówno z terytorium północy i południa) całość powstała przez połączenie kilku zredagowanych opowieści o jednym schemacie kompozycyjnym. Główny trzon pochodzić może z okresu początków królestwa.
Kolejnym tekstem zawierający interesujące nas wątki jest księga Rut. Cała treść oparta jest na opowieści o rodzinie izraelskiej zamieszkującej Betlejem. Na skutek emigracji znajdują się na ziemi Moabu. Obydwaj synowie pojmują z żony kobiety pochodzenia moabskiego. Po śmierci synów i ojca rodziny matka powraca na ziemię izraelską. Razem z matką powraca jedna synowa deklarując twój naród będzie moim narodem, a twój Bóg będzie moim Bogiem. Istniej różnica w traktowaniu Rut i innych kobiet. Ostatecznie Rut zostaje żoną krewnego swojej teściowej. Zamieszczona ma końcu genealogia umieszcza Rut wśród przodków króla Dawida. Zapewne ten fragment nie pochodzi od autora księgi, wykazuje sprzeczność z treścią księgi. Opowieść, która stała się podstawą księgi może pochodzić z okresu monarchii, jej ostateczne opracowanie pochodzić może z pierwszych lat po niewoli babilońskiej.
Ciekawym przypadkiem związku z obcą kobietą jest małżeństwo Mojżesza. Wielkość tej postaci związana jest z bardzo bliską i zażyłą relacją z Bogiem. Mojżesz jest też charyzmatycznym przywódcą Izraelczyków. Biblia zawsze stawia Mojżesza wyżej niż każdego innego bohatera. Ten największy z proroków za żonę poją Kuszytkę (Wj 2,21; 18,2;Lb 12,1). Żona Mojżesza wzbudzała kontrowersję. Lb 12;1-16 ukazuje Aarona i Miriam podważających autorytet Mojżesza ze względu na jego żonę Kuszytkę. Krótka opowieść ma podobny schemat jak inne niewierności: 1)złorzeczenie Mojżeszowi, 2)potwierdzenie autorytetu Mojżesza, 3)ukaranie winowajców,4)prośba skierowana do Mojżesza o mediację z Bogiem i złagodzenie kary.
Sama historia Mojżesza składa się z wielu autonomicznych tekstów zredagowanych w jedną całość. Za takim sposobem powstania przemawiają: istnienie struktury, na której oparte jest opowiadanie o bohaterze, nieścisłości w tekście (np.: imię teścia Mojżesza, problem narodowości żony). Ostateczna redakcja całego Pięcioksięgu to czas po niewoli, ale poszczególne elementy całości pochodzą z czasów wcześniejszych.
Ostatnim interesującym nas tekstem będzie fragment związany z prawodawstwem Pwt 21,10-14. Jest to prawo o charakterze kazuistycznym. Dotyczy sytuacji branki wojennej pojętej za żonę przez Izraelitę. Fragment ten zezwala na małżeństwo z obcą kobietą w sytuacji specyficznej; gdy jest branką. Ten fragment jest częścią obszerniejszej całości Pwt 12-26 zawierającego nakazy i zakazy. Całość ostatecznie zredagowana po niewoli babilońskiej.
Powyższe fragmenty zawierają sytuację, w których małżeństwo mieszane nie jest piętnowanie i niedozwolone. Należy zwrócić uwagę, że mimo braku jednoznacznego zakazu te małżeństw nie są traktowane w sposób przychylny. Takie przypadki są to raczej wyjątki, nie będące ogólną regułą.
Trudności ma też Mojżesz. Dzięki interwencji Boga jego autorytet pozostał nie zachwiany. Przyczyną zajścia była jego żona będąca obcą etnicznie.
Fragment z Pwt dotycz sytuacji wojny i jej następstw, czyli jeńców wchodzących do narodu wybranego.
Małżeństwa z obcą kobieta są tolerowane, ale nie są traktowane przychylnie. Takie związki zawsze wzbudzały kontrowersje.

2. Fragmenty ukazujące wrogi stosunek do obcych kobiet we wspólnocie Izraela.
Postaram się wskazać na fragmenty odnoszące się w sposób wrogi do kobiet obcych. Podobnie jak w części poprzedniej niektóre teksty będą obrazem z życia, inne typowymi zakazami skierowanymi wprost.
