Rola Kościoła w średniowieczu

Średniowiecze to mniej więcej okres od IV w. n.e., czyli od upadku Zachodniego Cesarstwa Rzymskiego do roku 1454, czyli aż do upadku Wschodniego Cesarstwa Rzymskiego (Bizantyjskiego). Inni historycy uważają, że koniec Średniowiecza to rok 1492, czyli pierwsza podróż Krzysztofa Kolumba.

Jak powszechnie wiadomo w epoce średniowiecza panował ustrój feudalny, który polegał na tym, że władca pobierał daninę od podległych sobie magnatów, ci zaś od swoich wasali, wasale od swoich wasali i tak dalej aż do chłopa. Jak widać motorem tego ustroju był chłop, który musiał zapracować na całą armię właścicieli i możnowładców. Kościół katolicki w tym czasie był największym posiadaczem ziemskim w Europie, a co za tym idzie zbierał największe daniny. Nic więc dziwnego w tym, że posiadał wielkie znaczenie zarówno jako potęga gospodarcza jak i polityczna. Nawet pomimo licznych rozłamów jak na przykład schizma wschodnia w 1054 roku czy ruchy heretyckie zdołał utrzymać swoją dominującą pozycję. Poprzez podporządkowanie sobie nauki oraz sztuki pisania i czytania zapewnił sobie na długie lata monopol na przekazywanie informacji. Dodać należy, że językiem wówczas obowiązującym w literaturze oraz innych przekazach jak msze, modlitwy była łacina, którą władali tylko kapłani, medycy, prawnicy oraz niektórzy magnaci. Przyczyniło się to w znacznym stopniu do utrwalenia jedności kultury europejskiej. Dopiero w późniejszych wiekach epoki pojawiły się zapisy w językach narodowych, a udostępnienie ksiąg drukowanych, czyli umożliwienie w miarę nieskrępowanego przepływu informacji doprowadziło do zmiany poglądów Europejczyków na sprawy życia doczesnego i wiary, a co za tym idzie zapoczątkowało nową epokę. Kościół miał decydujący wpływ na treści upowszechniane w średniowieczu, a były to treści o charakterze religijnym lub moralizatorskim Trzeba zauważyć, że w tym okresie powstawały szkoły katedralne, a w większych miastach uniwersytety, gdzie nauczano siedmiu dyscyplin naukowych - tak zwanych "sztuk wyzwolonych", do których zaliczają się: (stopień niższy) gramatyka, dialektyka oraz retoryka; (stopień wyższy) arytmetyka, geometria, astronomia i muzyka.

Patrząc na nasz kontynent w wiekach średnich można zauważyć, że idea zjednoczonej Europy nie stanowi żadnej nowości. Europa już była zjednoczona przez jednolitą kulturę łacińską, ustrój feudalny, religię i dominującą nad państwową władzę kościelną. Nauka w okresie średniowiecza pozostawała pod pełną kontrolą Kościoła i dostosowana była do potrzeb religii. Przede wszystkim opierała się na autorytecie Biblii w interpretacji nakazanej przez Kościół rzymski, co oznaczało, że nie można było głosić żadnego poglądu z nią niezgodnego. Wszystkie inne poglądy były traktowane jako herezje i odpowiednio tępione. Przeznaczeniem i głównym celem nauki było rozumowe uzasadnienie prawd religijnych. Toteż rozwijały się tylko pewne nauki, np. teologia, filozofia, natomiast inne, jak medycyna, przyrodoznawstwo, miały niewielkie możliwości rozwoju. Nauka średniowieczna przejęła pewne poglądy filozoficzne i metody dowodzenia greckiego filozofa Arystotelesa i przekształcając je odpowiednio, aby były zgodne z religią - zastosowała do własnych badań. W oparciu o naukę Arystotelesa została wykształcona specjalna metoda naukowa zwana scholastyką, polegająca na rozumowym dowodzeniu wcześniej przyjętych twierdzeń. Stosowano scholastykę nie tylko w teologii i filozofii, gdzie przedmiotem rozważań były prawdy wiary doświadczalnie niemożliwe do stwierdzenia, ale i w innych naukach, np. w medycynie, a więc tam, gdzie doświadczenie wiele by wyjaśniało. Nauka średniowiecza jednak zdecydowanie odrzuciła doświadczenie jako metodę badawczą. Chrześcijan przez 1000 lat uczono, wzorując się na naukach św. Augustyna, że wszystkie choroby chrześcijan pochodzą od diabła, który prześladuje nawet niemowlęta, a szczególnie atakuje nowoochrzczonych ludzi. Nic więc dziwnego, że epidemia goniła epidemię, przeciętna żywotność człowieka wynosiła wtedy 21 lat, a ludność Europy nie podwoiła się przez cale 1000 lat. Ludziom potrzebna była po prostu nauka, wiedza, i władza nad naturą, jaką ta nauka daje. Ale sprzeciwiał się temu właśnie Kościół katolicki. On bowiem wiedział najlepiej, że ignorancja jest matką, dewocji i podporą Kościoła. Był to bowiem czas, kiedy idea christianitatis stanowiła motyw przewodni dla całej kultury, a Kościół katolicki odgrywał doniosłą rolę we wszystkich sferach życia narodów europejskich.

