Nowe kompetencje nauczyciela/wychowawcy w dobie współczesności

Reforma oświaty stawia szkole nowe wymagania, modyfikując tym samym cele, zadania, treści oraz metody kształcenia i wychowania. Zmiany te oraz rosnące wciąż wymogi społeczeństwa wobec edukacji poszerzają funkcje szkoły i role nauczyciela.

Ma to, przygotować uczniów do życia w społeczeństwie poprzez realizacje procesu edukacji.

Bardzo często mówi się, że jakość kształcenia zależy od nauczycieli i ich kwalifikacji, wiedzy zawodowej, umiejętności oraz zaangażowania.

Szczególnie istotna w procesie nauczania jest rola kompetencji nauczyciela. Jednym z wielu problemów w edukacji jest utrzymanie właściwych relacji nauczyciel-uczeń. Skuteczność w pracy nauczyciela zawdzięcza się umiejętnemu wykorzystaniu mądrości uczniów i stworzeniu sprzyjającemu edukacji, klimatu wzajemnego zaufania. Zagadnienie to jest ważne w kontekście zmian zachodzących w szkole w wyniku reformy edukacyjnej.

Funkcjonujemy w świecie, opanowanym przez biurokrację i technikę, gdzie każda czynność, proces i produkt podlega standaryzacji. Dla każdego stanowiska pracy określane są kompetencje i kwalifikacje.

""Kiedy w mowie codziennej używamy słowa "kwalifikacje", rzadko myślimy o innych zaletach ludzkich, jak tylko o tych, które pozwalają wykonywać zadania zawodowe. ""(T. Nowacki, Kwalifikacje i autokreacja nauczycieli, "Kompetencje współczesnego nauczyciela" pod red. K. Żegnałka, Wydawnictwo WSP TWP, Warszawa 2008,str.11)"" Pochodzenie słowa kwalifikacje - qualitas -jakość-wskazuje że powstało ono w strumieniu dążeń jednostek i gromad ludzkich do podnoszenia jakości życia. "" (T. Nowacki, Kwalifikacje i autokreacja nauczycieli, "Kompetencje współczesnego nauczyciela" pod red. K. Żegnałka, Wydawnictwo WSP TWP, Warszawa 2008,str.12) Pojęcie to związane jest z wielkim przemysłem i zakładami zatrudniającymi wielu pracowników na różnorodne stanowiska.

Obecnie używa się wyrazu kompetencje zamiennie z terminem kwalifikacje, a ich charakterystyczną cechą jest to, że są one zawsze kategorią podmiotową""(")są własnością danej osoby. Szczególnym atrybutem kompetencji jest dynamika ujawniająca się w działaniu, w relacji człowieka z rzeczywistością. Być może dlatego odkryto szczególną atrakcyjność i celowość stosowania tego terminu w odniesieniu do opisywania kwalifikacji określonych zawodów. Odnosi się to również do zawodu nauczyciela. ""(W. Strykowski, Szkoła współczesna i zachodzące w niej procesy, "Kompetencje nauczyciela szkoły współczesnej". Wydawnictwo empi2, str.23)

Najczęściej wyróżniane typy kompetencji nauczyciela:
- Kompetencje merytoryczne.
- Kompetencje psychologiczno-pedagogiczne.
- Kompetencje diagnostyczne.
- Kompetencje w dziedzinie planowania i projektowania,
- Kompetencje dydaktyczno-metodyczne.
- Kompetencje komunikacyjne.
- Kompetencje medialne i techniczne.

Nauczyciel kompetentny merytorycznie to taki, który dobrze opanował i zrozumiał treść nauczania danego przedmiotu. Umiejętności te zdobywa w trakcie studiów oraz poprzez samokształcenie w tym kierunku. Dogłębne przygotowanie w zakresie danego przedmiotu zapewnia swobodne poruszanie się w jego zagadnieniach i rozwiązaniach metodycznych.
Nauczyciel powinien umieć właściwie strukturalizować materiał oraz powiązać go z innymi przedmiotami. Dzięki temu uczeń zdobywa wiedzę w sposób całościowy. W związku z tym przygotowanie nauczyciela do zajęć musi znacznie wykraczać poza ramy podręczników. Źródłem jego wiedzy stają się m.in. artykuły w prasie, Internet, własne przemyślenia i doświadczenia. Zagadnienie kompetencji merytorycznych wiąże się z ""koniecznością rozszerzenia wiedzy przedmiotowej o zagadnienia innych dziedzin- charakterystyczne, bowiem dla szkoły współczesnej jest nauczanie zintegrowane, blokowe i interdyscyplinarne.""(W. Strykowski, Szkoła współczesna i zachodzące w niej procesy, "Kompetencje nauczyciela szkoły współczesnej". Wydawnictwo empi2, str.25) Obecnie można zaobserwować dynamiczny rozwój wiedzy, dlatego też współczesnego nauczyciela wymaga się stałego jej aktualizowania oraz selekcjonowania. Nie powinien on podawać uczniom wiedzy nieaktualnej, pomijającej najnowsze odkrycia naukowe. Ogrom tej wiedzy sprawia zaś, że musi ona być stale poddawana selekcji i hierarchizacji. Nadmiar wiedzy może być równie niebezpieczny jak jej niedosyt.