Pierwszy tekst dotyczył będzie Abrahama i jego syna. Rdz 24, 3 przedstawia wolę Abrahama, aby jego syn, Izaak nie poślubił kanaanejki. Podobny rozkaz otrzymuje od swojego ojca Izaaka także Jakub Rdz 28,1-4. Dodatkowo w drugi przypadku związane jest to z błogosławieństwem. Opowiadania o poszukiwaniu żony wykazują pewne podobieństwa, lecz także różnice. Łączy je natomiast nakaz poszukiwania żony wewnątrz własnego klanu i nie mieszania się z obcymi. Można, więc mówić o świadomym dbaniu o zachowaniu odrębności i koligaceniu się w obrębie swojego klanu (chociaż, motywacja wyjazdu Jakuba nie jest do końca jasna, Rdz 27,1-45 wskazuje na inny motyw). Dodatkowo w drugim przypadku jest związane to z obietnicą błogosławieństwa. Oczywiści i tutaj próba datacji czy ostatecznej redakcji może być trudna.
Kolejny tekst dotyczący stosunku do obcej kobiety odnaleźć można we fragmencie o odnowieniu przymierza po epizodzie złotego cielca. Pomijając już problem dotyczący tożsamości przykazań z pierwszego i drugiego epizodu, możemy odnaleźć tutaj uzasadnienie zakazu pojmowania kobiet z obcych ludów. W Rdz 34,16 zakaz uzasadniony jest niebezpieczeństwem bałwochwalstwa. Być może autor tego tekstu lub redaktor był świadkiem odstępstw w kontekście małżeństw mieszanych. Nakaz jest o tyle istotnym, że jest warunkiem przymierza. Związany jest ściśle z sakralną, specyficznie izraelską interpretacją opieką bóstwa nad ludem.
W 1Krl 11,1-39 dowiadujemy się, że obce kobiety uwiodły serce samego króla Salomona. W skutek wpływu żon bałwochwalstwu oddawał się król, będący uosobieniem mądrości. Skutkiem tego wydarzenia były zapowiadane kary, podział królestwa. Księga powstała w środowisku deutronomistycznym lub pod jego wpływem dokonano ostatecznej redakcji. O podobnych wykroczeniach królów możemy wyczytać w wielu miejscach tej księgi (np. 16,29-34).
Najbardziej jasnymi i klarownymi przykładami negatywnego stosunku do interesującej nas kwestii są Ezd 9-10 i Ne 10; 13,23-30. Tutaj znajdują się jednoznaczne zakazy małżeństw z kobietami obcymi. Tego typu zachowania traktowane są jak przestępstwo. Fragment Ezd 10,18-44 zawiera imienną listę tych, którzy popełnili tę straszną zbrodnię. Taki pogląd na problem obcych kobiet wynikał z sytuacji, w jakiej znalazł się naród po powrocie z wygnania. Część, która pozostała często łączyła się z narodami ościennymi lub deportowanymi na miejsce wysiedlonych ( w taki sposób powstała nacja Samarytan, echa konfliktów tych społeczności możemy odnaleźć w Nowym Testamencie). Powrót wygnańców i chęć odbudowania społeczności napotykała przeszkody wśród obecnych mieszkańców terenów Izraela. Nakaz zachowania czystości rasowej związany został z odnowieniem instytucji kultu i niejako odnowienia przymierza. W tym momencie zakaz łączenia się z ościennymi narodami oficjalnie staje się częścią składową przymierza narodu izraelskiego z Bogiem.
Negatywne stanowisko, co do obcych żon w Izraelu na skutek doświadczeń coraz bardziej radykalizuje się. Zakazy z Księgi Rodzaju dotyczą ciągłości i tożsamości klanowej. Jednak w miarę rozwoju świadomości zagrożeń zakaz ten zdobywa usankcjonowanie w prawie związanym z przymierzem. Radykalizacja zakazu następuje w warunkach konfliktów i trudności po powrocie z niewoli. W tym okresie małżeństwo z kobietą z poza narodu wybranego staje się równe bałwochwalstwu i staje się jedną z przyczyn upadku Izraela.

Zakończenie.
Prawo zawsze miało na celu zapobieganie wszelkiego rodzaju konfliktom. Należy zwrócić uwagę na wtórny charakter prawa. Prawo jest refleksją nad zaistniałymi wydarzeniami i faktami. Relację prawo-życie można uznać za sprzężoną zwrotnie. Prawo ma wpływ na życie codzienne, ale też i odwrotnie. Doświadczenia narodu Izraelskiego są odzwierciedlone w materiale zawartym w nakazach typu prawnego lub w opowieściach. Ze zgromadzonego materiału możemy wysnuć wnioski dotyczące interesującej nas kwestii. Należy zauważyć, że przedstawiony materiał nie obejmuje całości zawartej w Biblii problematyki, znacznie przekraczałoby to założenia pracy i raczej skromne możliwości autora. Całkowite pominięcie ksiąg mądrościowych i prorockich wynika z małego zainteresowania tymi kwestiami w wyżej wymienionych grupach ksiąg. Księgi mądrościowe ukazują raczej indywidualne przymiot małżonki ( np. Poemat o dzielnej niewieście Prz 31, 10-31). Prorocy wspominają o obcych kobietach, ale głownie w kontekście bałwochwalstwa.