W średniowieczu dominowała sztuka romańska, rozwijającą się w XI-XII w. w Europie (dzięki wyprawom krzyżowym zaznaczył też swą obecność na Bliskim Wschodzie) jako pierwszy powszechny kierunek sztuki średniowiecznej. Miał charakter głównie sakralny, a jego dokonania wiązały się przede wszystkim z działalnością zakonów, zwłaszcza benedyktynów i cystersów. Sztuka romańska nawiązywała do sztuki poźnoantycznej (antyk), zapożyczając od niej poszczególne elementy (np. architektoniczne), lecz jej nie naśladowała. Była odbiciem ścisłej hierarchizacji stosunków społecznych i surowości w ujmowaniu spraw religii. Do jej upowszechnienia przyczynił się Kościół, jednoczący kulturowo narody ówczesnej Europy, i wzrost znaczenia władzy papieskiej. Architektura romańska operowała zrytmizowaną, wymierną przestrzenią dzięki zastosowaniu przęseł w budowlach stanowiących zespół geometrycznych brył wznoszonych z kamiennych ciosów. Najważniejszymi typami budowli były kościoły zakonne i pielgrzymkowe o geometrycznych, surowych formach, wieloczłonowe i zwarte. Rzeźba romańska była przede wszystkim rzeźbą architektoniczną, wypełniała portale i tympanony, pokrywała głowice kolumn, trzony filarów oraz węgary. Prezentowała w prostej, ornamentalnej lub znakowej formie logiczne przesłanie dostępne dla ogółu wiernych. Przemawiała do nich wyrazistą, ostro zarysowaną i ekspresyjną formą, która odznaczała się hieratycznością przedstawień i charakterystycznymi, wydłużonymi proporcjami. Tematów dostarczał Stary i Nowy Testament oraz żywoty świętych. W ornamencie dominowała plecionka, częste były również motywy zwierzęce i roślinne symbolizujące m.in. walkę dobra ze złem. Romańskie malarstwo ścienne było również związane z architekturą - tworzyło wielkie kompozycje wypełniające apsydy bazylik i pokrywające ich sklepienia, płaskie i linearne, o ograniczonej skali barw (ochra żółta i czerwona, zieleń i błękit). W skryptoriach klasztornych Anglii, Francji, Niemiec i Austrii uprawiano malarstwo miniaturowe.

Drugim stylem architektonicznym średniowiecza jest gotyk, będący szczytowym osiągnięciem kultury dojrzałego średniowiecza (XII-XVI w.). Najistotniejszym elementem w architekturze gotyckiej jest system szkieletowy: sklepienia krzyżowo-żebrowe, przypory i łuki przyporowe. System ten pozwolił na wznoszenie bardzo wysokich i strzelistych budowli, mur ograniczony był do minimum. Resztę wypełniały niezwykle barwne witraże. Rzeźba gotycka miała charakter religijny o skomplikowanym programie ikonograficznym w układach typologicznych ze Starego i Nowego Testamentu. Jej ewolucja przebiegała od idealizmu poprzez realizm do dużej ekspresji. Początkowo była silnie związana z architekturą i skoncentrowana na portalach-głowicach, stopniowo nabierała samodzielności. Wprowadzono postać ludzką wielkości naturalnej przy filarach oraz do rzeźby nagrobnej. Malarstwo gotyckie ścienne rozwijało się szczególnie we włoskiej Toskanii, gdzie szczytowymi przykładami są freski D.B. Giotta, który stworzył na przełomie XIII i XIV w. styl monumentalnego dramatyzmu oraz nową ikonografię świętych a zwłaszcza św. Franciszka z Asyżu.