>>Kompetencje psychologiczno-pedagogiczne współczesnego nauczyciela dają mu podstawę teoretyczną do działań diagnostycznych, dydaktycznych i wychowawczych. Aby poznać uczniów oraz zorganizować im odpowiedni proces kształcenia i wychowania nauczyciel musi posiadać wiedzę z zakresu m.in. psychologii rozwojowej i wychowawczej. Wiedza ta niezbędna jest również do oceniania uczących się. Józef Kozielecki uważa, że dla efektywnych wyników w nauce ,nauczyciel powinien znać założenia i procedury uczenia się charakterystyczne dla behawioryzmu, kognitywizmu i koncepcji humanistycznej. >>(Por.J. Kozielecki, Koncepcje psychologiczne człowieka ,Wydawnictwo Żak, Warszawa 1995)
Kompetencje diagnostyczne umożliwiają nauczycielowi rozeznanie się w możliwościach uczniów, ich zainteresowaniach, potrzebach, relacjach społecznych. Ułatwia to określenie możliwości zarówno całej grupy, jak i poszczególnych jednostek. Stanowi to podstawę planowania i podejmowania działań edukacyjnych, a także działańrewalidacyjnych.
Nauczyciel ""powinien mieć świadomość znaczenia działań diagnostycznych, jako podstawowych w stosunku do działań edukacyjnych oraz posiadać umiejętność czerpania i gromadzenia informacji o wychowankach dotyczących warunków środowiskowych, stanu zdrowia, struktur osobowości, mocnych i słabych stron ( w sferze umysłowej, emocjonalno społecznej, motoryczne), stosunków społecznych panujących w grupie, swoistych i wspólnych cech i właściwości psychofizycznych dzieci pełno i niepełnosprawnych .""(http://szkolnictwo.pl/index.php"id=PU3164)Poznawanie to odbywa się za pomocą właściwie dobranych metod, technik i narzędzi badanych takich jak np. obserwacja, wywiad ,ankieta i socjometria, itd. Umiejętność sprawnego posługiwania się nimi należy do jednych z ważniejszych kompetencji nauczyciela stwarzając możliwość zindywidualizowanej i efektywnej pracy dydaktyczno-wychowawczej.

O ile powyższe kompetencje mają prowadzić do działalności celowej i dobrze zorganizowanej musi być ona dobrze zaplanowana. Istotne są więc kompetencje nauczyciela umożliwiające opracowanie programów, planów i projektów działań dydaktycznych i wychowawczych. ""Kompetencje są szczególnie ważne dla tzw. technologicznego podejścia do procesu kształcenia i wychowania gdzie podstawą podejmowanych czynności jest prakseologia i teoria organizacji i zarządzania.""(W. Strykowski ,op. cit.,str 27) Dla nauczyciela bardzo istotne jest planowanej projektowanie zajęć gdyż ma to wpływ na efektywność pracy szkoły.

Ponieważ proces kształcenia realizowany jest za pomocą różnych metod i środków dydaktycznych powinien on być dostosowany do celów zajęć i charakteru. Tak więc kompetencje dydaktyczno-metodyczne koncentrują się na warsztacie pracy nauczyciela i ucznia. Najczęściej w tej dziedzinie stosuje się metody o charakterze poszukującym i aktywizującym tj. np. burza mózgów, dyskusja, analiza przypadków, odgrywanie pracy, karty pracy, itp.