Podsumowując możemy mówić o raczej nieprzychylnym stosunku do obcych kobiet. Obcy w społeczności narodu wybranego nie cieszył się szczególną sympatią. Zapewne mógł stanowić zagrożenie, a na pewno destabilizował sytuację wewnątrz klanu. Małżeństwa mieszane na pewno miały miejsce. Nie zdobyły jednak zbyt wielkiej przychylności. Jak wskazuje materiał były tolerowane.
W epoce państwa izraelskiego celem monarchy i narodu było zapewnienie trwałości instytucji politycznych. Kontakty z obcymi nie były zabronione o ile celem było umacnianie państwa ( spora część biurokracji króla Dawida miała egipskie pochodzenie, na co wskazują niehebrajskie imiona, małżeństwa polityczne umacniające sojusze z narodami ościennymi, kontakty handlowe). W epoce monarchii kontakty z obcymi były normalne i codzienne. W samym królestwie Izraela żyło prawdopodobnie kilka mniejszości etnicznych ( np. Uriasz maż Betszeby, był Chetyta). Izolacja nie była potrzebna, aby zachować tożsamość w epoce własnego państwa, kultu i dynastii. Zmiany związane z upadkiem państwa doprowadziły do innej wizji obcych w relacjach z narodem wybranym. Radykalizacja negatywnego odbioru nastąpiła wskutek sytuacji po niewoli. Zmieniły się priorytety, najistotniejsza sprawą stało się zachowanie narodowej tożsamości. Zbyt bliskie kontakty z obcymi mogły być katastrofalne dla przyszłości narodu. Pojmowanie obcych kobiet za żonę stało się przestępstwem. Głównym zagrożeniem było bałwochwalstwo. Na skutek generalizacji wszelkie małżeństwa z obcymi kobietami traktowano jako zdradę przymierza z Bogiem. A w łamaniu przymierza upatrywano wszelkich nieszczęść narodu izraelskiego.
Jak można zauważyć ewolucja stosunku do obcych kobiet związana była ze zmiennymi warunkami życia narodu. Okres królestwa wysuwa na pierwszy plan istnienie i sprawne funkcjonowanie państwa. W tym celu korzysta zapewne z pomocy i doświadczeń obcych. Zmiana sytuacji politycznej, utrata państwa, wygnanie i powrót zmienia priorytety funkcjonowania narodu. Społeczność żydowska pozbawiona suwerenności zachowuje pewne instytucje umożliwiające zachowanie zwartej organizacji. Jej zwartość zaczyna być oparta w coraz większym stopniu na fundamencie religijnym. Kontakty z obcymi, wchodzenie w związki z obcymi kobietami grozi bałwochwalstwem, odejściem od religii, złamaniem przymierza. Efektem utracenia fundamentu religijnego byłoby utraceniem jedynego istniejącego zwornika narodowego i zagubienie tożsamości narodowej. Zakazy o charakterze izolacjonistycznym miały na celu zachowanie spójności wszystkich Izraelitów. Historia społeczności ukazała, że zabieg ten skończył się powodzeniem. Żydzi nie rozpłynęli się w morzu innych narodów. Zachowali swoją tradycję, religię i tożsamość narodową mimo wielu niesprzyjających sytuacji historycznych.

Bibliografia:
Biblia Tysiąclecia. wyd. 3 poprawione, Pallottinum, Poznań- Warszawa 1980
Brzegowy Tadeusz, Pięcioksiąg Mojżesza. Tarnów 1997
Grelot Pierre, Ewolucja instytucji małżeństwa w Starym Testamencie. Concilium 1970,1-5 ss. 322-330
Filipiak Marian, Problemy społeczne w Biblii. Warszawa 1985
Lemański Janusz, Przygoda z Pięcioksięgiem. Koszalin 2001
Lemański Janusz, Notatki z wykładów, skrypty. Koszalin 2001
Schreiner Josef, Kampling Rainer, Bliźni, obcy, nieprzyjaciel z perspektywy Starego i Nowego testamentu. Warszawa 2001
Mały słownik teologiczny. Rahner Karl, Vorgrimler, Pax Warszawa 1987
Słownik wiedzy biblinej. Bruce M. Metzger, Michael D. Coogan, Warszawa 1996
Słownik teologii biblinej. red. Leon-Dufour Xavier, Poznań 1994
Życie społeczne w Biblii. red. Witaszek G. Lublin 1997