Wpływ kościoła na światopogląd ludzi żyjących w średniowieczu był ogromny , można tutaj wspomnieć o krucjatach , inkwizycji( prześladowaniu heretyków)

Idea krucjat zrodziła się w XI w. Wówczas papież Aleksander II wezwał państwa chrześcijańskiej Europy, aby wsparły Hiszpanów w wypieraniu Arabów z Półwyspu Iberyjskiego. Ten etap zapoczątkował rozwój kultury rycerskiej i ideę walki z niewiernymi. Najczęściej przed taką wyprawą pasowano nowych rycerzy. W ten sposób rycerstwo stało się "8 sakramentem".

Jeśli chodzi o terytorium Palestyny czas X i XI wieku to czas, gdy terytorium to obejmują Seldżukowie. Jedną z przyczyn tego stanu rzeczy była polityka Bizancjum. Bizancjum było bowiem wówczas państwem skłóconym, różne stronnictwa walczyły o władzę. Wówczas skłócone rody Bizancjum zwracały się o pomoc do ludów koczowniczych w Azji, oddając im nawet fragmenty terenów w zamian za pomoc. W ten sposób Seldżukowie zajęli Palestynę.
W 1070 r. Turcy zajęli Jerozolimę. Była ona dla Europy miejscem kultu i pielgrzymek. Dopóki w Jerozolimie byli Arabowie odnosili się do chrześcijan przychylnie. Gdy Jerozolimę zdobyli Seldżukowie ruch pielgrzymkowy zamarł. Byli oni wrogo nastawieni do chrześcijan. Ponadto po Europie krążyły wieści o prześladowaniach w Jerozolimie jakich oni dokonują . To powodowało nienawiść wobec Turków. Zagrożone czuło się samo Bizancjum.
Ekspansja turecka na terenie Europy została zahamowana pod koniec XI w. Jedno potężne państwo tureckie rozbiło się na kilka części, zaczęło tracić siły.
To nie zmieniło jednak sytuacji w Bizancjum. Wtedy Bizancjum poprosiło zachód o pomoc. Początkowo apel Bizancjum zlekceważono. Gdy jednak papieżem został Urban II postanowił sprawę Bizancjum wykorzystać jako element w walce z Henrykiem IV. Ewentualne sukcesy papiestwa w Bizancjum wzmocniły by prestiż papieża. Dlatego w 1095 r. na synodzie w Clermont papież Urban II zwrócił się z apelem by wyzwolić Jerozolimę z rąk niewiernych. Prawdopodobnie sam papież nie spodziewał się takiego entuzjazmu w Europie.

W Europie zaczynało brakować ziemi. Nowe rody nie otrzymywały od króla ziemi. Majątki starych rodów były dzielone. Zaczynał się głód. Idea krucjat dawała nadzieję na zdobycie nowych, żyznych obszarów.

Ideę krucjat poparły miasta. Rozwijające się rzemiosło poszukiwało rynków zbytu.

Chłopi masowo wspierali ideę krucjat, bo wiedzieli w tym możliwość poprawy warunków życia.

Duchowni wędrowali po Europie, wzywając i propagując ideę krucjaty. Za tym wezwaniem poszli rycerze i chłopi.

1095 r. to czas, kiedy Europę dosięgła klęska nieurodzaju. To spowodowało, że całe wsie pustoszały. Chłopi zgłaszali się na krucjaty. Wśród chłopów działał fanatyczny pustelnik Piotr z Amiens. Właściwie to on zorganizował pierwszą wyprawę - tzw. wyprawę ludową. Nie czekając na zebranie się rycerstwa, wygłodniałe masy chłopskie, bez dowództwa ruszyły w kierunku Konstantynopola, grabiąc, niszcząc po drodze majątki. Ale nie wszyscy dotarli do Konstantynopola z tej wyprawy ludowej, a ci, którzy przeprawili się zostali wycięci.