Ze względu na ogromną rolę języka we współczesnej edukacji, kompetencje nauczyciela związane z komunikowaniem się stanowią ważny obszar przygotowania profesjonalnego. Kompetencję komunikacyjną kształtujemy i rozwijamy całe życie, ciągle doskonaląc reguły i zasady skutecznego porozumiewania się. U nauczyciela umiejętność ta charakteryzuje się ciągłym rozwojem i przewidywaniem zmian w edukacji oraz dostosowaniem się do tych zmian.

Komunikat zawiera treści, ale i określa relacje między nadawcą i odbiorcą. Istotne jest nie tylko to co zostało zakomunikowane lecz również w jaki sposób. Informacje te są przekazywane w sposób werbalny i niewerbalny, czyli poprzez mimikę, gesty, postawę ciała, ton głosu, czy wzrok. Efektem dobrej komunikacji jest kontakt nauczyciela z uczniem, który przejawia się w gotowości do wspierania samorozwoju ucznia i w ukierunkowaniu procesu jego samokształcenia.

""To właśnie nauczyciel, traktowany jako przekaźnik informacji, staje się jednym z głównych (jeśli nie głównym) narzędziem w kształtowaniu pożądanych osobowości. Dlatego też sprawne i efektywne przekazywanie komunikatów jest główną powinnością nauczyciela. Jednocześnie ważne jest odbieranie informacji od uczniów, tworzenie dobrych relacji wzajemnych i unikanie barier komunikacyjnych. ""(http://www.zsi1.internetdsl.pl/o_szkole/kadra_pedag/publikacje/poradnik/kom_interpers.htm)

>>Bardzo istotnym składnikiem warsztatu nauczyciela są kompetencje medialne i techniczne. Pod terminem media należy rozumieć środki proste takie, jak: podręczniki, plansze, tablice, modele, ale i mass media oraz technologie informacyjne, tj.: radio, telewizje, multimedia, komputery, Internet. Efektywność ich stosowania zależy nie tylko od wyposażenia szkoły ale i od wiedzy i umiejętności ich wykorzystania przez nauczyciela podczas przekazywania informacji. >>(Por. W. Strykowski,op.cit.,str.29)

>>Nauczycie stopniowo są zmuszeni ograniczać rolę przekazujących wiedzę, a stają się diagnostykami, organizatorami procesu uczenia się oraz reżyserami. W rezultacie pełnienia różnych ról nauczyciele mogą mieć rosnący wpływ na wywoływanie zmian w uczniach poprzez tworzenie jakościowo nowego środowiska nauki. Opiera się to na zasadach współdziałania z jednoczesnym zachowaniem zasad indywidualizacji nauczania.>>(Por .J. Grzesiak ,Autoewaluacja wyznacznikiem kompetencji pedagogicznych współczesnego nauczyciela, "Kompetencje współczesnego nauczyciela" pod red. K. Żegnałka, Wydawnictwo WSP TWP, Warszawa 2008,str.40)

Zmieniająca się rzeczywistość stwarza zapotrzebowanie na nowy typ nauczyciela, od którego oczekuje się, aby jego działanie umożliwiało wychowankom rozumienie i orientację we współczesnym świecie. Ma też mobilizować do twórczego myślenia i działania. Nauczyciel-wychowawca powinien być osobą o niepowtarzalnej indywidualności, refleksyjną, myślącą krytycznie i innowacyjnie, a także zdolną do współdziałania z innymi, potrafiącą sprostać nowym wyzwaniom.

Analizując wyzwania i zagrożenia przełomu wieków warto zwrócić uwagę na te, które warunkują zmiany w codziennej pracy nauczycieli, wpływając jednocześnie na jego rozwój i samokształcenie. Wyłącznie nauczyciel podnoszący swoje kwalifikacje i wzbogacający stale swoją wiedzę jest w stanie kształtować otwarte, żądne wiedzy postawy dzieci (uczniów). Ważne jest więc jest ukształtowanie w nauczycielu woli samodoskonalenia i uczestnictwa w różnych formach doskonalenia zawodowego na co znaczący wpływ ma upływający czas. Szczególnie nauczyciele przy współpracy z rodzicami kreują nowe pokolenie. Ich zaangażowanie, przygotowanie i gotowość do zmian w znacznym stopniu wpłyną na powodzenie reformy.

Wzrost przemian kulturowo- technologicznych wymusza innowacje edukacyjne i ustawiczne kształcenie się. Z powodu zmiany placówek- szkół i przedszkoli- oraz nauczycieli zwiększa się różnorodność form nauczania. Dlatego nauczyciel nie możne obejść się bez ciągłego, ustawicznego podnoszenia swych kwalifikacji oraz poszerzania i aktualizowania wiedzy.