W 1096 r. była gotowa wyprawa rycerska. Armia liczyła 300 tyś. osób. Drogą lądowa i drogą morską krzyżowcy docierali do Konstantynopola. Taka liczba krzyżowców wywołała niepokój w Konstantynopolu. Cesarz Aleksy II zażądał od krzyżowców przysięgi wierności i potwierdzenia, że tereny, które krzyżowcy zdobędą będą przeznaczone dla Bizancjum. Potem przetransportowano ich do Azji Mniejszej. Tam marsz był powolny. Klimat był bardzo niedobry dla Europejczyków, nie znali również topografii terenu. Ponadto pomiędzy głównymi książętami biorącymi udział w wyprawie dochodziło do sporów.
Już w 1097 r. od głównej wyprawy odłączył się Baldwin. Pierwszym zwycięstwem krzyżowców, a właściwie Baldwina było zajęcie Edessy. Powstało tam hrabstwo. Dopiero po 3 latach udało się krzyżowcom zdobyć Jerozolimę. W zdobywaniu Jerozolimy wzięło udział 20 tys. rycerzy. Jerozolima zostało zdobyta i krzyżowcy dokonali rzezi muzułmanów. Po zdobyciu Jerozolimy doszło do walki o władzę. W wyniku kompromisu ustalono, że władzę nad Ziemią Świętą posiada papież. W jego imieniu ma rządzić patriarcha jerozolimski, natomiast władzę świecką oddano w ręce lennika papieskiego Gotfryda z L otaryngii.

W skład Królestwa Jerozolimskiego weszło: hrabstwo Edessy, księstwo Antiochii, hrabstwo Trypolisu iPalestyny.

W Królestwie miał panować Gotfryd z Lotaryngii. Sam Gotfryd był człowiekiem bardzo dobrym, ale bojaźliwym. Po jego śmierci władzę objął Baldwin władzę i koronował się na króla.

Do Jerozolimy z Europy zaczęła napływać nowa fala pielgrzymów. Odrodził się ruch pielgrzymkowy, ale to nie oznacza, że zakończyło się niebezpieczeństwo ze strony muzułmanów. To niebezpieczeństwo było wciąż żywe. W celu obrony interesów pielgrzymów, a także zdobyczy na terenie Królestwa Jerozolimy powołane zostały zakony rycerskie.

Pierwszym zakonem powstałym w 1118 r. był zakon Templariuszy. Nazwa pochodzi od miejsca, które wyznaczono Templariuszom na siedzibę. Sąsiadowało ono z dawną świątynią jerozolimską czyli templum - stąd nazwa Templariusze. Regułę zakonną dla Templariuszy napisał Bernard z Clairvaux.
Na wzór templariuszy zostało zreorganizowane bractwo św. Jana. Powstało ono wcześniej, jeszcze w czasach Arabów, a zajmowało się ono opieką nad pielgrzymami.

Ok. 1130 r. powstał drugi zakon - zakon Joanitów.

Najpóźniejszym zakonem, który powstał był zakon Szpitala Najświętszej Maryi Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie - Krzyżacy.

Zakony rycerskie były podlegle bezpośrednio papieżowi. Nie zależały od władz miejscowych. Dzięki licznym nadaniom doszły do wielkich majątków, a wychodząc z założenia, że kto ma pieniądze, ten ma władzę, to zakony zaczęły odgrywać znaczną rolę w polityce. Mimo istnienia zakonów rycerskich, Państwo Królewskie Jerozolimskie, poszczególne jego części nie mogły czuć się bezpieczne.

W 1144 r. upadło hrabstwo Edessy.

W 1187 r. wódz turecki Saladyn zdobył Jerozolimę. W rękach krzyżowców pozostał tylko Trypolis i Antiochia.

Upadek Jerozolimy sprawił, że w Europie znowu zaczęła się rozszerzać propaganda mówiąca o konieczności wypraw krzyżowych i odebrania Jerozolimy.
Tym razem w wyprawie krzyżowej wzięli udział dowódcy państw m.in. cesarz Fryderyk I Barbarossa, król francuski Filip August oraz król angielski Ryszard Lwie Serce. Krucjata jednak nie przyniosła żadnego skutku. Podjęto organizację IV wyprawy krzyżowej. Celem tej wyprawy krzyżowej miał być Egipt. Krzyżowcy dotarli do Wenecji w 1202 r. Okazało się, że nie ma środków na transport do Egiptu. Wówczas to doża wenecki Henryk Dandolo zaproponował krzyżowcom układ. Wenecja da środki na transport, ale w zamian krzyżowcy muszą pomóc Wenecji w walce o Zadar z Węgrami - czyli z chrześcijanami. Krzyżowcy na ten układ przystali. Świadczyło to o upadku moralności krzyżowców, dla których nie było ważne z kim walczą, ważna była tylko walka i łupy.
Później wojska krzyżowców zostały skierowane na Konstantynopol.

12.04.1204 r. krzyżowcy zdobyli Konstantynopol. Stworzono tzw. "cesarstwo łacińskie". Kościół wschodni został podporządkowany papieżowi. W ten sposób powstała fikcja jedności Kościoła.

Uczestnicy IV krucjaty usprawiedliwiali się koniecznością stworzenia w Konstantynopolu bazy przeciw Turkom, czemu miał się przeciwstawiać Konstantynopol.

W każdym razie, o ile schizma dokonana w 1054 r. dotyczyła bardziej sfer dogmatycznych, o tyle fakt zdobycia Konstantynopola i podporządkowania Kościoła wschodniego papieżowi był sporem politycznym i zadecydował o rozłamie jedności Kościoła.

Inkwizycja była to instytucja policyjno-sądowa Kościoła katolickiego, sięgająca swymi początkami IV w. Rzeczywista jednak działalność inkwizycji rozpoczęła się w 1184, gdy papież Lucjusz III rozkazał wszystkim biskupom zwalczanie herezji, a sądy biskupie otrzymały nazwę sądów inkwizycyjnych. Ich tryb postępowania określił synod w Tuluzie w 1229.Grzegorz IX zadania inkwizycyjne powierzył zakonowi dominikanów. Teoretyczne podstawy dla działania inkwizycji wypracował św. Tomasz z Akwinu w Summa Theologica (II. II, 11, 3). Twierdził on w niej, że heretyków nie należy tolerować, lecz trzeba karać śmiercią. Zadaniem inkwizycji była walka z wszelkimi ruchami heretyckimi, czarownicami i czarami, wszelkimi głosicielami teorii niezgodnych z dogmatami i oficjalną doktryną kościoła. Ofiarami inkwizycji stawali się uczeni, teologowie, ludzie niewygodni dla władz Kościoła lub lokalnych społeczności katolickich.Najczęstszymi sposobami działania inkwizycji były: szpiegostwo, donosicielstwo, przesłuchania, tortury, palenie dzieł, palenie heretyków na stosach. Wśród inkwizytorów największą sławę (w spisie dokumentów kościelnych wyróżniony jako "gorliwy obrońca prawowierności") zdobył dominikanin niemiecki Sprenger, autor książki Malleus maleficarum (Młot na czarownice). Książka Sprengera pozostaje w bezpośrednim związku z bullą Innocentego VIII, wg. której każda czarownica pozostaje w stosunku płciowym z diabłem. Książka opisuje przesłuchanie i spalenie na stosach dziewięćdziesięciu czarownic. Ile rzeczywiście kobiet spłonęło na stosach inkwizycyjnych pod zarzutem czarów do dziś nie ustalono. W XVIII w. inkwizycja została zniesiona w większości krajów europejskich. Najdłużej działała we Włoszech, bo aż poza połowę XIX w. (do 1859).

W średniowieczu Kościół katolicki odegrał ogromną rolę zarówno w kulturze jak i polityce i nauce. Zyskał ogromne znaczenie którego później nie udało odzyskać mu się nigdy. Jego świetność stanowi nieodzowną część tego okresu. Stał się autorytetem społecznym w warunkach upadku kultury i chaosu politycznego.