Przemiany ekonomiczno- gospodarcze, reforma strukturalna i funkcjonalna oświaty zmuszają placówki do reorganizacji, zwiększając ich konkurencyjność. Od dyrektorów i nauczycieli oczekuje się profesjonalizmu, większej inicjatywy, samodzielności i kreatywności. Autonomia jest szansą do tworzenia nowych planów, wdrażania programów własnych (autorskich), co pociąga za sobą konieczność dokształcania się, poznawania nowych, atrakcyjnych i skutecznych metod nauczania. Należy pamiętać o zachodzących przemianach w rodzinie, uwzględnić zarówno potrzeby dzieci, jak i rodziców, oraz dostosować formy współpracy do zapotrzebowania "klientów".

W literaturze przedmiotu dotyczącej rozwoju zawodowego nauczycieli wskazuje się wiele powodów, dla których powinni się oni doskonalić. Jednym z nich jest niekontrolowany wzrost wiedzy i umiejętności pedagogicznych, które z upływem czasu tracą na wartości. Aby jak najlepiej przygotować dzieci do życia, nauczyciel nie może poprzestać na wiedzy, którą zdobył wcześniej. Celem edukacji jest bowiem przygotowanie nie tylko do uczestnictwa w obecnym społeczeństwie, ale również do twórczego udziału w procesach w nim zachodzących oraz przyczynianie się do dalszego rozwoju i istnienia. Wielu autorów literatury przedmiotu sugeruje, że doskonalić się trzeba ustawicznie, tak długo, jak długo jest się nauczycielem. W obecnych czasach nie jest to łatwe. Zmiany zachodzące mogą zniechęcić do pracy, ale również mogą wyzwolić inicjatywę i motywację do rozwoju zawodowego.
Dzisiejszy nauczyciel powinien więc być wykształcony, śmiało wkraczać w zawód, mając bardzo dobrze lub dobrze opanowaną wiedzę ogólną i umiejętności zawodowe. Ponad to powinien posiadać refleksyjny stosunek do świata i zdolność świadomego dokonywania wyborów moralnych. Oczekiwania społeczne w stosunku do kwalifikacji oraz kompetencji nauczycielskich ulegają stałym zmianom. Wymaga się, aby dążył do rozwoju samodoskonalenia, był zdolny do inicjatywy. Powinien wykazywać się gotowością do podejmowania wezwań, które wynikają z obowiązków i powinności zawodowych.

Szczególnie duże wyzwanie staje przed młodymi nauczycielami, ale i tymi, którzy popadają w pewną rutynę pedagogiczną i trudno jest im zaakceptować pewne innowacje. Samodoskonalenie rozumiane jako celowa i świadoma praca nad rozwijaniem siebie, jest istotnym elementem rozwoju zawodowego.

W wielu krajach europejskich doskonalenie zawodowe i zdobywanie kwalifikacji uważane jest za warunek wszelkich reform i przemian oświatowych. W Polsce realizuje się założenia edukacji ustawicznej, zwanej też kształceniem przez całe życie. W trakcie tego procesu eliminowane są rozbieżności między teorią i praktyką. Doskonalenie kwalifikacji może przebiegać w różnych formach. Szczególnie ważny jest dobór treści do potrzeb konkretnych placówek. Wzbogacanie wiedzy i kompetencji powinno odbywać się w instytucji, w której wykonuje się obowiązki zawodowe. Obecnie coraz intensywniej podejmuje się wysiłki w celu stworzenia koncepcji doskonalenia bardziej odpowiadającego współczesnej rzeczywistości.

Edukacja XXI wieku wymaga nowego typu nauczyciela: twórczego, pełnego inicjatywy optymisty, doskonałego dydaktyka o rzetelnej, szerokiej wiedzy. Nauczyciel przestaje być gotowym źródłem informacji, ""staje się przewodnikiem po świecie wiedzy, człowiekiem, który uchyla przed uczniem wielkie wrota do świata wartości, świata idei, postaci, myśli, słów i czynów, świata odkryć naukowych. Mówi: Zapraszam! - Wejdź! Zobacz ile tu bogactwa! Poznaj je! Doświadcz! Przeżyj! I poszukaj czegoś dla siebie! ""(G.Miłkowska-Olejniczak, Edukacja nauczycieli a reforma oświaty, Kultura i Edukacja 1998,str.96)